Në vitet e para të liceut francez të Korçës, një ngjarje e rrallë i trazoi ëndrrat dhe dëshirat e Shuteriqit të ri. Eshtë fjala për « takimin » me librin Les Fleurs du mal (Lulet e së keqes). Vargjet e Bodlerit e tronditën dhe e shtangën. Nuk ishte thjesht magjia ligjëruese dhe përsosuria metrike e poezive, por brenga e thellë dhe përpjekja e poetit për të zbuluar e për të dhënë me art atë që është e veçantë në jetë. Sigurisht Bodleri provoi qysh në moshën kur ishte 7 vjeç « ndjesinë e një fati përjetësisht vetmitar », ngaqë e futën në konvikt se i ati i vdiq dhe e ëma iu martua. Prandaj edhe poezia e tij shpreh një neveri për botën bashkëkohore, e cila e shtyu pastaj drejt një jete prej bohemi. Përmes artit ai u përpoq të jepte konfliktin e njeriut modern të sfilitur nga antagonizmi trup/shpirt. Libri i tij (i ndaluar më 1857 nga drejtësia perandorake pak kohë pasi u botua me një proces të famshëm gjyqësor) paraqiste një botë njëherësh të re e të moçme që prirej nga e bukura në një ndeshje të hapur midis jashtësisë dhe brendësisë. Poeti merrte përsipër në një angazhim thuajse mistik të gjente shenjat ose simbolet e një jete që nuk i është nënshtruar fatalitetit dhe mëkatit.
Liceisti e rilexoi librin me një frymë, madje e kopjoi për gjithë natën se duhej ta kthente në mëngjes. Marramendja ishte po njëlloj. Shumëçka ishte e çuditshmenë atë libër, duke nisur qysh me titullin, thuajse të pashpjegueshëm, me figurat, idetë e duke vazhduar me emrin e poetit, i cili përftoi në sytë e tij formën e madhështisë. Një poet i vetmuar, por solidar me njerëzit e sfilitur. Kjo cilësi e tërheq së tepërmi. Poeti ngrihej edhe kundër perëndisë dhe i lutej satanait të kishte mëshirë : « O satan aie pitié de ma pauvre misère ! » (O satana, ki mëshirë për mjerimin tim të gjorë !). S’mundi të thotë asgjë, por zuri të bridhte nëpër ngjyrat e hirta dhe në tingujt e trishtuar të një hapësire të panjohur. Thellë-thellë liceisti i ri kishte zbuluar ëndrrën e tij : do të bëhej poet. Ishte pesëmbëdhjetë vjeç. Kishte filluar të qëndiste në heshtje ndonjë varg. Por në atë kaos mendimesh e kuptoi se ëndrra e tij për t’u bërë poet kishte pritur atë çast që të shpërthente. Krizalida kishte çelur. Dhe iu vu asaj pune sublime e të mundimshme që quhet krijim poetik. Ajo iu shfaq si skena e transformimeve të mëdha kozmike.
Një mbrëmje të atyre ditëve doli shëtitje vetëm. U ndal në një vend nga mund të shihje tërë qytetin. Iu duk pa jetë, si një send i flakur tutje, shkujdesshëm. Vështroi muzgun, një muzg thuajse vajtimtar, i zymtë si vdekja. Qëndroi një grimë here me sy ngulur në hapësirë, i trishtuar dhe pastaj i ngriti qepallat lart, drejt qiellit të kaltëruar që u shndërrua befas në mavi. Çfarë ishte poezia ? Mbase edhe krenari e shpirtit që farkëtonte një individualitet tjetër. Poezia duhet të pasqyrojë « me ngjyrat, tingujt dhe ritmet, të gjitha bukuritë e universit », thotë Mme de Stael. Por bota kishte ndryshuar përnjëherë. Gjermë tani poezia atij i kishte falur një ndjenjë të gëzuar, kurse poezia e Bodlerit e zhyti në dëshpërim. Gjithçka filloi t’i dukej misterioze : jeta, njerëzit, natyra. Përse poeti i këndonte një fati përjetësisht vetmitar ? Veç kësaj neveria e Bodlerit për botën bashkëkohëse që shfaqej vende-vende në mënyrë të pamëshirshme, i shkaktonte hidhërim. Ai nuk e mohon se u mbush edhe me mëri. Poeti ngrihej kundër Zotit.
Kur e rilexonte kopjen e Les Fleurs du mal në ditët që erdhën, rrëqethej, tjetërsohej, i dukej se edhe ai ishte « i sëmurë ». Qante me dhimbje fshehtas. Ndiente « le mal du siécle »[1]* në shpirt. Adoleshenti që ëndërronte të bëhej poet, që nuk dinte se çfarë ishte një qytet i madh, sepse jetonte në një vend ku pak dallim kishte mes qytetit dhe fshatit, nisi të përjetonte atë që nuk e gjente dot në jetë. Në fillim shkroi një poezi kundër poetit heretik, pastaj provoi të riskiconte një poezi me frymë bodleriane për një çupëz korçare që i pëlqente ta shihte. Ai mbushi pastaj radhonj të tërë me poezi. I imagjinonte vetes vuajtje që s’i kishte jetuar. Shën Gjoni me kokën e prerë në manastirin e Shijonit, ishte ai vetë. Gurët e varrit të princit Karl Topia në manastir ishin gjymtyrët e tij të copëtuara. Pra, jeta qenkësh artificiale dhe ai pandehte se kishte hyrë në jetën e vërtetë ! Shkroi pastaj poezinë Kumbonat në të cilën vargu Po sa i shkurtën gëzimi qenka n’dhe ! ishte një konceptim krejt i ri në peizazhin poetik shqiptar. Vajzën që e kishte mahnitur në fëmijëri, e që i kishte hedhur një karafil nga dritarja si në rrëfimet romantike, por që nuk e pa më kurrë se e rrëmbeu vdekja, e përfytyroi si një send të gjallë bukurie që ecën përpara e s’ndalet ose si një trup që fluturon drejt gjithësisë së pafund. Herë të tjera ajo i dilte parasysh si diçka e palëndët, një masë ajrore ngjyrë argjendi që largohej e afrohej. Shkurt ajo u shndërrua në një shpirt kimerik që i qasej pranë për ta ngushëlluar.
Kështu ai filloi të argëtohej me muzën e poezisë natën, ditën, kur kishte çaste të gëzuara, por kryesisht kur ishte i trishtuar ashtu si mjeshtri i tij, Bodleri. Ndonjëherë ai shprehte një vuajtje aq të madhe nëpër poezi, sa mund të mendoje se rrugëdalja e vetme ishte ikja nga kjo botë. Drita e hënës e frymëzonte si të gjithë poetët, por ajo i dukej e zbehtë si fytyra e një meiti. Te bodleriani i ri sidoqoftë ndihet diku një frymë profetike, diçka shkëlqen e nis të thurë një legjendë mes qetësisë : “Sa herë në madhni ngritur unë veten e kam pa, / Dafinat që stolisshin kryet tem, nuk janë tha” (Andërrtari i penduëm).
Shumë shpejt ai bindet për risinë e pakrahasueshme që kishte sjellë porti francez në fushën e krijimit poetik dhe e bën të njohur mendimin e tij në një shkrim teorik të titulluar Iniciatori i poezisë moderne, botuar te Illyria, më 6 maj 1934. Në këtë shkrim ndër të tjera ai thotë : « Në dy numrat e kaluem t’Illyrisë, lexuesit shqiptarë patën rastin e rrallë me shijue disa pjesë të bukura nga « poemthat në prozë » të Baudelaire-it, të përkthyer prej mjeshtrit të njoftun z. E. Koliqi. Kur këndojmë poezinë e Baudelaire-it hyjmë në një botë të re ndjenjash, përfytyrimesh dhe mendimesh ».
Fryma bodleriane i mbush ëndrrat dhe frymëzimet e tij djaloshare. Imazhi i lirisë shpirtërore të Bodlerit e mbërthen fort. Poezitë që shkruan ngjajnë përherë e më tepër si rrëfimet intime të një zemre. Shkurt ato filluan të transmetojnë korrespondencën midis botës së jashtme dhe anktheve të brendshme të shpirtit njerëzor. Autori i tyre boton më 1935 librin poetik « KANGET E RINIS SE PARE », duke u bërë kështu de facto simbolisti i parë shqiptar. Dhe pas një viti, më 1936 boton librin e dytë « KANGE ? ».
KUMBONA
N’qiellin plot dritë e gaz, kur e lëshove,
kumbonë, hymnin e naltë të lindjes s’re
un me nji shpresë të re që në shpirt më zgjove,
e ngrita kangën teme për në re.
Po sa i shkurtën gëzimi qenka në dhe!
Kumbona shpejt lajmoi të zezën zi!
Shif! në ktë ditë të qeshun ti këndon
mbasandaj qan e qesh e prapë vajton
Kumbonë ! Sa fort ngjan me i shpirt të ri !
1933
PENDIM
Asht errët n’zemër teme, vashë e re.
N’at tempull prej mermeri mbretënon
nji qetësi e frikshme si në re,
dhe madhështor, i ftofët ai qëndron.
Po, kur shkel kamba jote në kto shkallë,
gjëmon tempulli i gjithë në t’thellë gjansin!
Gjëmimi ma fort rritet kur ti mbrrinë
ma afër e ma afër, me zjarr në ballë.
Sa i butë qe zani i parë, që lehtë ushtoi!
Sa i egër zani i fundit! Si u dëgjue!
Se kamba e njomë aq shumë shkalla përshkoi,
sa u lodh e në të fundit u dërmue.
U kput, n’rrasë u përpoq…Tempulli i zi
Ndriçoi, ushtini ashpër me nji herë…
1933
DHUNTI
Po thur, o Zanë e ambël, nji kunorë
dafinash gjith njomshti dhe t’dashme erë ;
ti merre e çoja vashës që një herë
s’më harron zemra me kte t’njomën dorë.
Në mos e dashtë, m’i thuej-o se i kam thurë
Një tjetër thurë me zemër, jo me duer.
Kunorë plot madhështi dhe plot shkëlqim
kam thurë, po mbi farë gjaje ajo nuk mbahet;
as duket e as preket, copash s’dahet;
për t’bukur nuk ka shoqe n’rruzullim.
Veç zemra n’jetë, i thuej, mund ta kuptoj,
se plot nji zemër t’gjanë ajo kushtoi.
1934
KANGË
Poetënve Lasgush Poradeci dhe Ernest Koliqi
Pyeta Trandafilin: « Trandafil gjithë erë,
ç’kangë këndon Bilbili?
-Si kallam i çamun u ba zogu i mjerë! »
më tha Trandafili.
Dhe un pyeta Vashën : « Vashë, ç’këndon Bilbili ?
-Bilbili këndon
kangën e Bukuris
dhe të Dashunis,
kur çel Trandafili që ai dashunon ».
Pyeta at’herë Bilbilin : « Thuejmë, Bilbil, ç’këndon ?
Më pa me çudi.
Nalt ia hudhi kangës siç e ka zakon
Dhe m’u tret për fare në gjethin e ri! …
NJË TRANDAFIL PICËRRAK
A thing of beauty is a joy for ever
J. Keats
Kam një trandafil picërrak
në dorë
dhe e shikoj. Lehtë i marr erë
lules së kuqe si gjak,
që i hap fletët e para si kunorë
edhe i mbështjell të tjerat porsi zemër.
Sa e dashun erë
del nga e vogla zemër!
T’besohet brenda saj të ketë
nji botë me një jetë
të qeshun e të lehtë
si trandafili i dashun picërrak?
O trandafil, dhe unë kështu jam si ti !
Në duer m’u thave lehtë, për pak,
pa u ndie.
Fletët t’u thanë,
po erën vdekja ta ka lanë.
O zemr e vogël, o e vogla kunorë,
M’u ba se m’u tha zemra e eme n’dorë.
1934
ANDERRTARI I PENDUEM
Për të sgidhun misteret, që nuk i zgidh njeri,
un, i lodhun e i këputun, i letë e i marrë fëmi,
u mundova…Kuptova se s’ishte për mue gja,
edhe at’herë kërkova një jetë tjetër në jetë.
Rashë n’mister prej misteri! Ktu ku dëshira m’la,
gja nuk kërkoi ta sgidhja dhe un u shplodha i qetë…
Për mue qielli dhe deti, toka, të ri shkëlqim
muerën dhe nuk më folën si at’herë…s’më dhanë mundim.
Ndieva ndriçim’n e tyne dhe u ndieva madhërim!
ndër andrra ngushëlluese, andërrtar i vetmuem,
buzën më gaz un bana dhe pata lumtënim,
atë që, ndër të vërteta, na kërkojmë të verbuem.
Ti vije e më trondisje: « Sa keq, vlla! n’andërr rron! »
Dhe un qesha dhe qesha, të thosha: « S’më kupton! »
Për mue mëshirë, vlla kishe si unë kisha mëshirë
për ty…Sa e ambël asht andrra në jetë, kurrë s’e kuptove!
Inatin që t’mundonte, në sy ta shifja mirë,
se me të vërtetë më doje dhe s’besoj që m’harrove.
Un kam dashun ndër shije, drita, ngjyra e tingllime,
të shueja zjarr’n e shpirtit, po e shova ndër andrrime.
Sa herë n’madhni ngritun unë vehten e kam pa!
Dafinat që stolisshin kryet tem, nuk janë tha:
gjithnji kam për t’i pamun të blerta e të nderueme
un këndoj në mjerime dhe kanga më huton.
Po pse t’mos shuhesh fare në kohën tonë prej zije,
o kangë, o kangë hutuese? O t’ bahesh një kangë zije,
që n’dallgë dhe mundime ti shpirtin t’më dërrmosh?
të më mësosh, kur vllazën kanë lindun në mjerim,
të këndoj kangën e tyne në shpirtin tem djalosh,
të ngushëlloj shpirtin e tyne tue iu ndiell pak gëzim?
ERA
Voici le vent hurlant,
Voici le vent cornant en novembre. *
E. Verhaeren
Era grindet si gratë e këqija
ndër brima e shpella. Hingëllin
si pelat n’grazhd nga uria.
ndër plepa e tela fishkëllin,
era fishkëllin
e ulërin.
Ndër dete e pyje n’valë,
era kumbon,
gjëmon
e zgjon
palë-palë
në fushën e gjanë
tingujt e lanë
n’errësinën që t’frikson.
Vërvit ndër fusha t’verdhat fletë,
fletët e sëmuna dhe jetime,
i çon në mal, në det
plot uturime.
Vërvit e çjerr
leckat grisë
e rrëqisë**,
leckat e bardha e t’murrme, retë,
e nëpër shkrepa i vjerr.
1934
« VERITAS »?
Këndova këngën teme, që shkoi të kërkojë dritën
nëpër skëterrë të jetës, ku shpirti m’qe drithtuem,
Dhe një herë thellë e ndieva shpirtin tem të munduem,
po lot nuk derdha ma.
E ndieva kangën teme, që shkoi të kërkojë dritën
nëpër skëterrë të jetës, të kthehet n’shpirtin tem.
Më tha: « Errsina e jetës, kangtar, kudo më tremb!
S’u gjindka drita ma! »
U shofsh, pra, o kanga e eme, që kot kërkove dritën
nëpër skëterrë të jetës e më erdhe pa ngadhnim!
« Po bota – më tha kanga – nuk do tingllim,
e fjalë t’bukura s’do ma. »
VDEKJA E LYPËSIT
Gjinkalla fushë e pyll e mal shurdhon,
e dielli pjek e djeg. Me shkop në dorë,
nximë në fytyrë, flokët e bardhë si borë,
plaku rrugën e gjatë ma s’po e mbaron.
Katund m’katund e mbushi thesin plot
me grushta misri, tue lypun me i’ lot
të ngrimë n’syun pa dritë, me za të shuem:
-Fëmijtë s’kanë bukë në shpi. Qofshi bekuem!
U kput e s’duroi ma. Buzë një përroi
të thatë u shtri dhe e zu gjumi. Kur fle,
qielli n’perëndim bahet pus. T’shuem’n e shoi
nëpër andrra t’idhta prroi me dallgë pa fre.
1936
MANDOLINA E VJETER
N’at kand të zi, kapicë me vjetërsina,
lecka e hekra, kuti, shishe e pjata,
n’at kand për vorfëni e harresa t’ngrata,
endun me merimanga, mandolina
po qan e qan nji t’vjetër dashuni.
Drunin me zogj fildishi tue këndue
për dashuninë e luleve lulzue,
e ka bre krimbi, qi i kërcllet
dhambët e tij të fshehtë herë pas here
utërin mandolina pa potere,
rrëfen, tue u dridhun lehtë, dhimbjen e vet,
dhe qan e qan nji t’vjetër dashuni.
Ndryshku i ndrydhi telat që kënduen
lumtuni e mjerime. Në mi
nuk fluturojnë bilbilat që adhuruen
bukurinë fluturuese. Ma nuk qan
përmbi la shpirti i vashës në gulçi,
nuk shket kujtimi i tretun i një puthjeje,
as fjala e dashun ma nuk tingëllon,
Në re s’shpërthen furia, nuk gjëmon
dëshprimi. Dhe në sol, fundi i një lutje
u shue dhe u shue përjetë.
Dhe telat mbajnë nji zi
pa fund, tue qa pa ngashërime,
këputë e varë, pa shpirt e pa shkëlqime;
me mandolinën qajnë po at dashuni,
që u shue dhe u shue përjetë.
Kshtu qan kangtari me një kambë në dhetë,
kur s’i gufon ma kanga mu në gji.
Do t’thotë dhimbjen e vet e s’ka fuqi;
i del nga plaga e zemrës një za i shuem
dhe qan, dhe qan kangtari brenda vetë,
se askush se ka dëgjuem.
1935
VDEKJA E PESHKATARIT
N’furtunë deti përzihet, ngrihet, rrëmujë pa fund ;
Përmbi shkambij përplaset, ikën, vjen prap t’thërmohet.
Vala oshëtin, ujnat shkumëzojnë, qielli shkund
rrufe e shi; e gjithë jeta uturin e drithtohet.
Dhe barka e zezë, guaskë e lehtë, kreshtash vërvitet
e në greminë rrëzohet. Peshkatari shtrëngon
zemrën e gjanë si deti, kur vala e mbulon,
dhe merr thellë frymë n’erën vringëlluese, kur në kulm ngjitet.
Vala ia theu lopatën e velën ia coptoi.
Burri lufton së koti me lopatën që i mbeti,
se rrëmuja e rrëmbeu e mbi shkuma e flakroi,
dhe luen, tue iu kërcënue asaj cope t’gjallë, deti.
E rrokullis, mbi maja me fletë shkumuese i bi,
i thyen krahët si hekur, i plas sytë e përgjakun,
i çan gjoksin e nxjerr nji klithmë, tue e flakun
si gur mbi thepa t’mprehtë…Nesër deti n’qetsi
do bjerë e, me kambë zbathët, disa forma njeriu
me vaj do të vijnë të mbledhin mishin e copëtuem.
Nji barkë të re do ngrehë për mort të vet i riu,
do çajë ujnat ku burrat e shpisë me radhë kanë shkuem.
1936
Zgjedhur nga librat poetikë:
Dhimitër S. Shuteriqi
KANGET E RINIS SE PARE”, 1935
Dhimitër S. Shuteriqi
KANGE? 1936
[1] * Le mal du siécle (fr.) – Sëmundja e shekullit
