More
    KreuOpinionElif Shafak: Politika e letërsisë

    Elif Shafak: Politika e letërsisë

    Jam rrëfimtare. Këtë bëj në jetë, rrëfej histori, shkruaj romane. Dhe sot dua t’ju tregoj disa histori për artin e rrëfimit, por edhe për disa krijesa të mbinatyrshme që quhen xhinde. Por, para se të flas për to, më lejoni të ndaj me ju grimca të historisë sime vetjake. Do ta bëj me ndihmën e fjalëve, natyrisht, por edhe me ndihmën e një forme gjeometrike, rrethit. Prandaj gjatë fjalës sime do të përmend disa rrathë.

    U linda në Strasburg, Francë, nga prindër turq. Jo shumë kohë më pas, prindërit u ndanë dhe unë vajta në Turqi me nënën time. Që nga ajo kohë u rrita si fëmijë i vetëm nga një nënë beqare. Në fillim të viteve 1970, në Ankara, diçka e tillë ishte pak e pazakontë. Në lagjen tonë kishte shumë familje të mëdha, ku baballarët ishin kryefamiljarë. Kështu u rrita duke e parë nënën si grua e divorcuar në një mjedis patriarkal. U rrita duke vëzhguar dy lloje të ndryshme grash. Në njërën anë ishte nëna, grua e arsimuar, laike, moderne, me frymë perëndimore, turke. Në anën tjetër ishte gjyshja, e cila po ashtu kujdesej për mua dhe ishte më shpirtërore, më pak e arsimuar dhe patjetër, më pak racionale. Ajo ishte një grua që lexonte llumin e kafesë për të parë të ardhmen dhe shkrinte plumbin në forma misterioze për t’u mbrojtur nga syri i keq.

    Shumë njerëz e vizitonin gjyshen, ata që kishin puçrra në fytyrë ose lytha në duar. Gjyshja përherë thoshte disa fjalë në arabisht, merrte një mollë të kuqe dhe e shponte me aq gjemba trëndafilash sa numri i lythave që donte të hiqte. Pastaj, një nga një, i rrethonte ata gjemba me bojë të zezë. Një javë më vonë pacienti kthehej për vizitën e radhës. Jam e vetëdijshme që s’duhet të them gjëra të tilla para një audiencë studiuesish dhe shkencëtarësh, por e vërteta është se nga të gjithë njerëzit që vizituan gjyshen për gjendjen e lëkurës, asnjëri s’u kthye i pakënaqur ose pa u shëruar. E pyeta se si ia bënte. A ishte fuqia e lutjes? Ajo tha: “Po, lutja është e efektshme. Por ji e vetëdijshme edhe për rrathët.”

    Prej saj mora, ndër të tjera, edhe një mësim shumë të çmuar. Nëse doni të shkatërroni diçka në këtë jetë, qoftë puçrra, njolla në lëkurë apo një shpirt njerëzor, gjithçka që duhet të bëni është ta rrethoni me mure të trasha. Do të thahet së brendshmi. Ne të gjithë jetojmë në një lloj rrethi shoqëror dhe kulturor. Të gjithë. Kemi lindur në një familje, komb, klasë të caktuar shoqërore. Por nëse s’kemi asnjë lidhje me botën, atëherë edhe ne rrezikojmë të thahemi së brendshmi. Imagjinata jonë mund të tkurret. Fuqia e zemrës mund të pakësohet. Dhe njerëzimi mund të fishket nëse qëndrojmë shumë gjatë në brendësi të fshikëzës sonë kulturore. Miqtë, fqinjët, kolegët, familja, nëse të gjithë njerëzit në rrethin tonë të brendshëm ngjajnë me ne, kjo do të thotë se jemi të rrethuar me imazhin tonë të pasqyrës.

    Të gjitha gratë si gjyshja ime në Turqi i mbulojnë pasqyrat me një cohë kadife ose i varin në mure të kthyera përmbys. Është traditë e vjetër lindore e mbështetur në besimin se s’është e shëndetshme që qenia njerëzore të kalojë shumë kohë duke kundruar pasqyrimin e vet. Në mënyrë ironike, bashkësitë ku të gjithë mendojnë njësoj janë një nga rreziqet më të mëdha të botës së sotme të globalizuar. Dhe kjo po ndodh kudo, midis liberalëve dhe konservatorëve, agnostikëve dhe besimtarëve, të pasurve dhe të varfërve, në Lindje dhe Perëndim. Priremi të formojmë grupime që mbështeten te ngjashmëria dhe pastaj krijojmë stereotipa për grupet e tjera. Sipas meje, një mënyrë për t’i kapërcyer këto geto kulturore është arti i rrëfimit të historive. Historitë s’mund t’i rrëzojnë kufijtë, por mund të hapin vrima në muret tona mendore. Dhe përmes këtyre vrimave mund të hedhim një shikim drejt tjetrit, ndonjëherë mund të na pëlqejë ajo që shohim.

    Fillova të shkruaj letërsi në moshën tetëvjeçare. Një ditë nëna solli në shtëpi një fletore dhe më pyeti nëse më dukej ide tërheqëse të mbaja një ditar personal. Kur hedh vështrimin prapa, mendoj se ajo ishte pak e shqetësuar për gjendjen time mendore. Vazhdimisht tregoja histori në shtëpi, diçka e mirë, por ua tregoja edhe miqve imagjinarë përreth meje, diçka jo edhe aq e mirë. Isha fëmijë i mbyllur deri në atë pikë, sa komunikoja me lapsat me ngjyra dhe u kërkoja falje objekteve kur përplasesha me to. Kështu nëna mendoi se ishte gjë e mirë nëse shkruaja për përvojat dhe emocionet e përditshme. Ajo s’e dinte se mendoja që jeta ime ishte jashtëzakonisht e mërzitshme dhe gjëja e fundit që doja të bëja ishte të shkruaja për veten. Përkundrazi, fillova të shkruaj për njerëz të ndryshëm nga unë dhe gjëra që s’më kishin ndodhur kurrë. Kështu filloi pasioni për të shkruar letërsi, i cili vazhdoi gjatë gjithë jetës. Që nga fillimi, letërsia për mua s’ishte autobiografi, por udhëtim për në jetë të tjera, mundësi të tjera. Dhe ju lutem, kini durim, do të vizatoj një rreth dhe do të kthehem në këtë pikë.

    Por diçka tjetër ka ndodhur gjatë kësaj kohe. Nëna u bë diplomate. Kështu që nga kjo lagje e vogël, paragjykuese, e klasës së mesme të gjyshes, u ngjita vertikalisht në shtresë shoqërore, shkova në një shkollë ndërkombëtare, ku isha e vetmja turke. Aty pata takimin tim të parë me atë që e quaj “përfaqësuese e së huajës”. Në klasën tonë kishte fëmijë nga të gjitha kombësitë. Sidoqoftë, kjo shumëllojshmëri nuk çonte domosdoshmërisht në një demokraci kozmopolite, egalitare. Përkundrazi, krijoi një atmosferë në të cilën secili s’shihej si individ, por si përfaqësuesi i diçkaje më të madhe. Ishim si një miniaturë e Kombeve të Bashkuara, argëtuese kjo, por sa herë që ndodhte diçka negative në një komb ose fe, fëmija që e përfaqësonte qesëndisej dhe tallej pa fund. Epo, duhej ta kisha ditur, sepse gjatë kohës që isha në atë shkollë në vendin tim ndodhi një grusht shteti, një person me armë i kombësisë sime gati vrau Papën dhe Turqia mori zero pikë në Festivalin Europian të Këngëve.

    Herë pas here s’shkoja në shkollë dhe gjatë atyre ditëve ëndërroja të bëhesha marinare. Përjetova për herë të parë domethënien e stereotipave kulturorë. Fëmijët më pyetën për filmin “Ekspresi i mesnatës”, të cilin s’e kisha parë. Më pyesnin se sa cigare në ditë pija, sepse mendonin se të gjithë turqit ishin duhanpirës të mëdhenj. Dhe vrisnin mendjen se në cilën moshë do t’i mbuloja flokët. Kam arritur të mësoj se këto ishin tre stereotipat kryesorë për vendin tim: politika, cigarja dhe perçja. Pas Spanjës shkuam në Jordani, Gjermani dhe sërish në Ankara. Kudo ku shkoja, ndieja sikur imagjinata ishte e vetmja valixhe që mund të merrja me vete. Historitë më krijuan ndjenjën e vatrës dhe vijimësisë të cilat më mungonin. Në të njëzetat u shpërngula në Stamboll, në qytetin që adhuroj. Kam jetuar në një lagje shumë të gjallë, të larmishme, vendi ku kam shkruar disa nga romanet.

    Isha në Stamboll kur u godit nga tërmeti në vitin 1999. Kur vrapova për të dalë jashtë ndërtesës në tre të mëngjesit, pashë diçka që m’u ngulit në kujtesë. Kishim një plak të sertë vendas në lagje, i cili s’shiste alkool dhe s’u fliste pjesëtarëve të grupeve të tjera. Ishte ulur pranë një tranvestiti me parukë të gjatë të zezë dhe bojën e vetullave që i rridhte në faqe. Pashë burrin që hapi një paketë cigaresh me duart që i dridheshin dhe i dha një cigare. Ky ishte imazhi i natës së tërmetit që më ka mbetur në mendje: një shitës dyqani, konservator, dhe një tranvestit që qante, të dy pinin cigare në trotuar. Përballë vdekjes dhe shkatërrimit, dallimet mes tyre u zhdukën dhe të gjithë u bëmë një, për disa orë. Por gjithmonë kam besuar se edhe historitë e rrëfyera kanë efekt të ngjashëm. S’po them që letërsia ka magnitudën e një tërmeti. Por kur po lexojmë një roman të mirë, i lëmë pas apartamentet tona të vogla, të rehatshme, dalim jashtë natën sapo të fillojmë leximin dhe fillojmë të njohim njerëz që s’i kemi takuar kurrë më parë dhe mbase, madje, i kishim paragjykuar.

    Pas pak kohe ndoqa një kolegj grash në Boston, Miçigan. E përjetova këtë jo aq shumë si zhvendosje gjeografike sesa si zhvendosje gjuhësore. Fillova të shkruaj letërsi në anglisht. Unë s’jam emigrante, refugjate apo në ekzil. Më pyesin pse e bëj këtë. Por rrugëtimi midis gjuhëve ma jep mundësinë të rikrijoj veten. Më pëlqen të shkruaj turqisht, gjë që për mua është shumë poetike dhe shumë emocionuese. Dhe më pëlqen të shkruaj anglisht, sepse për mua është shumë matematikore dhe cerebrale. Kështu ndihem e lidhur me secilën gjuhë në mënyra të ndryshme. Për mua, si miliona njerëz të tjerë në të gjithë botën sot, anglishtja është një gjuhë e përvetësuar. Kur vjen vonë në një gjuhë, gjithmonë do të thuash më shumë, të bësh shaka më të mira, por përfundon duke thënë më pak, sepse ekziston një hendek midis mendjes dhe gjuhës. Dhe ai hendek është shumë frikësues. Por nëse arrin të mos frikësohesh prej saj, kjo është gjithashtu nxitëse. Dhe këtë zbulova në Boston, që zhgënjimi është shumë nxitës. Gjyshja, e cila kishte vëzhguar rrjedhën e jetës sime me një ankth të shtuar, filloi të përfshijë në lutjet e saj të përditshme që të martohesha sa më shpejt, në mënyrë që të mund të ngulja rrënjë diku njëherë e përgjithmonë. Dhe për shkak se Zoti e do, u martova. Por në vend që të mos lëvizja më, shkova në Arizona. Meqë im shoq jetonte në Stamboll, fillova vajtje-ardhjet midis Arizonës dhe Stambollit. S’ka vende mbi tokë që mund të jenë kaq të ndryshme sa Bostoni dhe Stambolli. Mendoj se një pjesë imja ka qenë gjithmonë nomade, fizikisht dhe shpirtërisht. Historitë më shoqërojnë, duke i mbajtur përjetimet dhe kujtimet e mia së bashku, si zamkë ekzistenciale. Megjithatë, edhe pse i dua fort historitë, kohët e fundit kam filluar të mendoj se ato e humbasin magjinë nëse historia e trilluar shihet më shumë sesa një histori.

    Kur romani im i parë i shkruar në anglisht doli në Amerikë, dëgjova një vërejtje interesante nga një kritik letrar. “Më pëlqeu libri yt, – tha ai, – por uroj ta kishe shkruar ndryshe”. E pyeta se çfarë nënkuptonte me këtë. Ai tha: “Epo, shiko. Ka kaq shumë personazhe spanjolle, amerikane, hispanike në të, por ka vetëm një personazh turk dhe është burrë.” Tani ngjarjet e romanit zhvilloheshin në një kampus të universitetit në Boston, kështu që për mua ishte normale që të kishte më shumë personazhe ndërkombëtare sesa personazhe turke. Por e kuptova se çfarë po kërkonte kritiku im. Kuptova edhe që do të vazhdoja ta zhgënjeja. Ai donte të shihte shfaqjen e identitetit tim. Ishte në kërkim të një gruaje turke në libër, sepse rastësisht jam grua.

    Shpesh flasim për mënyrën se si historitë ndryshojnë botën. Por duhet të shohim se si bota e politikës së identitetit ndikon në mënyrën se si historitë qarkullojnë, lexohen dhe recensohen. Shumë autorë e ndiejnë këtë trysni, por autorët joperëndimorë e ndiejnë më shumë. Nëse jeni grua shkrimtare nga bota myslimane, si unë, atëherë pritet të shkruani historitë e grave myslimane dhe parapëlqehen histori të grave myslimane të pakënaqura. Pritet të shkruani histori informuese, prekëse, tradicionale dhe t’i lini eksperimentet e avangardat për kolegët perëndimorë. Ajo që përjetova si fëmijë te shkolla në Madrid po ndodh në botën letrare sot. Shkrimtarët s’shihen si individë krijues më vete, por si përfaqësues të kulturave të tyre përkatëse.

    Shkrimtari dhe udhëtari i përhershëm, James Baldwin, dha një intervistë në vitin 1984, në të cilën pyetej vazhdimisht për homoseksualitetin e tij. Kur intervistuesi u përpoq ta portretizonte si shkrimtar homoseksual, Baldwin i tha: “Por s’e kuptoni? S’ka asgjë tek unë që s’është tek të gjithë të tjerët dhe asgjë tek të gjithë të tjerët që s’është tek unë.” Kur politika e identitetit përpiqet të na vendosë etiketa, liria e imagjinatës sonë është në rrezik. Ekziston një kategori e paqartë e quajtur letërsi multikulturore në të cilën të gjithë autorët nga bota perëndimore grumbullohen së bashku. S’e harroj kurrë leximin tim të parë multikulturor në sheshin Harvard rreth 10 vjet më parë. Ishim tre shkrimtarë, një filipinas, një turk dhe një indonezian, si në një barsoletë. Dhe arsyeja pse u mblodhëm bashkë s’ishte sepse kishim të njëjtin stil artistik apo shije letrare. Ishte vetëm për shkak të pasaportave tona. Shkrimtarët multikulturorë pritet të tregojnë histori të vërteta, jo edhe aq shumë imagjinare. Ajo që bëjmë i vishet letërsisë. Në këtë mënyrë jo vetëm shkrimtarët, por edhe personazhet e tyre bëhen përfaqësuesit e diçkaje më të madhe.

    Por duhet të shtoj se prirja për ta parë një histori më shumë se histori s’vjen vetëm nga Perëndimi. Vjen nga askund. E provova për herë të parë kur u hodha në gjyq në vitin 2005 për fjalët që personazhet e mia të trilluara thanë në një roman. Kisha për qëllim të shkruaja një roman dobiprurës, shumështresor, për një armen dhe një familje turke, përmes syve të grave. Historia ime mikro u bë një çështje makro kur u ndoqa penalisht. Disa kritikuan, të tjerë lavdëruan që shkruaja për konfliktin turk dhe armen. Por kishte raste kur doja t’u kujtoja të dyja palëve se kjo ishte letërsi. Ishte thjesht një histori. Dhe kur them “vetëm një histori”, s’po përpiqem ta nënvlerësoj veprën time. Dua ta kremtoj letërsinë për atë që është, jo si mjet për të arritur një qëllim.

    Shkrimtarët kanë të drejtë të kenë mendimet e tyre politike dhe ka edhe romane të mira politike, por gjuha e letërsisë s’është gjuha e politikës së përditshme. Çehovi ka thënë: “Zgjidhja për një problem dhe mënyra e saktë e parashtrimit të pyetjes janë dy gjëra krejtësisht të ndara. Dhe vetëm kjo e fundit është përgjegjësi e artistit.” Politika e identitetit na ndan. Letërsia krijon lidhje mes njerëzve. Dikush është i interesuar për përgjithësime gjithëpërfshirëse. Tjetri, për nuancat. Njëri krijon kufij. Tjetri s’njeh kufij. Politika e identitetit ndërtohet nga tulla të ngurta. Letërsia është ujë i rrjedhshëm.

     Në kohën otomane kishte rrëfimtarë shëtitës. Ata shkonin në kafene, ku tregonin histori para një audience, shpesh duke improvizuar. Me secilin personazh në histori rrëfimtari e ndryshonte zërin, duke e imituar atë. Të gjithë mund të shkonin e të dëgjonin, njerëz të zakonshëm, madje edhe sulltani, myslimanë dhe jomyslimanë. Tregimet u bien mespërmes të gjithë kufijve. Si “Tregimet e Nastradin Hoxhës”, të cilat ishin shumë të njohura në të gjithë Lindjen e Mesme, Afrikën e Veriut, Ballkan dhe Azi. Sot historitë vazhdojnë t’i tejkalojnë kufijtë. Kur politikanët palestinezë dhe izraelitë flasin, ata zakonisht s’e dëgjojnë njëri-tjetrin. Por një lexues palestinez ende lexon një roman të autorit hebre dhe anasjelltas, duke u lidhur dhe u identifikuar me rrëfimtarin. Letërsia duhet të na çojë përtej. Nëse s’mund të na çojë, s’është letërsi e mirë.

    Librat kanë shpëtuar fëmijën e mbyllur, të ndrojtur, që isha dikur. Por jam gjithashtu e vetëdijshme për rrezikun e fetishizimit të tyre. Kur poeti dhe mistiku, Rumi, takoi shokun e tij shpirtëror, Shamsin e Tabrizit, një nga gjërat e para që bëri ky i fundit ishte që t’i hidhte librat e Rumiut në ujë dhe të shikonte shkronjat që shpërbëheshin. Sufitë thonë: “Dituria që s’ju çon përtej vetvetes është shumë më e keqe se mosdija.” Problemi me getot e sotme kulturore s’është mungesa e njohurive. Dimë shumë për njëri-tjetrin, ose kështu mendojmë. Por njohja që s’na çon përtej vetvetes, na bën të jemi elitistë, të largët dhe të shkëputur. Është një metaforë të cilën e dua: të jetosh si një busull vizatimi. Siç e dini, një këmbë e busullës është statike, e ngulitur në një vend. Ndërkohë, këmba tjetër krijon një rreth të gjerë, duke lëvizur vazhdimisht. Kështu është edhe letërsia ime. Një pjesë e saj është e ngulitur në Stamboll, me rrënjë të forta turke, por pjesa tjetër udhëton në botë, duke u lidhur me kultura të ndryshme. Në këtë kuptim, më pëlqen të mendoj për letërsinë time si lokale dhe universale, nga këtu dhe kudo.

    Ata prej jush që kanë qenë në Stamboll, kanë parë me siguri pallatin Topkapi, i cili ishte vendbanimi i sulltanëve osmanë për më shumë se 400 vjet. Në pallat, jo shumë larg lagjeve të konkubinave të parapëlqyera, ka një vend të quajtur “Vendtakimi i xhindeve”. Është midis ndërtesave. Jam intriguar nga ky koncept. Zakonisht ne tregojmë mosbesim për ato fusha që bien midis gjërave. I shohim si fusha të krijesave të mbinatyrshme, si xhindet, të cilat janë bërë nga zjarri pa tym dhe janë simboli i pakapshmërisë. Por çështja është se hapësira e pakapshme është ajo që shkrimtarëve dhe artistëve u duhet më shumë. Kur shkruaj letërsi, e vlerësoj pakapshmërinë dhe ndryshueshmërinë. Më pëlqen të mos e di se çfarë do të ndodhë 10 faqe më vonë. Më pëlqen kur personazhet më befasojnë. Mund të shkruaja për një grua myslimane në një roman. Dhe mbase do të jetë një histori shumë e lumtur. Dhe në librin tjetër, mund të shkruaj për një profesor simpatik gej në Norvegji. Për sa kohë që shkrimi vjen nga zemrat tona, mund të shkruajmë për këdo dhe gjithçka.

    Audre Lorde ka thënë: “Etërit e bardhë na mësuan të thoshim: Mendoj, prandaj jam.” Ajo sugjeroi: “Ndiej, prandaj jam i lirë.” Mendoj se ishte zhvendosje e mrekullueshme e kësaj paradigme. Megjithatë, pse ndodh që në kurset e shkrimit krijues sot gjëja e parë që u mësojmë studentëve është të shkruani për atë që dini? Ndoshta kjo s’është fare mënyra e duhur për t’ia filluar. Letërsia s’nënkupton domosdoshmërisht të shkruash për atë që jemi ose çfarë dimë apo për identitetin tonë. Duhet t’i mësojmë të rinjtë dhe veten që t’i hapim zemrat dhe të shkruajmë për atë që mund të ndiejmë. Duhet të dalim nga getoja jonë kulturore dhe të shkojmë të vizitojmë tjetrin dhe pastaj tjetrin.

    Në fund të fundit, historitë lëvizin si dervishët që rrotullojnë trupin sifugë, duke tërhequr rrathë përtej rrathëve. Ata e lidhin tërë njerëzimin, pavarësisht politikës së identitetit. Dhe ky është lajmi i mirë. Do të doja të përfundoja me një poezi të vjetër sufiste. “Eja, të bëhemi miq qoftë dhe për një herë, ta bëjmë jetën më të lehtë; te secili prej nesh dashuria të bujt; toka s’do t’i lihet askujt”.

    Faleminderit.

    Përktheu Granit Zela

    SHKRUAJ NJË PËRGJIGJE

    Ju lutem lini komentin tuaj!
    Ju lutemi shënoni emrin tuaj këtu

    Artikujt më të fundit

    KATEGORITË