MAGJIA E POEZISË TRANSCENDENTALE
Poesie ohne Philosophie wird leer und oberflächlich, Philosophie ohne Poesie bleibt ohne Einfluss und wird barbarisch.
Poezia pa filozofinë është bosh dhe e cekët/sipërfaqësore, filozofia pa poezi mbetet pa ndikim dhe bëhet barbare.
Objekt i këtij studimi do të jetë trajtimi teorik i poezise transcendentale si dhe analiza në këtë optikë e poezive të përmendura në nëntitull. Emërtimi “poezi transcendentale“ rrjedh dhe lidhet me konceptin filozofik “transcendental”. Raporti ende i pasqaruar midis letërsisë dhe filozofisë, midis “ushtrisë së metaforave dhe falangave të koncepteve”, midis imagjinatës dhe mendimit konceptual ka qenë objekt vrojtimi në mendimin e Shlegelit mbi poezinë transcendentale, në teorinë e Nitzsches mbi vjershërimin me koncepte, në poetologjinë e Humboldtit, në bindjen e tij mbi forcën e imagjinatës në poezi etj.
Është fjala për vijën e kufirit midis letërsisë dhe filozofisë, midis mendimit jodiskursiv dhe atij konceptual, midis gjuhës së parafytyrimeve dhe gjuhës së koncepteve, për vështirësitë e kapërcimit të vijës ndarëse letërsi – filozofi.
Filozofia dhe letërsia kanë një lidhje të ngushtë, medium i tyre është gjuha. Shpesh ato trajtojnë çështje të njëjta, i huazojnë ato nga njëra tjetra: në romane të shquara gjenden shpesh pasazhe filozofike, ka dhe tekste filozofike të pasura me metafora dhe me dramacitet. Madje teoria e njohjes konstruktiviste shkon deri atje sa të synojë qe tekstet e saj të lexohen si letërsi.
Filozofi brilant F. Nitzsche veprën e tij “Also sprach Zarathustra” (Kështu foli Zaratustra) (Nietzsche, F. :Also sprach Zarathustra , Körner-Verlag, Stuttgart, 1964) e shkroi në një stil me tipare filozofike – poetike. Ai vetë e quajti këtë stil “halkyonisch” (krejt shpirtëror) dhe dëshironte që lexuesi të tregonte të njëjtin pathos në receptim për të qenë i aftë dhe i denjë në rrokjen e informacionit, e mesazhit të emetuar. Lidhja e Nietzsches me artin spikat në çdo vepër filozofike të tij. Po citojmë një thënie të tij (si dëshmi e dashurisë dhe e pasionit të zjarrtë ndaj artit) , nxjerrë nga një letër drejtuar mikut të viteve të rinisë, Ervin Rohde: “ Liebster Freund, was ich dort lerne und schaue, höre und verstehe, ist unbeschreiblich. Schopenhauer und Goethe, Äischylus und Pindar leben noch, glaube es mir.“(Nietzsche, F.: Die Geburt der Tragödie“, Stuttgart, 1964, F. 364). (Shumë i dashur mik, çfarë mësoj e shikoj, çfarë dëgjoj dhe kuptoj atje (te Wagner-i) është e papërshkrueshme. Schopenhaueri dhe Gëte, Eskili dhe Pindari jetojnë ende, më beso.) Takimi, miqësia me Wagner-in ishte një eveniment dhe një përjetim i veçantë i rinisë dhe i jetës së Nietzsches. Vizitat e bëra në Tribschen (afër Lucernit, ku banonte Wagner-i me familjen) gjatë viteve 1869 – 1872 mbetën të pashlyeshme në kujtimet e tij. Në vitin 1872 del në dritë vepra e tij me titull “Die Geburt der Tragödie aus dem Geist der Musik“ (Lindja e tragjedisë nga shpirti i muzikës). Vepra është një ngjitje gjeniale e fillestarit Nietzsche, një shenjë e shpirtit të tij krijues prej artisti dhe filozofi. Ideja e librit lindi në vitet 1869 – 1871 kur Nietzsche jepte leksione në katedrën e filologjisë klasike në universitetin e Bazelit. Më 18 janar dhe më 1 shkurt 1870 Nietzsche mban dy referate me titull: „Drama muzikore greke“ (Das griechische Musikdrama) dhe „Sokrati dhe tragjedia“ (Sokrates und die Tragödie). Ndërsa në verën e vitit 1870 ai shkroi artikullin „Botëkuptimi dionisian” (Dionysische Weltanschauung). Këto materiale u bënë sinjale dhe pjesë të librit, që pasoi, „Lindja e tragjedisë“ (Geburt der Tragödie). Konceptin e ri superestetik të artit grek Nietzsche e lidh me një kritikë të thellë ndaj mentalitetit të ngurtë logjiko – shkencor. Studimi filologjik në unison me atë filozofik u bënë metoda vrojtimi në hetimin e mendimit dhe shpirtit helen. Ky kombinim filologjiko-filozofik si dhe melankolia që do ta shoqëronte gjithë jetën e gjithë veprën do t’u jepte studimeve të Nietzsches impulse me vlerë të veçantë dhe ngjyrime të forta emocionale- artistike. Për herë të parë shpirti melankolik do të shfaqej në „Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik“ (Lindja e tragjedisë nga shpirti i muzikës) ku Nietzsche me ndërgjegje do të rrezikonte reputacionin e tij si filolog për shkak të melankolisë, emocionit të fortë që ngjyros ose që shoqëron mendimin me kthjelltësi verbuese të filologut gjenial. (Melankolia është një tipar me rëndësi i poezisë (madje dhe i filozofisë transcendentale).
Prezenca e fortë emocionale në tekstin e Nietzsches rroket e plotë nga marrësit, lexuesit e pasionuar të tekstit. Vepra „Geburt der Tragödie“ (Lindja e tragjedisë) e bëri autorin të famshëm e të kritikueshëm (si filolog) njëkohësisht. Miqtë e tij ishin krenarë dhe të gëzuar. Wagner-i i shkruajti nga Tribschen: „I dashur mik! Unë nuk kam lexuar asgjë më të bukur se libri yt!“ (Die Geburt der Tragödie, Stuttgart, 1964, f. 372). Cosima, gruaja e Wagner-it (vajza e List-it) e quante librin të thellë e të guximshëm. Ajo e kishte lexuar atë si poezi. (Shih: Geburt der Tragödie, f. 372)
Dëshmi që filozofia shpaloset në një domen të ndërmjetmë, që e tejkalon objektin e saj tradicional, është dhe vepra e Wittgestein-it e realizuar në dy librat e tij: “Tractatus logico- philosophicus” (Suhrkamp-Verlag, Frankfurt am Main, 1960) dhe “Philosophische Untersuchungen” (Frankfurt, 1953)
Filozofia e Wittgenstein-it karakterizohet nga një interesim i veçantë për gjuhën. Filozofia gjuhësore, që ai zhvillon, është një pozicionim jo tradicional, një mënyrë filozofimi që ndikoi fuqishëm mendimin filozofik të shekullit XX dhe vazhdon të jetë pikë referimi edhe në ditët tona. Ndërsa në librin e parë “Tractatus logico – philosophicus” autori kufizohet në analizën e fjalëve dhe fjalive si mundësi riprodhimi të botës; në filozofinë e mëvonshme të tij (në librin e dytë) ai nuk merret më me sistemin abstrakt, por me përdorimin social të tij. Me këtë rast ai vë në dukje se nuancat dhe shumësia e dukurive gjuhësore mund të zbulohen po qe se vëmendja jonë drejtohet në përdorimin e tyre real nga bashkësia gjuhësore.
Vlera e mendimit filozofik të Wittgenstein-it shfaqet jo vetëm në atë që ai thotë, por dhe në mënyrën si e thotë. Mrekullimi, që buron nga shkrimet e Wittgenstein-it, ka të bëjë shumë me cilësinë letrare të tyre. Si rrallë herë në filozofi ai arrin të harmonizojë në tekstet e tij formën letrare me përmbajtjen filozofike. Harmonia midis stilit dhe përmbajtjes në të dyja librat, që Wittgenstein-i i botoi sa ishte gjallë, nuk është rastësi. Ai është përpjekur dhe munduar që të zhvillojë një formë të veçantë për prezantimin e pikëpamjeve të tij filozofike. Në rrafshin stilistik është mjaft e dukshme kjo përpjekje. Kështu ai arriti ta drejtojë filozofinë në rrugë e shtigje të reja duke e çliruar nga barra e traditës.
Me veprën dhe me stilin e tij Wittgenstein-i ka ushtruar dhe ushtron një ndikim të madh te shkrimtarët dhe artistët. Nuk ishte e rastit, që në kremtimin e 100- vjetorit të lindjes së tij, u organizua në Vjenë një ekspozitë e madhe me vepra artistike të frymëzuara nga filozofia. Përveç kësaj shpesh në tekstet letrare përdoren citate nga vepra e tij. Jeta e tij është tematizuar në romane dhe në filma. Madje ka poetë që janë përfshirë në diskutime teorike me filozofinë e tij. Terry Eagleton (teoricien letrar anglez) shprehet kështu për këtë çështje: “Frege është një filozof për filozofët, Sartri – filozof i parafytyrimit; Bertrand Russell – i i tablove. Por Wittgenstein-i është filozof i poetëve dhe kompozitorëve, dramaturgëve dhe romancierëve.” (Vieweg, Klaus (Hg.): F. Schlegel und F. Nietzche, Paderborn, 2009, f. 27) Disa pjesë të “Tractatus logico – philosophicus” madje janë kompozuar.”
Rëndësia e Wittgenstein-it në shpjegimin e letërsisë nuk ka të bëjë aq me konsideratat e tij për estetikën sesa me pozicionin e tij filozofik. Filozofia i ka shërbyer si një truall i begatë për zgjidhjen e shumë problemeve teorike letrare. Duke u nisur, duke iu drejtuar filozofisë wittgensteine për sqarimin dhe trajtimin e problemeve të ndryshme teorike letrare, hidhet një dritë e re në të.
Një urë e sigurtë lidhëse midis filozofisë dhe letërsisë është (padyshim) estetika. Filozofi Alexander Gottlieb Baumgarten, që në shekullin e 18-të e shpalli estetikën si disiplinë filozofike, e propagandonte këtë njohje sensuale (cognitio sensitiva) si një formë serioze, të domosdoshme të njohjes krahas asaj racionale.
Por më shumë se i lidhin, tiparet e tyre, i ndajnë filozofinë dhe letërsinë. Filozofisë nuk i duhen “bukuritë” stilore-figurative në atë masë që i përdor letërsia. Teprimi në përdorimin e tyre shoqërohet me “frikën” e dobësimit të ligjërimit të rreptë diskursiv, të forcës dhe argumentimit shkencor. Teksti letrar del jashtë pritshmërive të atij filozofik që duhet të jetë i argumentuar dhe diskursiv. “Arti nuk argumenton”- thonte Ingeborg Bachmann.
Një moment tepër interesant në marrëdhëniet filozofi – letërsi është (pa dyshim) huazimi nga letërsia i termave dhe i koncepteve që ato shënojnë në domenin filozofik. Kjo nuk bëhet për mungesa dhe boshllëqe në fushë të leksikut letrar-estetik. Këto koncepte përdoren shpesh si substrate për krijimin e kuptimeve të reja nocionore. Mbi bazën e tyre zhvillohen përmbajtje të reja që e ruajnë substancën filozofike. Mund të themi që kuptimet filozofike përdoren me një domethënie letrare-artistike. Shembull tipik për këtë është teoria e poezisë transcendentale të zhvilluar fillimisht nga Friedrich Shlegel. Këtë teori Schlegel-i e bart nga filozofia në poezi. Kushtet, që vendos Kant-i për lindjen e dijeve, transferohen në poezi si kushte për lindjen e një teksti poetik. Schlegel-i vendos “realen” e poezisë në unison me “idealen”, në kuptimin e një programi filozofik-estetik. Poezia transcendentale është një koncept i programit letrar të romantizmit të hershëm.
Aleksandër Pushkin:
A. P. KERNËS
Kujtoj me mall një çast gëzimi
përpara sysh m’u shfaqe ti,
si vezullim i një vegimi
si ëngjëll plot me bukuri.
N’andralla jete zhurmëkote,
në dhembje brengash e mërzi
më grishte larg fytyra jote
dhe zëri yt plot ëmbëlsi.
Nga shqot’ e kohërave që shkuan
kështjell’e ëndrrave m’u shëmb
me mjegull vitet ma mbuluan
fytyrën tënde, zërin tënd.
Ç’i ngrysa ditët gjith me brengë
i zymtë dhe në shkretëti
pa perëndi, pa shpres’e këngë
pa lotë, jet’e dashuri.
Në shpirt më shkrep agimi,
dhe ja, sërishmi m’u shfaqe ti,
si vezullim i një vegimi,
si ëngjëll plot me bukuri.
Dhe rreh me gaz kjo zemra ime
sepse iu kthyen përsëri
dhe perëndi dhe frymëzime
dhe lot, dhe jetë dhe dashuri.
Përktheu nga origjinali Ismail Kadare
Ismail Kadare
KRISTAL
Ka kohë që s’shihemi dhe ndiej
Si të harroj un’ dalngadalë,
Si vdes tek unë kujtimi yt
Si vdesin flokët dhe gjithçka.
Tani kërkoj unë posht’e lart
Një vend ku ty të të lëshoj.
Një strofë a notë, a një brilant
Ku të të lë, të puth, të shkoj.
Në s’të pranoftë asnjë varr,
Asnjë mermer a morg-kristal,
Mos duhet vall’ prap’ të të mbart
Gjysmë të vdekur, gjysmë të gjallë?
Në s’gjetsha hon ku të të hedh,
Të gjej një fushë a një lulnajë,
Ku butësisht porsi polen
Gjithkund, gjithkund të të shpërndaj.
Të të mashtroj ndoshta kështu
Dhe të të puth e t’ik pa kthim.
Dhe nuk do dimë as ne, askush
Harrim ish ky a s’ish harrim.
1979
Revolucioni estetik i romantizmit të hershëm
Për të vendosur një raport të romantizmit të hershëm me epokat e tjera të zhvillimit letrar-artistik, sidomos me epokat që pasuan, do të citoj thënien e një autori që është marrë me studimin e kësaj periudhe, me përfaqësuesit e asaj kohe (si Schlegel etj.) dhe me rezonuesit, përforcuesit dhe zhvilluesit e mëvonshëm të ideve romantike- transcendentale (F. Nietzsche, Sartre etj.). Autori S. Vietta e cilëson epokën në fjalë “moderne”: “Unë e konsideroj romantizmin e hershëm si një fazë fillimi/hapjeje të letërsisë moderne. Po ç’është moderne, çfarë shënon ajo dhe kur fillon? Lidhur me këtë ka pasur shumë diskutime kohët e fundit. Disa kritikë mbrojnë me argumente tezën që modernia fillon me Baudelaire, madje nga fundi i shekullit të 19-të. (Në mesin e shekullit të 19-të industrializimi dhe urbanizimi i Europës qendrore hyn në një fazë të re.)… Unë jam i mendimit që tiparet më të rëndësishme të epokës letrare moderne shfaqen më qartë në romantizmin e hershëm se sa në rrymën natyraliste. Kriteret kryesore të refleksionit, të estetizimit të së shëmtuarës, të hyrjes dhe fragmentimit të veprës artistike, vetë emërtimit “letërsi moderne” gjenden shumë më tepër në romantizëm se sa në natyralizëm…Romantika, në fakt, nuk është ndonjë inovacion radikal, por qëndron në pragun kohor të epokës moderne si fillim i saj. Koncepte si “fantazia krijuese” do të bëheshin përcaktuese në epokën moderne klasike, në letërsinë angleze ky koncept do të jepej me “imagination” (nga Coleridge), në letërsinë franceze Baudelaire do të përdorte si përgjegjëse të “Einbildungskraft” ( forca imagjinuese/ fantazia krijuese) “imagination creatrice”. E.T.A Hoffmann ishte transmetuesi kryesor i terminologjisë letrare të romantizmit gjerman në atë francez.” (Vietta, S.: Transzendentale Texttheorie und Dezentralisierung der Subjektivität bei Schlegel und Nietzsche, Jena, 2009). Autori i cituar bën dhe një vërejtje interesante për botimin e R. Safransk- it “Die Romantik. Eine deutsche Affäre“(Romantizmi. Një aventurë gjermane), München, 2007.
Safranski e prezanton romantizmin si një dukuri krejt gjermane dhe jo si djepin e letërsisë moderne europiane (Safranski, R.: Romantik, eine deutsche Affäre, München 2007) Por: edhe Allan Poe, edhe letërsia moderne ruse, edhe simbolizmi dhe surrealizmi francez e kanë burimin në romantizëm. (shih: Vietta, S.: Transzendentale Texttheorie und Dezentralisierung der Subjektivität bei Schlegel und Nietzsche, Jena, 2009). Në fillim të proceseve modernizuese të kohës së re qëndron revolucioni në shkencat e natyrës (me Kopernikun, Galilein, Kepler, Newton etj.). Ky revolucion i parapriu zinxhirit të revolucioneve të sistemeve kulturore. Së pari kemi revolucionin filozofik të racionalizmit me formulimet e Descartes. Në shumë pikëpamje mendimi i Descartes ka tipare mesjetare por shpallja e subjektivitetit si prodhues racional i dijeve solli një dinamikë të re e cila do ta ndryshonte radikalisht rrjedhën, orientimin e filozofisë. Rruga e re do të ishte larg teorisë mbi njohjen imituese/ pasqyruese të botës/materies (adaequatio intellectus ad rem). Rryma e re do të pranonte lindjen e njohurive mbi botën ashtu siç përshkruhet ajo nga Descartes e Leibnitz, te Kant dhe Fichte. Koncepti i Descartes “res cogitans” (qenie që mendon) rikodohet dhe dinamizohet në procesin e zhvillimit të teorisë së njohjes deri në formulimin e Fichtes që i njeh “un-it” aftësinë absolute të njohjes. (Fichte, J.G.: Grundlage der gesamten Wissenschaftlehre, Jena, 1794/1795). Në epokën moderne, përfshirë këtu dhe estetikën moderne, fillon një formë e re e kodimit kohor. Kjo pasqyrohet edhe në poezinë romantike. Në poezi, në estetikë koha mendohet si proces që rrjedh. Kështu Schlegel-i në përkufizimin e tij mbi poezinë romantike e përshkruan atë si poezi universale progresive që gjendet vazhdimisht në një proces ndryshimi, proces qe nuk mbaron kurrë. Poezia moderne nuk është madhësi statike por një proces ndryshimi permanent. (Schlegel, Friedrich: Athinäeums-Fragmente , Berlin, 2016, Fragmenti 116, f. 38)
Revolucioni estetik i viteve 1800 është pasojë e një zinxhiri revolucionesh që ndikuan dukshëm programin e estetikës së re. Koncepte bazë si ai i botëimitimit (mimesis); i së bukurës, me traditën e saj pothuaj 2300 vjeçare, u zëvendësuan me koncepte të tjera, Schlegel -i në fragmentin e 216-të në Athenäum shpall tri tendencat më madhore e më sinjikative të kohës: revolucioni francez (1789), doktrina shkencore e Fichtes dhe romani i Gëtes “Wilhelm Meisters Lehrjahre”(Vitet e nxënies të Wilhelm Meister). Revolucioni francez solli një koncept të ri për lirinë; doktrina shkencore e Fichtes solli një formë të re të teorisë së njohjes; romani i Gëtes ishte modeli klasik i romanit të zhvillimit autonom shpirtëror-moral.
“Kommen wir zum Ende (Tani të vijmë në fund): Kështu e fillon pjesën e fundit të librit të tij “Romantik, eine deutsche Affäre” (Romantika, një aferë gjermane) Rüdiger Safranski. Këtu ai bën vlerësimin e tij final të epokës romantike (Safranski, Rüdiger: Romantik, eine deutsche Affäre, München, 2007, f. 392 – 394). Duke u ndalur veçanërisht në të unë shpreh aprovimin tim entuziast për reagimin vlerësues – glorifikues që i bën Safransk-i epokës romantike dhe figurave të saj të spikatura., “Die Romantik ist eine glänzende Epoche des deutschen Geistes, mit großer Ausstrahlung auf andere Nationalkulturen…” ( Romantika është një epokë e shkëlqyer e shpirtit gjerman me një rrezatim të fortë në kulturat e tjera nacionale.)
Romantika si epokë ka marrë fund, por romantizmi si frymë ka mbetur. Shpirti romantik shfaqet pothuaj gjithmonë sa herë që njeriu kërkon rrugë e shtigje, mundësi për të dalë nga e zakonshmja, nga realiteti mbytës. Romantizmi/shpirti romantik është plot fantazi, trillues, metafizik, plot imagjinatë, tundues, euforik, i thellë. Ai nuk lidhet me shpenzime, nuk është i detyruar të kryejë shërbime të përgjithshme shoqërore, madje as t’i shërbejë jetës vetë. Ai mund të dashurohet dhe me vdekjen. Romantizmi synon intensitet deri në dhembje e në tragjedi. Me tërë këto veçori romantizmi nuk i përshtatet politikës. Nëse do të vërshonte në politikë, atij do t’i duhej të përzihej me një rrymë të fortë realizmi. Se politika ngrihet mbi principin e luftës kundër dhembjeve, vuajtjeve, mizorive. Shpirti romantik priret drejt ekstremeve, politika – drejt kompromiseve. Neve na duhen të dyja: aventura e romantizmit dhe maturia e politikës. (shih : Safranski, R.: Romantik, eine deutsche Affäre, München, 2007, f. 392-393)
Romantizmi, shpirti romantik nuk është asnjëherë kapitull i mbyllur. Moderniteti i sotëm, që mbështetet në racionalitet, po i ngjit me revan shkallët e zhvillimit. Kështu, romantika mbetet gjithnjë e më shumë pas. Por njerëzimi do të kthejë vazhdimisht kokën prapa, në ato vite nostalgjike, të ndritura e rrezatuese, kur grupi i të rinjve, djem e vajza të talentuar e entuziastë, konceptuan principe të reja artistike, duke revolucionuar mendimin estetik. Ata dhe shkrimet e tyre qëndrojnë në majat e padiskutueshme të historisë së mendimit artistik – filozofik gjerman dhe botëror.
Bazat filozofike të poezisë transcendentale
Koncepti “transcendental” i përdorur nga Schlegel-i lidhet kuptimisht me të njëjtin koncept të filozofisë së Kant-it si dhe me rimarrjen e tij nga Fichte. Edhe Novalis, miku i ngushtë i Schlegel-it, bashkëthemelues i poezisë transcendentale, mund të kuptohet në studimet e tij teorike po të jesh “i armatosur”, sado lehtë, me principet e filozofisë transcendentale të Kantit dhe Fichtes. Përdorimi produktiv i këtij koncepti në fushë të poezisë, në veçanti, e të letërsisë në përgjithësi kërkon një parashtrim qoftë të përgjithshëm të filozofisë transcendentale. Filozofia transcendentale prezantohet nga Kanti në veprën “Kritik der reinen Vernunft“ (Kritikë e arsyes së kulluar) (botuar së pari në 1781) si një formë e teorisë së njohjes
Termi “transcendental”në kuptimin, që i jep atij Kanti, do të thotë të mos merresh me objektet, por me dijet e tua mbi to. Sipas Kantit një njohje është transcendentale po qe se nuk merret direkt me objektet e eksperiencës sonë, por me kushtet subjektive të njohjes, kushte që janë të dhëna a priori, para çdo eksperience. Kjo filozofi niset jo nga objektet dhe veçoritë e tyre por nga subjektiviteti, nga subjekti njohës, domethënë nga aparati ynë i njohjes. Nuk ka realitet në vetvete, por realitet të koduar në aparatin tonë të njohjes, në tru. Metafizika e zhvilluar nga Kanti nuk fillon te sendet me veçoritë e tyre, por te vrojtuesi, subjekti soditës. Interesat njohëse të tij, paradijet, informacioni paraprak, domethënë mënyra subjektive e njohjes kushtëzon dhe përcakton se si do të receptohet objekti: “pasqyrimi duhet t’u përmbahet dijeve tona” (sic!) ……….. f 5 ….Duke u marrë me raportin e reales me idealen Kanti thekson se realja në ekzistencën e saj konkrete nuk është objekt i teorisë së njohjes në filozofi, por objekt i shkencave të natyrës. Në teorinë transcendentale të njohjes Kanti bën dhe dallimin midis termave (të afërm në kuptim) “transcendental dhe transcendent”: “ Unë quaj njohje/dije transcendentale ato që nuk kanë të bëjnë me objektet/sendet konkrete, por janë një lloj dije a priori mbi sendet (të pavarura nga eksperienca, nga perceptimi; të përftuara nga arsyeja me anë përfundimesh logjike). Ndërsa koncepti “transcendent” ka kuptimin “që kapërcen çdo realitet, që qëndron mbi çdo eksperiencë”. Sipas kësaj pikëpamjeje njohja transcendentale është njohje e njohjes. Në perceptimin transcendental, që realizohet me ndërgjegjen transcendentale, un-i realizon përfytyrimet e objekteve. Kusht i studimit të objekteve është hulumtimi i tyre nga subjekti soditës, jo i ekzistencës reale të “sendit në vetvete”. Kjo do të thotë të verifikohen kushtet e vetë mendimit. Kanti nuk e diskuton mundësinë e verifikimit empirik të dijeve të përftuara gjatë njohjes. Verifikimi do të bëhet me anë të kritikës dhe reflektimit. Teoria e mohon mundësinë e dijeve absolute. Subjekti njohës sheh me sy kritik njohjen e arritur, reflekton mbi të, vazhdimisht. Johan Gotfried Fichte në veprën e tij „Grundlage der gesammten Wissenschaftslehre“ (botuar në vitin 1794) (Schlegel e çmon si një ndër veprat më madhore të kohës) ka marrë principin e reflektimit në çdo rast njohjeje dhe e ka zhvilluar më tej. Kur Fichte lexoi „Kritik der reinen Vernunft“ (Kritikë e arsyes së kulluar) të Kantit (më 1791) ishte aq i entuziazmuar nga vepra, sa mori rrugën për në Königsberg për të vizituar filozofin e shquar. Atje ai gjeti një burrë të moshuar, komplet të çinteresuar. U detyrua të kthehej në shtëpi, ku për pesë javë shkroi „Versuch einer Kritik aller Offenbarung“ (Sprovë e një kritike për të gjitha kumtimet). Materialin ia dërgon Kantit që mbetet i mahnitur nga shkrimi. Kant-i i gjen një shtëpi botuese. Nga frika e censurës libri botohet pa emër. Një kritik nga Jena ( “Allgemeine Literatur-Zeitung”) shkruan se, kushdo, që e njeh sadopak Kant-in, e kupton menjëherë se bëhet fjalë për një vepër të tij. Kant-i u përgjigj me një letër: nuk ishte ai autori, por njëfarë Fichte. Menjëherë, brenda natës, Fichte u bë i famshëm.
Ndërsa Kant-i me konceptin „refleksion transcendental filozofik“ mendon një princip të teorisë së njohjes, kufiri i të cilit është te sendi në vetevete (Ding an sich), Fichte me teorinë e tij të njohjes, duke analizuar dallimin e „sendit në vetvete“ dhe shfaqjes së tij në ndërgjegjen njohëse, arrin në përfundimin se edhe „sendi në vetvete“ është produkt i mendimit. Objektet prodhohen në aktin e mendimit që Fichte e quan „produktive Einbildungskraft“ (fantazi produktive) ( Fichte, J. G: Sämtliche Werke, 1. Band, 1965, f. 225). Kështu Fichte ruan principin transcendental të Kant-it, por nuk e lidh atë me një mendim të orientuar me rreptësi kah metodologjia filozofike teorike njohëse, por e paraqet atë si një aftësi produktive që prodhon objekte gjatë procesit të mendimit. Këtë ndërgjegje filozofike Fichte e emëron „intellektuelle Anschaung“(pikëpamje intelektuale). Teoria e Fichte-s me dukuri dhe terma si „produktive Einbildungskraft“ (fantazi produktive) vendos një lidhje edhe me domenin estetik. Dhe pikërisht kjo lidhje konceptuale e afron atë me Schlegel-in. Ashtu si Schlegel-i, që kërkon nga poeti romantik një reflektim transcendental-poetik, Fichte bën fjalë për një lidhje midis aftësisë estetike dhe mendimit transcendental. Më parë është shprehur për këtë Schelling. Ky e zgjeron sferën vepruese të reflektimit transcendental duke e shtrirë atë dhe në natyrë të cilën ai e kupton si subjekt krijues të pavetëdishëm. Tek un-i vepron e njëjta forcë krijuese si në natyrë. Kërkesat filozofike të Schelling mund të realizohen vetëm në art. Sipas tij vetëm artisti mund ta kthejë në diçka objektive, me vlefshmëri të përgjithshme atë që filozofi e paraqet si subjektive. (Schellings Werke, 2. Hauptband, f. 345 dhe 629). Në poezinë transecendentale, që Schelling e quan dhe „konceptim intelektual“, intuita artistike bëhet objekt i një reflektimi filozofik. Ky reflektim është diçka e brendshme, subjektive që në vetvete nuk mund të bëhet më tej objektiv . Kjo ndodh vetëm me një konceptim të dytë; ky është konceptimi artistik. Edhe për Schlegel-in koncepti i poezisë transcendentale është një shprehje tjetërsoj e të njëjtave pikëpamje mbi objektet e filozofisë transcendentale. Refleksioni filozofik në procesin krijues paraqitet në formë poetike. Artisti duhet të jetë njëkohësisht filozof, ta ngrejë poezinë në lartësinë e filozofisë. (shih: Heine, R.: Transcendentalpoesie, Bonn, 1985, f. 42
Schlegel: teoria estetike e poezisë transcendentale
Friedrich Schlegel me të vëllanë, August Wilhelm, themeluan revistën „Athenäum”. Kjo revistë u botua nga viti 1798 deri në vitin 1800, me dy numra në vit. Organi duhej t’u shërbente vëllezërve Schlegel dhe artistëve të tjerë si një zëdhënës për të transmetuar pikëpamjet letrare, botëkuptimore, mendimet kritike si dhe idealet e tyre. Këtu botuan shkrimet e tyre gjithë autorët e shkollës romantike: vëllezërit Schlegel dhe gratë e tyre, Karolina dhe Dorothea, kreu i romantikës, G. Ph. Friedrich von Hardenberg (Novalis), nga rrethi i Jenës; Wilhelm Heinrich Wackenroder, Ludwig Tieck dhe Friedrich Schleiermacher nga rrethi i romantikëve të Berlinit etj. Ata të gjithë ishin shumë të rinj. Friedrich Schlegel ishte 23 vjeç kur e shkroi esenë e shumëvlerësuar “Über das Studium der griechischen Poesie” (Mbi studimin e poezisë greke); Schleiermacher ishte 31 vjeç kur ai shkroi “Rede über die Religion” (Fjalë mbi fenë); Novalis 26 vjeç kur vjershëronte “Himne natës” (Hymnen an die Nacht); Ludwig Tieck 22 kur shkruante romanin me tre vëllime “”William Lowell”. Në librin e tij “Romantik, eine deutsche Affäre” (Romantika, një aferë gjermane) Safranski arrin të japë ndjeshëm e prekshëm entuziazmin e të rinjve romantikë, të gjithë eksplozionin gjenial të përpjekjeve dhe angazhimeve të tyre. Zelli dhe vrulli i themeluesve të romantizmit të hershëm e trazon vrullshëm mendimin e Safranskit. Ai vetë tregohet tepër entuziast nga kjo lëvizje.
Për teorinë e poezisë transcendentale janë të një rëndësie të veçantë shkrimet e Friedrich Schlegel, kryesisht për shkak të qartësisë terminologjike dhe shpjeguese. Koncepti i Schlegel-it ka një qasje më të theksuar ndaj teorisë estetike, ndërsa Novalis ka një prirje ontologjike në zbulimin e konceptit të vet. Vërejtjet e tij letrare – teorike F. Schlegel i konceptonte dhe i hartonte kryesisht në fragmente. Ky organizim dhe kjo paraqitje fragmentare artikulon pjesë të kërkesave të tij për natyrën progresive të poezisë romantike. Termi “progresiv” i përdorur në këtë rast do kuptuar “e hapur”, “fragmentare”(që zhvillohet më tej).
Termin neologjizëm “poezi transcendentale” Schlegel-i e përdor së pari në fragmentin 238, botuar në “Athenäum”. Në shkrimin e tij ai e përkufizon poezinë transcendentale si një kombinim, si raport të ideales me realen: “Ka një poezi ku gjithçka është lidhje e kombinim midis ideales dhe reales, dhe kjo mund e duhet të analizohet si poezi transcendentale në analogji me konceptin filozofik “transcendental”. Ajo (poezia) fillon si satirë me ndryshimin absolut midis reales dhe ideales, luhatet si elegji në mes (ku realja dhe idealja ndeshen/krahasohen) dhe mbaron si idil me identitetin/pajtimin absolut të të dyjave. (Schlegel, Friedrich: Athinäeums-Fragmente , Berlin, 2016, Fragmenti 238).
Schlegel-i e vendos realen në raport me idealen, në kuptimin e një programi estetik – filozofik. Po në fragmentin 238, botuar në Athenäum, Schlegel-i deklaron se poezia transcendentale duhet të jetë kritike; kjo deklaratë nuk analizohet në detaj, por lë të kuptohet se vetëm me anë të refleksionit kritik mundësohet afrimi, kombinimi i reales me idealen.
Një bazament i tillë filozofikoletrar, ku kombinohet realja me idealen, mund të shërbejë gjithnjë si një metodë e sukssesshme në analizën e shumë teksteve letrare. Madje ka krijime letrare – artistike që vetëm nën këtë optikë mund të shfaqen e të shijohen me tërë mendimin, informacionin, burimet emocionale të dukshme ose të padukshme. (Këtu do të përmendnim poezitë brilante të Lagush Poradecit.)
Nietzsche dhe shkolla e romantizmit të hershëm, tipare të përbashkëta
Një numër i madh tiparesh të përbashkëta dalin në pah kur shqyrton lidhjen e Nietsches me përfaqësuesit e shkollës së romantizmit të hershëm. P.sh.: Bie në sy përpjekja paralele për ringjalljen e Antikitetit në kohët moderne, për kultin e mitit si dhe kërkimi i një mitologjie të re. Zëra prominentë kanë vënë në dukje lidhjen e Nietzsches me romantikët e hershëm. Për W. Benjamin (shih: Friedrich Nietzsche und das 19. Jahrhundert, de Gruyter, Berlin, 1978, f. 82) teknika e refleksionit pa fund është motivi që e lidh Nietschen me romantikët e hershëm. Ricarda Huch dhe Walter Rehm (si dhe shumë historianë të tjerë) vënë në dukje që fenomenin dionisian Schlegel e ka zbuluar në Antikitet shumë më përpara se Nietzsche (shih: Friedrich Nietzsche und das 19. Jahrhundert, de Gruyter, Berlin, 1978, f. 61) Charles Andler dhe Rene Wellek vërejnë se koncepti i Nietzsches për Antikitetin mbështetet në teorinë e zhvilluar nga vëllezërit Schlegel (Friedrich Nietzsche und das 19. Jahrhundert, de Gruyter, Berlin, 1978, f. 61). Henri Hatfield e quan Zarathustrën pasardhëse të romantizmit të hershëm. Stili i mendimit të Nietzsches ka afëri me ironinë romantike. (Friedrich Nietzsche und das 19. Jahrhundert, de Gruyter, Berlin, 1978, f. 62). Edhe Nietzsche është mbështetës i mendimit mbi tre atribute që i rëndojnë ende romantizmit deri në ditët tona:
– Barazimi i romantizmit me një patologji sunduese, me një prirje patologjike – dekadente. Kjo buron nga një thënie e Goethes (në 1826) : “ Das Klassische nenne ich das Gesunde und das Romantische das Kranke“ ( Klasiçizmin e quaj të shëndetshëm, Romantizmin – të sëmurë) (Friedrich Nietzsche und das 19. Jahrhundert, de Gruyter, Berlin, 1978, f. 67). Prototipi për këtë formë dekadente dhe të sëmurë të romantizmit është Novalis me dëshirën për të vdekur. Ndërsa Hegeli në „Phenomenologie des Geistes“ dhe Heine në „Romantische Schule“mendojnë se Nietzsche këtë barazim të romantizmit me sëmundjen e ka marrë nga të tjerët . Por në trajtimin e tij ai e ka ngritur në ekstrem kundërvënien e klasikes me romantiken (Friedrich Nietzsche und das 19. Jahrhundert, de Gruyter, Berlin, 1978, f. 67). Ironia shegeliane dhe vetëpasqyrimi i pafund në refleksion janë shpesh një leitmotiv qendror në kërkesën e Nietzsches: “Verlangen nach immer neuer Distanzerweiterung innerhalb der Seele selbst, die Herausbildung immer höheren , seltener, fernerer, weitgespanntener, umfänglicherer Zustände“ (shih: Friedrich Nietzsche und das 19. Jahrhundert, de Gruyter, Berlin, 1978, f. 68). (Kërkesë për gjithnjë e më shumë zgjerim të distancës në brendi të vetë shpirtit, krijim situatash gjithnjë e më të larta, më të rralla, më gjithëpërfshirëse, më të vëllimshme).
– Shkatërrim i arsyes. Hegeli i kritikonte romantikët për subjektivitetin pa kufi deri në papërgjegjshmëri. Teza, që romantizmi ngriti krye kundër arsyes, racionalizmit, shijeve artistike të shekullit të 18-të është edhe për Nietzschen një tipar zotërues i romantizmit. Ai e ilustronte këtë jo me Schlegelin, por me Rusoin. (shih: Friedrich Nietzsche und das 19. Jahrhundert, de Gruyter, Berlin, 1978, f. 68)
– H. Heine mbron tezën që romantizmi është një lëvizje e orientuar nga e shkuara, që shpërfilli të ardhmen dhe detyrat kryesore të kohës. Ai e quan këtë prirje të romantizmit „tendencë reaksionare“. Ndërsa Nietzsche e quan këtë „urrejtje ndaj së tashmes, një vendosmëri e xhindosur kundër „jetzt ist“ (tani është). Si Heine, edhe Nietzsche nuk lënë pa përmendur dhe fundosjen në katolicizëm të romantikëve. Në vitin 1808 Friedrich Schlegel konvertohet në katolik. Bashkëkohësit, që e vlerësonin autorin e „Lucinde“ (Schlegelin) si ironik dhe shpirt të lirë, u befasuan dhe u zhgënjyen nga ky akt. Fundin katolik të romantikëve Nietzsche e sheh si thyerje, kthim, rrëzim para një besimi të vjetër, para zotit të vjetër. Për Nietzschen prototip për këtë kthim, për këtë shembje nuk është i konvertuari Schlegel, siç thuhej në kritikën e shekullit të 19-të, por Richard Wagner. (shih: Friedrich Nietzsche und das 19. Jahrhundert, de Gruyter, Berlin, 1978, f. 69). Në përgjithësi Nietzsche mban një qëndrim të pazakontë pozitiv ndaj romantikëve në një kohë që fushata kundër tyre kishte arritur kulmin.
Studiuesi Ernst Behler në studimin e tij „Nietzsche und die frühromantische Schule (në „Aneignung und Umwandlung“,Band 7, de Gruyter, Berlin, 1978, f. 59 – 88) paraqet disa momente kontakti të Nietzsches me romantikët e hershëm sidomos me anë të mësuesve të tij në faza të ndryshme arsimore (f. 70 -71). Në vjeshtë 1864 ai viziton varrin e August Wilhelm von Schlegel (1767 – 1845), vëllait të Friedrich Schlegel, në Bonn. Gjatë periudhës së leksioneve në Bazel Nietzsche diskutonte e debatonte mbi punimet e vëllezërve Schlegel kushtuar Antikitetit. Një numër i madh vërejtjesh jepen në hyrjen e ciklit të leksioneve mbi „Edipin mbret“ të Sofokliut. Vërejtjet u sistemuan më vonë në referatin „Das griechische Musikdrama“ (1870) dhe në veprën „Geburt der Tragödie“ (1871) Nietzsche i shkoi në thellësi problemit grek. Studimi i tij filologjiko – shkencor ishte një panoramë e plotë e antikitetit grek që të kujtonte thënien e F. Schlegel: „Jeder hat noch in den Alten gefunden was er brauchte und wünschte …“ (mund të gjejë secili në Antikitet çfarë i duhet dhe çfarë dëshiron.) („Aneignung und Umwandlung“, Band 7, de Gruyter, Berlin, 1978, f. 72)
Po në lidhje me tiparet e përbashkëta të Nietzsches dhe të romantikëve të hershëm në studimet mbi Antikitetin mendohet (dhe për këtë ka shumë literaturë ilustruese) që Schlegel-i konceptin e këndvështrimit dionisian të antikitetit grek e ka përdorur afro 100 vjet para Nietzsches. Sipas Schlegel-it natyra poetike sensibilizohet, tronditet nga frika ndaj së pakufishmes, ndaj së pakuptueshmes. Një mosnjohje e tillë, e frikshme, në fillim, e mbush njeriun me tmerr të egër, e përul si të mpirë, pastaj e nxit në festime të shfrenuara. Kjo tepri e harbuar zbutet nga një forcë me drejtim të kundërt me tipare të forta autokritike. Entuziazmit shkumbues i kundërvihet skepticizmi autokritik. Këto dy pole ishin për Schlegel-in frymëzimi dhe përmbajtja e disiplinuar, stimuli dionisian dhe ai apolinian (shih dhe: Ernst Behler: „Nietzsche und die frühromantische Schule“ në „Aneignung und Umwandlung“, Band 7, de Gruyter, Berlin, 1978, f. 73). Në shpjegimin e tij të mitit dionisian Nietzsche i largohet konceptit të Schlegelit. Ai synonte të shkonte në thellësi të shkallëve të hershme të fesë greke për të gjetur mesazhet e fshehta të artit që lidheshin me përmbajtjen e doktrinës fetare.
