“Unë nuk dashuroja, isha i dashuruar me dashurinë”.
St. Augustin
Nëse dashuria ka frymëzuar faqet më të bukura të letërsisë, ajo nuk pati hyrë në traditën filozofike perëndimore me refleksione të veçanta. Megjithatë disa filozofë si Platon apo Jean-Paul Sartre, duke përfshirë Montaigne, Baruch Spinoza, Jean-Jacques Rousseau, Arthur Schopenhauer, Søren Kierkegaard, Martin Heidegger e të tjerë, janë shprehur për konceptin filozofik të dashurisë dhe shpeshherë kanë shkruar edhe për vizionin e tyre. Në veprat e tyre dashuria jepet si një bashkim i fortë, pothuajse një shkrirje me tjetrin. Ky pasion mund të vazhdojë tërë jetën si angazhim i vullnetit e si një dhuratë e Unit ndaj besnikërisë, pavarësisht se në përsiatjet e disa të tjerëve dashuria trajtohet si një tjetërsim i personalitetit. Dashuria lind vërtet nga emocioni, thonë ata, por synon zotërimin e tjetrit, skllavërimin e tij.
Ideja e bashkimit nënkupton nocionin e dashurisë së fuqishme e të përjetshme. Për filozofinë e Platonit dashuria është një përvojë pozitive që na kthen drejt Qiellit të Ideve, botës së dijes dhe urtisë. Në dialogët e tij, sidomos te Fedri dhe Banketi shfaqen vizione të ndryshme për dashurinë nëpërmjet ligjërimit të një rrethi personazhesh historikë, nxënës të Sokratit. Eros, filia dhe agape janë tri fjalë që përdorin ata, duke shpjeguar dashurinë dhe format e ndryshme të saj. Fedri thotë se Erosi, zot i dashurisë është themelor për jetën e secilit, ai është lidhja mes të dashurit dhe të dashurës. Dashuria e vërtetë gjithçka e bën fisnike, të kulluar. Më poetikja dhe më metaforikja në dialogun Banketi është teoria e Aristofanit, komediograf grek. I mbështetur te miti për androgjininë, ai tregon historinë e dy gjysmësferave të hedhura në kozmos e që lëshojnë pareshtur muzikë. Në fakt, ato në fillim kishin qenë një sferë e vetme, forma e njeriut të parë dy gjinish, që Zeusi urdhëroi Apolonin ta ndante më dysh, për t’ia dobësuar forcën, e cila kërcënonte Zotat. Prandaj njerëzit e gjorë, të hutuar nga dobësia e tyre fizike, janë përherë në kërkim të gjysmës tjetër, që të bëhen sërish të fuqishëm dhe origjinalë. Aristofani e jep dashurinë si një aspiratë për origjinën. E shtrirë në përmasën e saj madhështore, dashuria merr pjesë në dinamikën kozmike. Në këtë dialog nuk lihet mënjanë as legjenda e dashurisë së Erosit (perëndia e dashurisë) dhe Afërditës (perëndesha e dashurisë), që janë protagonistë kryesorë të dashurisë mitologjike. Sokrati, që flet i fundit si zakonisht, në ligjëratën e tij përdor fjalët që ka dëgjuar nga Diotima (një priftëreshë e famshme e kohës) për Erosin si i biri i varfërisë dhe i pasurisë (Penia dhe Porosi). Dëshira për dashuri fsheh dëshirën për përjetësi. Si përfundim Sokrati e përshkruan Erosin si një qenie të ndërmjetme : edhe vdekëtare, edhe e pavdekshme. Në fund të fundit, dashuria fsheh dëshirën për pavdekësi dhe vetëm dialektika është metoda që shkallë-shkallë lejon ta mbërrish. Në dashuri vlerësohet bukuria shpirtërore, si pasuria më e madhe e personalitetit, e mbyll ligjërimin Sokrati.
Aristoteli arrin ta përgjithësojë ndryshimin midis Erosit dhe formave të tjera të dashurisë, duke i dhënë vlera filias (philia, gr.). Filia ideale, sipas tij, është ajo që bashkon si kërkim i së mirës për tjetrin pa lypur asnjë shpërblim. Brenda idesë së dashurisë, filozofi ndërfut idenë e kundërvënies që qëndron midis dashurisë për Unin dhe dashurisë për tjetrin. Ai e zgjidh këtë kundërvënie me idenë se dashuria e mirëmenduar për Unin, është e lidhur me shpirtin, madje me pjesën sipërane të tij, me zemrën. Sipas Aristotelit, Uni i dytë ose tjetri quhet « alter ego », dhe merr rëndësi të dorës së parë për të hedhur dritë mbi personalitetin.
Empedokli e imagjinonte dashurinë gjithnjë me të kundërtën e saj, me mërinë. Dashuria dhe mëria, shkruan ai, janë dy forca origjinale të qenies njerëzore. Për të, dashuria që bashkon e mposht të kundërtën e saj, mërinë që ndan.
Për t’iu përgjigjur pyetjes se « a është njeriu burim i dashurisë, apo dashuria është një koncept natyror që i imponohet njeriut ? », filozofi Baruch Spinoza, i cili e ka shqyrtuar këtë temë, sidomos te libri Etika, thotë se dashuria nuk është gjë tjetër, veçse një gëzim që shoqërohet me një shkak të jashtëm dhe se ai që dashuron përpiqet ta ruajë të pacenuar dashurinë e vet. Arthur Schopenhauer-i, i frymëzuar nga budizmi kalon në një pesimizëm metafizik kur mendon se meqë dashuria na ndihmon të hyjmë në një cikël kozmik që përsëritet pa pushim dhe në një cikël vuajtjesh që çojnë në një unitet pavetor, a nuk është më mirë të hiqet dorë prej dashurisë dhe dëshirave ? Për më tepër ai shkruan se dashuria është një iluzion i pushtetit, dhe vullneti për pushtet është esenca e çdo gjëje, e cila përkufizohet si një dëshirë e pakushtëzuar e një specieje për të mbijetuar dhe për të siguruar vazhdimësinë përmes riprodhimit.
*
Si koncept i përgjithshëm, dashuria është ndjenjë e thellë që paraqitet në shumë forma dhe vepron si një faktor kryesor i marrëdhënieve shoqërore duke zënë një vend qendror në psikologjinë njerëzore. Qysh nga Rilindja europiane filozofët filluan ta trajtojnë temën e dashurisë përmes veprave letrare të autorëve si: Dante, Petrarka, Ronsard, Goethe, Rousseau, Stendal e të tjerë. Jacques Derrida e ka trajtuar temën e dashurisë duke analizuar veprat antike. Edhe Emmanuel Levinas e ka shteruar këtë temë sidomos në librat e tij Le Temps et l’autre dhe Totalité et Infini. Ai e vlerëson etikën e marrëdhënieve dashurore si “filozofia e parë e njerëzimit”.
Simbolizmi i etikës në dashuri ishte si një tronditje e vërtetë në filozofinë racionaliste perëndimore. Nga fundi i gjysmës së dytë të shekullit XX shfaqet edhe një koncept kënaqësie (hedonist) i dashurisë përmes lëvizjes hippie (kundërshtim i shoqërisë së konsumit dhe vlerave tradicionaliste): « Të jetosh me dashuri dhe me ujë (mali) » ; « As luftë, as punë, por vetëm dashuri » ; « Peace and Love ». Në këto parulla përzihen së bashku kënaqësia e joshjes, e erotizmit dhe e argëtimit konkret erotik, të cilat lidhen me një moment ndryshimi të madh që solli revolucioni teknik.
Koncepti i pritjes në dashuri dhe filozofia
Aspekt i pritjes ka çuar që dashuria të vështrohet nga pikëpamja e « përfaqësimit » të lidhur me Unin, që nuk dëshiron gjë tjetër , veçse të kënaqë vetveten. Megjithatë, përvoja e dashurisë së vërtetë karakterizohet nga dhimbja e pritjes, theksojnë filozofët e rinj. Për sa i përket shkakut të pritjes, ata thonë se « ajo është vetëdija », natyra e jetës, parimi themelor i saj. Dashuria krijon vetëdijen për një « pritje të pakufizuar të tjetrit ». Domethënë që objekti i pritjes nuk do të ishte thjesht një person, por një vrull apo një dëshirë abstrakte. Së pari pritja, ajo që na shtyn drejt së ardhmes ngjall një « dëshirë për aventurë ». Kështu dashuria do të jetë një « shumëfishim i mundshëm i vetvetes », në mënyrë që nëpërmjet personit që dashurojmë, mund të shohim një farë premtimi për jetë të ndryshme. Në këtë kuptim flitet për « dashuri » përmes metonimisë, domethënë ne nuk do të donim një person më shumë për atë vetë, sesa për përvojën që ai do të na krijonte për të jetuar. Së dyti, çdo pritje përbën në vetvete një dëshirë për absoluten ; pra dashuria është gjithnjë një e fshehtë për pritjen e absolutes. E thënë ndryshe, dashuria është një zbulim në kuptimin që duke bashkuar ndjenjën e plotërisë me shpresën për të përjetësuar çastin, lejon synimin e absolutes. Së treti dashuria është një përgjigje ndaj pritjes së tjetrit. Kësisoj ne kemi më shumë kënaqësi kur japim, sesa kur marrim. Ky konfigurim i pritjes vendos në kontrast dy rregullat që e karakterizojnë ekzistencën tonë : përfaqësimin dhe jetën. Nga njëra anë është « përfaqësimi » që gjithë duke bërë me vetëdijen tonë dashurinë si qendra e botës, na bind « se ekzistenca jonë e vërtetë”, varet nga perceptimi që të tjerët kanë për ne. Në këtë kuptim, ajo që do të donim te tjetri është dashuria që na sjell ai. Nga ana tjetër, është « jeta », ajo që « mbetet brenda një individi si një çelës për të komunikuar». Dhe, duke marrë pjesë në mundësitë dhe forcën e një jete, ne e ndiejmë edhe më tepër jetën tonë. Të dashurosh, do të thotë të gjesh edhe një qendër jete jashtë vetes. Dashuria në formën e saj më të përkryer vihet re kur « secili beson se ka marrë shumë nga tjetri dhe i vë si qëllim vetes ta ndriçojë këtë fakt».
*
Përveç dallimeve kulturore në praktikat e lidhura me dashurinë, idetë dhe përfaqësimet për dashurinë kanë ndryshuar sipas epokave. Dashuri platonike, dashuri Oborri, dashuri romantike janë kështu konceptime të dallueshme dhe janë shfaqur në periudha të datuara të Historisë. Dashuria platonike e ka marrë emrin nga filozofi grek, Platon. Nuk është fjala për ndonjë teori të formuluar nga Platoni, por për ide të shtruara te dialogët Banketi, Republika, Fedri që flasin për një dashuri ideale, për një dashuri idesh. Dashuria platonike karakterizohet edhe nga marrëdhëniet në largësi që vlerësojnë më tepër cilësitë e personit se sa personin vetë. Përgjithësisht ajo shoqërohet me një lloj ëndrre dhe fantazmash, në të cilat dëshira për të qenë me personin e dashur vjen me një ndjenjë trishtimi. Një nga të ftuarit e librit të famshëm Banketi të Platonit, flet për një dashuri të kulluar, fisnike, pothuajse qiellore e cila si objekt ka shpirtin dhe jo trupin.
Gjatë Rilindjes dashuria platonike u shndërrua në një konceptim filozofik kur dijetari i madh fiorentin Marcile Ficin përdori i pari shprehjen amor platonicus, duke iu referuar dialogut Banketi të Platonit dhe pikërisht fragmentit kur Sokrati përshkruan lartësimin e ndjenjave nga dëshira e thjeshtë për një njeri deri në soditjen sublime.
Poetët romantikë e kanë vendosur dashurinë platonike në piedestal. Kjo formë romance do të ishte trajta më e kulluar dhe më e pafajshme e dashurisë. Ndjenjat aty zënë një vend shumë të rëndësishëm. Ndjenja e epërme e njeriut e zhveshur krejtësisht nga përmasa fizike, ka diçka të përjetshme. Ajo i afrohet përsosjes. Është një bashkim shpirtëror midis dy qenieve njerëzore.
Psikanaliza me studimet e çmuara të Freud-it për nënvetëdijen, transfertin (mbartje me ndryshime) dhe proceset e tjera psikike te njeriu në fillimet e shekullit XX, e me seminaret e Jacques Lacan-it në Collège de France në vitet ‘50 dhe ‘60, ka ndihmuar që të përpunohet në mënyrë më të gjerë koncepti filozofik i dashurisë. Por fillimisht ka qenë psikologjia evolucioniste që ka guxuar të hedhë dritë mbi një temë kaq delikate e të pashtershme.
Dashuria për filozofinë e shekullit XXI
Dashuria, subjekt qendror i jetës njerëzore, objekt i parë i letërsisë dhe arteve qysh prej Antikitetit, është bërë një objekt filozofik me shumë përgjigje në shekullin e ri. Megjithatë, edhe dashuria përballë çmagjepsjes së përgjithshme të botës, është reflektuar në zhvillimet e fundit të mendimit filozofik. Filozofët bashkëkohorë, në kërkim të ideve të reja të artit për të jetuar, kanë krijuar lidhje të panjohura më parë me traditën e hershme filozofike. Si mund të arrijmë në një « jetë të jetueshme » në një botë që transformohet vazhdimisht, duke filluar me ndarjet e mëdha të diktuara nga një « kundër-kulturë » ose postkulturë. Prej këndej vjen edhe pyetja tjetër: si shfaqet dashuria në skenën e historisë aktuale? Kërkimi i dashurisë nënkupton edhe kërkimin e lumturisë dhe urtisë: Ja përse në esetë dhe librat bashkëkohorë ka edhe krahasime të konceptimeve të dashurisë në epokën antike. Krahasimet fillojnë me Platonin, për të cilin dashuria ishte « një marrëzi hyjnore », apo me Lukrecin për të cilin dashuria ishte « e vetmja e vërtetë e trupit », pastaj ato vazhdojnë të vënë në dukje dallimin mes koncepteve idealiste të A. Comte-Sponville-it dhe materializmit ateist të Michel Onfray-it. L. Ferry mendon se ne kemi hyrë në një epokë të re të mendimit, në të cilën dashuria është bërë paradigmë qendrore. Në librin La Révolution de l’amour ( 2010), ai hedh një vështrim panoramik mbi historinë e mendimit filozofik perëndimor për dashurinë, dhe ndër të tjera shkruan : « Sot dashuria si temë qendrore e të gjitha përsiatjeve dhe studimeve shoqërore, iu jep kuptim jetëve dhe angazhimeve tona ». Duke përshkruar sesi kanë ndryshuar mendësitë për të shenjtën dhe tabutë e shekujve të shkuar, ai nxjerr këtë përfundim : « Parimet e mëdha themelore në planin etik, politik dhe metafizik që përbënin historinë e Perëndimit, si kozmosi i Grekëve, Zoti i hebrenjve e i të krishterëve dhe madje subjekt metafizik i humanizmit të parë, u goditën në shekullin XIX” (f. 98). Tronditjet shoqërore të shekullit XX me transformimet sociale dhe emancipimin e përgjithshëm, sollën një shoqëri individualiste që u ndihmua nga zhvillimi i shpejtë i kapitalizmit liberal dhe i shoqërisë së konsumit në shekullin XXI.
Në ditët tona njeriu është i etur për dashuri, edhe pse bie shpesh në krahët e dyshimit dhe pasigurisë. Filozofët thonë se adhurimi për dashurinë nuk ka qenë kurrë më parë një « kredo kaq e fortë ». Me gjithë se jetojmë në epokën e mosbesimit dhe të ndarjeve në masë, magjia e dashurisë është e pavdekshme.
