Të gjitha poezitë kanë një qasje të vetën ndaj lexueses që kalon andejpari. Disa janë të ndrojtura dhe u pëlqen t’u fshihen syve të lexueses dhe kësaj i duhet t’i përndjekë skutave, disa bëjnë gjoja se nuk u pëlqen dhe gjoja se fshihen, disa janë mendjemëdhaja dhe u mjafton vetja e vet. Poezia e përmbledhjes As terr, as dritë, botuar vitin e kaluar nga shtëpia botuese “Naimi” në Tiranë, është nga ato që i gëzohen takimit me lexuesen e vet. Unë kam nevojë për të, ajo ka nevojë për mua. Leximi im afrohet me kujdes, siç i afrohesh flakës së qiririt. Emri i Naimit, që mban shtëpia botuese e përmbledhjes, më lidhet gjithnjë me figurën e qiririt. Ky fakt, i kombinuar me përkushtimin në krye të librit “Për Nonën, në vend të qiririt”, më bën ta nis leximin e përmbledhjes si nën dritën e një qiriri. Dhe nuk di nëse e keni provuar, por leximi nën një dritë të tillë ta kërkon me mbajtë pak frymën, me frikën mos shuan flakën. Por kjo është një poezi e padrojë, që nuk i trembet foljes “jam”. Qasja ime veç sa ia shton dëshirën të bëjë përpara dhe të më paraqitet: Jam ai zogu faqekuq që hidhet/ nga njëra pemë tek tjetra për pak vend; Jam pa atdhe; tashmë jam unë akulli; Ja ku jam, o pikëllimë/ përballë teje/ me duar të pastra; Jam në radhë/ për rinovimin e lejes së qëndrimit; tani jam e vetme në betejë; jam një dramë; A jam e bukur; Jam dyzet e tetë vjeç.
Kjo poezi më merr nga krahu dhe bëjmë një copë rrugë bashkë. Legjendën e Safos, më thotë, a e di? Me dhjetëra legjenda, mite e histori për Safon më sillen ndër mend ndërsa filloj leximin:
Ku është Faoni që s’duket gjëkundi mbi det?
Me përmendjen e Faonit në varg të parë, pres që poezia t’i kushtohet dashurisë fatkeqe të Safos për peshkatarin e bukur, siç rrëfehet nga Ovidi në letrën e Safos Faonit (Heroidet, XV). Aty Safo i kujton Faonit kohën kur bukuria e vargjeve të saj, e bënin t’i dukej e bukur edhe ajo vetë. Referencat e leximit tim shkojnë mandej te Kënga e fundit e Safos e Leopardit, ku Safo ndihet e përjashtuar nga lumturia dhe dashuria, për shkak të shëmtisë dhe mungesës së harmonisë së saj me natyrën dhe Faonin e bukur. Por Safo e Jatrus është një grua e mbytur në mall që unë e lexoj si dëshirë për t’u lexuar e kuptuar. Refuzimi i Faonit është si refuzimi i botimit:
Kthehu e bëhu pika e mbylljes në varg!
Në fund, Safo:
çliroi trupin nga fustani i hollë
dhe e hodhi vrik në humnerë.
Në ndryshim nga Leopardi, që tek “il velo indegno”- “velloja e padenjë” sheh simbolin e trupit të shëmtuar që e mundon Safon, prandaj edhe e hedh në humnerë si të pavlefshëm, domethënë vetëvritet, Jatru sikur e rishkruan legjendën dhe hedh në humnerë fustanin jo si simbol të trupit, përkundrazi si çlirim të tij, si çlirim të poezisë.
Mbas kësaj hyrjeje kaq dramatike, vjen poezia ” Nëse do të shkruaja diçka për veten”, ku gjindet vargu që i jep titullin librit:
Nuk jam as terr dhe as dritë.
Jam në mes të dy shkretëtirave,
mbi një pllakë të lëvizshme ku lëshojnë petkat
para një vendimi
engjëjt.
Gjesti dhe vendimi i Safos rikthehet tashmë me petka të tjera. Dihet se Safo e Ovidit është e pasigurt dhe mundohet vetëm ta shtyjë vendimin e vetëvrasjes, kurse Safo e Leopardit është një grua që di mirë se ç’bën. Safo Jatru gjindet diku në mes:
As dritë dhe as terr.
Diku në mes po humb.
Sa herë i rikthehet krijimtarisë së vet, kjo i shfaqet si një hallkë e domosdoshme e ekzistencës, me vello a pa vello. Në një bufe fle ëndrra se dorëshkrimi do botohet pa pagesë; përkthej ca kilogram vetmi në gjuhë të huaj; Kam bërë pakt me subkoshiencën./ Shkruaj poezi të sinqerta. Prandaj edhe e shoh si protagoniste më vete në libër.
Por nëse kërkoj një përkufizim për poezinë e As terr, as dritë, më vjen menjëherë përcaktimi njerëzore. Kjo poezi është njerëzore. Dodona nuk është orakulli, por një grua flokëverdhë në periferi. Në oborrin e saj nuk ka lis që shushurit misteret e së ardhmes, por vetëm gjethe në plehun e një pirgu me aromën e vdekjes. Psyche nuk është vajza e bukur e mitit së cilës i duhet të vuajë dënimet e Afroditës e të mbledhë ujë nga nëntoka, por një vajzë e tokës, që mbledh ujë shiu, e perzien me hi dhe lahet, siç bënim dikur në kohën e varfërisë së madhe:
Dhe ajo
mbledh shiun në një kovë
ulet në prag
dhe pret
me durim sa të mbushet.
Baku nuk është perëndia i verës dhe i rrushit, por një qen (ndoshta!):
Baku vdiq.
E varrosëm në oborr.
Tani është frut.
Apo
perëndia e çajit
a gjys ‘njeriu
Kriton.
Ndërkohë, ndërsa vazhdojmë dhe ecim, poezia më shenjon me gisht një grua me çantën në kurriz që shkon në hall të saj. Më tej na pret Nina M. Rreth shtratit të saj rrinë tri perënditë së cilave u falet kjo poezi: Dëshira, Dashuria dhe Vdekja. Më tutje një vajzë, në tren, në pëllëmbën e saj/ lëkundet një lot argjendi; Silvi, e bukur si nimfë… në dorë mban një libër të trashë; një vajzë hipur mbi kurrizin e një dreri; e çmendura e lagjes mbush karrocën/ me zemra,/ sy/ dhe krahë; gruaja e Vasos që ngjesh në laringun e vet bomba brumi; një grua me flokë të shprishur në ballkonin përballë, që ndoshta mendon se nuk i mungon askujt.
Të gjitha të kënduara me dashuri dhe me bashkëdhimbje. Poezia nuk thyen xhama në protestë për fatin e gruas, por ndriçon skutat e terrta të shtypjes: Si ka mundësi kaq mungesë dashurie/ në kaq shumë njerëz të gjallë!
Vargjet gëlojnë nga fëmijët, të gjithë të përfshirë nga tërmeti i fëmijërisë. Herë të trembur nga patriarku:
Fytyrëvrazhdë hyn brenda Terri
në kuzhinë me gojë të kyçur.
Fëmijët qark tavolinës ngrihen në këmbë
me sytë në dysheme bëjnë vrima.
– Mirë se erdhe, baba!
Herë i ka shkundur koha si në Fëmijët e shtatëdhjetës që më shfaqet si manifesti i brezit tim:
Hanin bukë, të heshtur
me vaj edhe kripë.
Fëmijët e kësaj toke
me koka të qethura njësoj,
me veshje të njëjta
me ëndrra dhe drama me të njëjtin skenar,
Syri i poezisë është i mprehtë, asgjë nuk i shpëton, por është një sy i dashuruar me objektin e vet. Poezia përqafon, shtrëngon mbas vetes, e ka zemrën në gishtërinj:
të puth shputat e këmbës/ që kanë shkelur vetëm faqen time
Dhe mandej Nëna. Edhe këtu nuk mungon ajo figura e nënës me të cilën jemi mësuar, vlera e jetës të së cilës qëndron në vuajtjen dhe sakrificën për rritjen e fëmijëve. Edhe këtu mban merak për bijën, vlera e nënës, sepse është nëna ime. Por poezia e kundron nënën edhe nga jashtë, në funksion të vetes së vet:
Shihja nënën mëngjeseve, fëmijë
si tërhiqte për dore jetën e saj të vogël
dhe s’i bindej
dhe nëna e ngrinte pastaj në krahë
dhe ikte
si erë me ofshamë.
Prapa saj tundte bishtin vetmia.
Apo:
Nëna gjen rastin gjithnjë të kujtojë
jetën që s’pat jetuar
Vëmendja e kësaj poezie është zemërgjerë dhe shkon nga turma U bëmë një turmë memece/ pa shtëpi, pa jetë, / me parti; te fatet e njerëzimit E lë njerëzimin me kokë të çarë në tavolinë; te jeta e bashkëudhëtarëve të vet:
Bri meje
marshon pikëllimi
dhe ca emigrantë të paligjshëm
që vrapojnë të fshihen.
deri tek kafshët e dashura që ia popullojnë dhe ia ngushëllojnë vargjet:
Kalon macja përsipër
dhe me putrat e saj shuan gjithçka
Por një poezi e mirë nuk mund të mbahet vetëm për objektet e veta, sado interesante me qenë ato. Çfarë më bën mua si lexuese të mos ia lëshoj krahun, por të vazhdoj të endem me të?
Më duket se dalloj disa “sekrete”. Më së pari patosi. Kjo poezi nuk druhet për të rënkuar e qarë e rënkuar oiiii dashuri; O mami,/ mami! Sa e sigurtë brenda teje isha; Vetëm ty të kam; Shtrëngomë, o pikëllimë me sy. Dhe kjo karakteristikë më ngroh. Nga vargjet buron një dashuri e hatashme.
Mandej, teknika e ndërprerjes për të pyetur: U lodhe shpirt?/Po, shumë!; Po ç’do të isha unë pa ty?; Më prisje? Ja ku jam, e dorëzuar në shtratin e fatit… Kjo teknikë e nguc vazhdimisht leximin.
Më tej, Jatru është edhe mjeshtre e habitores, që i jep lexueses iluzionin e zbulimit të njëkohshëm, si me qenë pjesëmarrëse në proçesin e krijimit: Paskam puthur/ por nuk mbaj mend si dhe çfarë; Paska ardhur Nona dje natën; Sot,/ gjithë dita paska qenë e martë.
Edhe loja me figurat është e shpenguar dhe e sinqertë. Personifikimi është aq i natyrshëm sa edhe unë e gjej veten duke shëtitur krah për krah me këtë poezi, herë në marsh rebelimi e herë duke çuçuritur për dashuritë. Këtu plagët hedhin batanije krahëve, hija ikën kruspull në asfalt, dëlirësia qesh, parandjenja rri shtrirë në shtrat dhe lëshon zë nga dhoma tjetër. Këtu talenti argëtohet duke luajtur me fjalë e kuptime: Pjatat, me mbeturina fjalësh të sajuara në çast; shkul mendime të thata në bar; shoh ëndrra që më zgjojnë; O Zot, që na mbështolle me lëkurë/ e nuk shohim dot të brendshmet tona.
Libri është i ndarë në dy pjesë. Kështu duhet ta kisha filluar këtë shkrim. Por po e përfundoj kështu, sepse disa herë e kam lexuar nga fundi këtë libër. Ndoshta sepse më pëlqen ta filloj me poezinë e fundit Prezantim i detyrueshëm për kopertinën pas. Apo ndoshta sepse libri, si në një rreth të mbyllur, fillon me një burrë (Faonin) dhe mbaron me një burrë:
Jam me fat,
kam një burrë të mirë
e s’ka tentuar ndonjëherë të më vrasë.
Libri është i ndarë në dy pjesë: Atmos dhe Sphere. Në përpjekje për të kuptuar se pse disa poezi janë Atmos dhe disa të tjera Sphere, nis e lexoj për etimologjinë e këtyre fjalëve, atmos – avull dhe sphere – glob, top. Atmos vjen nga një fjalë protoindoeuropiane *awet-mo-, me rrënjën *wet- me kuptimin, fryj, por edhe frymëzoj, ngre shpirtërisht. Dhe zbuloj se kështu ndihem mbas leximit të librit, e ngritur shpirtërisht.
As terr, as dritë është një përmbledhje me poezi që do të doja të mos kalonte pa u lexuar. Jo sepse është një përmbledhje antologjike apo fantastike, nga ato që do ta ndryshojnë rrjedhën e poezisë shqiptare me tematika të spikatura lirike, patriotike, dhe -ike -ike të këtij lloji. Por sepse është një poezi e mirë që i thotë eja! eja! një ngritjeje shpirtërore që nuk të lë vetëm në këtë botë: Vetmi,/ a je për një cigare, / se vetëm ti më bën të qesh me lot. Në këto kohë të vështira që jetojmë, e ke të paktën shpresën se të sheh syri dhe shpirti i saj. Prandaj jua rekomandoj ta lexoni.
