nga Shqiptar Oseku
“Se ç’kish një gjah, një uri në zemër.”
Sa libra të mirë duhen për të shkundur një letërsi të fjetur? Mjafton me pesë, do të përgjigjej Edith Södergran, suedeze etnike nga Finlanda, vajzë e talentuar që këndelli poezinë skandinave në fillim të shekullit njëzet. Se aq libra arriti të botonte ajo vetë: katër përmbledhje të holla poezish dhe një libër aforizmash, para se ta mirrte tuberkulozi në moshën 31 vjeç.
Mirëpo, ato pesë libra ndryshuan themelshëm mënyrën si shkruhej poezia në Skandinavi. Para tyre kish mbretëruar gjatë fryma e nacionalromantizmit. Vjersha me rimë, epose heronjsh të vërtetë a të trilluar, apoteoza zotërash vikingë mbi syprina akujsh. Mbretëria suedeze, dikur perandori e fuqishme, e cila u kish luajtur tokën Rusisë e principatave gjermane në shek XVII, ish dërmuar ushtarakisht, e ish skajuar në një qoshk të Skandinavisë. Dhe poezia e kish ndjekur nga pas shtetin e shkatërruar, si qen i lidhur pas qerres. Asaj i ish caktuar si detyrë të lehë kundër territ, të duket e fortë dhe e fisme, të fshehë fikjen e një aristokracie të shtjerrur.
Por pas përmbledhjeve nga Södergran, reliefi i poezisë suedeze s’njihej më: gjithçka kish ndryshuar nga pena e saj, si nga një orkan. Rima ish hedhur për dritare. Qendra ish okupuar nga individi. Rrezëllitja fallco e vjershërimit dekorativ ish zëvendësuar nga përroje të errëta ekzistenciale. Një vajzë e ardhur nga provincat jashtë Suedisë kish rrëzuar pothuaj filli vetëm një traditë letrare hijerëndë, duke çliruar poezinë nga burgu, e duke u hapur portat anembanë modernizmit, simbolizmit, ekspresionizmit, futurizmit.
Konteksti historik e social
Kritikët sot gjykojnmë se Edith Södergran ishte “heroinë që u mbart mbi supe nga një epokë e re, atje tek u thye epoka e vjetër”. Privilegjet e aristokracisë po thërmoheshin, teknologjia moderne qe demokratike, e ideja e barazisë sociale e gjinore po përhapej si zjarr stepash edhe në letërsi. Gazeta të pavarura, shtypshkronja të palicencuara, shkrimtarë që botonin pa miratim nga oborri mbretnor. Koha ishte e arrirë për një Jean D’Arc të letërsisë. Dhe ajo nuk zhgënjeu.
Biografët e poetes Edith Södergran kërkojnë shpesh arsyet e madhështisë së saj në jetëshkrimin e parëndomtë. Edith lind më 1892 në një familje të shtresës së mesme në Petrograd të Rusisë, me të jatin Mats mekanik, e të ëmën Helena amvise me interes letrar. Çifti ka një shtëpi të veten, kjo quhet lluks në atë kohë. Por streha e tyre fsheh sekrete humbjesh e pësimesh. Për plakun Södergran, një alkoolist tuberkular, kjo është martesa e dytë, pas vdekjes së gruas së parë tok me dy fëmijë po nga tuberkulozi. Plaku do të rrijë përherë larg shtëpisë, prind biologjik veç për numër. E ëma Helena ka patur dikur një fëmijë jashtë martese, që ka vdekur foshnje nga tuberkulozi. Ajo gjen harresë dhe ngushëllim në lexim.
Nëna është lexuesja dhe kritikja e parë e vajzës së talentuar; citati që përshkruan njeriun Edith Södergran në krye të këtij shkrimi vjen nga Helena. Në të gjitha shkrimet nga Edith Södergran nuk gjindet pothuaj asnjë gjurmë e të jatit. Një biograf, Rahikainen (2015), shkruan se Edith Södergran ish rritur mes grash të forta nga ana e së ëmës. “Ky konstelacion familjar kish bërë që asaj t’i shkojë natyrshëm vendosja në qendër dhe vëmendja e publikut.”
“Dua të vdes poete”
Talentet e vajzës Södergran pikasen herët. Që në klasë të parë ajo flet gjashtë gjuhë, gjermanisht si gjuhë të shkrimeve të hershme, por edhe rusisht e finlandisht si gjuhë komunikimi, frëngjisht e anglisht si gjuhë letrare, e suedisht si të folme shtëpie. Ky erudicion gjuhësor do të ndikojë më vonë edhe në poezinë e saj, në atmosferën kozmopolite, e në figurat e larmishme gjuhësore ku mpleksen kultura të ndryshme. Poezitë e para, të cilat Edith Södergran i boton në moshën 15 vjeç, paralajmërojnë madhështinë. Vajza Södergran adhuron asokohe idhullin Heinrich Heine dhe shkruan në gjermanisht. Por arrin megjithatë të sajojë një univers e ritëm vetjak, në një stil të lirë asociativ i cili, me kohën, do të bëhej emblem i saj.
Më 3 tetor 1908, kur Edith është 16 vjeç, befas resht së shkruari në gjermanisht. Ajo sa ka marrë vesh se është e prekur edhe vetë nga tuberkulozi, e se do të shtrihet në sanatoriumin ku ka ndenjur i jati. Në atë kohë, tuberkulozi është sëmundje e pashërueshme që korr 80 përqind të të prekurve. Ky është momenti i saj definues, takim i saj me historinë. Adoleshentja Edith Södergran merr vendim koshient që të vdesë si poete, e që medium të vetin kreativ do ta bëjë pikërisht suedishten e fëmijërisë, të cilën ajo e njeh më pak (!) nga gjithë gjuhët që përdor.
Edith është e elektrizuar nga ky vendim. “Unë lahem në elektricitet blu”, i shkruan Edith shoqes së vet Hagar Olsson, shkrimtare, dramaturge, e kritike e letërsisë. Edith dhe Hagar ndajnë një afeksion të rrëmbyeshëm pasioni e xhelozie, por kjo s’e pengon Edith që t’i propozojë martesë një doktori në sanatorium. Vajza e re e shenjuar nga vdekja jeton çdo ditë si të ish e fundit, skandalet publike shkojnë rrëke.
Dhe ajo shkruan, shkruan, shkruan me zell delirant, aq magjishem e vrullshëm sa s’ish shkruar ndonjëherë në suedisht. “Unë jam shpatë”, shkruan ajo në atë kohë, ndërsa tehu i saj i lë pa frymë lexuesit e revistave letrare të kohës. Përmbledhja e parë, me titullin e thjeshtë “Dikter” (shq. Vjersha) botohet më 1916 dhe shkakton një tërmet të vogël. Vajza 24 vjeç nga provinca guxon të shkruajë si nimfë sensuale, e t’i quajë burrat gdhë të pashpresë. Shumë syresh e quajnë banale, u pengon kjo që Edith s’u mbahet rimave, normave, pritshmërive. Strofa e fundit në këtë përmbledhje bën pjesë sot ndër vargjet më të cituarat në poezinë suedeze:
Ti lype lule
e gjete një frut.
Ti lype burim
e gjete një det.
Ti lype grua
e gjete një shpirt —
sa qenke zhgënjyer.
“Sakrifikoj çdo atom për të arritur cakun”
Më pak se një vit më vonë, në tetor 1917, ndodh puçi i përgjakshëm i bolshevikëve në Rusi, e tërë pasuria private e qytetarëve konfiskohet nga shteti. Nënë e bijë Södergran varfërohen brenda natës. Ato mbijetojnë duke shitur orendi të shtëpisë. Por Södergran vazhdon të shkruajë, si e pllakosur nga fuqi të mbinatyrshme. Rrëmuja përreth nuk i prek rrathët e zemrës. Ajo është e shkëputur, eksploron shqisat e ndjenjat, reflekton rreth natyrës së njeriut, e thirrjes së ekzistencës.
Përmbledhja e dytë, Septemberlyran (shq. përaf. Harpa e shtatorit) i botohet më 1918. Lexuesit e pamësuar dhe kritikët e shokuar reagojnë ndaj vetëbesimit të saj. Ajo s’i quan poezitë e veta “prova poezie”, siç është e rëndomtë për gocat e sjellshme të kohës, s’u përket atyre që kërkojnë falje pse kanë talent. Edith Södergran, e cila tashti është fantaksur pas Nietzches, nis librin me një parafjalë të veten në formë të një manifesti rebel, i cili ngre shkumë debati. U bëre ti, thonë kritikët. S›i ka hije një pende të pasprovuar të krenohet në këtë mënyrë, aq më pak një pende vajze.
“Zjarri i brendshëm është gjëja më e çmuar e njeriut. Rruzulli tokësor u përket atyre që mbajnë brenda vetes muzikën më të lartë. Unë sakrifikoj çdo atom të forcës sime për të arritur cakun. Bëj jetë prej shenjtori, thellohem në arritjen e shpirtit të njeriut, u shmangem të gjitha ndikimeve të llojit të ulët… Ky libër imi s’ka shkuar kot nëse veç një individ e rrok madhështinë e këtij lloji të artit. Ndihem e bekuar që kam bërë këtë poezi; s’ka mënyrë për të shprehur falënderimin për shtëpinë botuese që e ka botuar. Një epokë e re ka arritur.”
Përmbledhja e tretë, Rosenaltaret (shq. Altar trëndafilash), botohet më 1919, njëherësh me një libër aforizmash. Altar trëndafilash eksploron bukurinë e ekzistencës, e ndjenjën e të qenit e përzgjedhur, por këtu pikaset edhe një nënton më i errët. Të qenit e përzgjedhur është bekim, por edhe barrë e rëndë. Një cikël poezish i kushtohet në mënyrë diskrete të dashurës Hagar Olsson. Përmbledhja ka edhe një prekje spirituale, përmenden Zarathustra, Diana, Afrodita, Vishnu. Södergran, e cila në këtë kohë është thelluar ne psikologji e në mitologji, kërkon arketipe për të sajuar një arqitekturë universale të poezisë.
Feniksi i fundit
Vitet e fundit të jetës Edith Södergran janë të rënda. Tuberkulozi i shkakton gjakderdhje, e varfëria bëhet ekstreme. Edith ka takuar një kompozitor e poet, Elmer Diktonius, suedez etnik nga Finlanda edhe ai, me të cilin shkëmben shkrime, e ndan atë lumturi të pikëllimtë që ndajnë çiftet para vdekjes së prerë. Ai është i magjepsur nga dhuntitë e saj.
“Ajo shkëlqen. Södergran. S’kam hasur njeri që buzëqesh si buzëqesh ajo. Mbinjeri aq i madh, në një njeri aq të vocërr”.
Por dashuria gëlon nën hije të shpatës. Trevat ku ka lindur Edith Södergran janë në shënjestër të Rusisë dhe ajo sikur parandien fundin apokaliptik të gjithçkajes. Pak vjet pas vdekjes së saj, rusët pushtojnë grykën e Kareleve, dëbojnë popullsinë vendase, e hedhin në ajër tërë qytezën Raviola. Sot atje ku ishte qyteza ndodhet një pyll i egër, pa asnjë gjurmë që dëshmon se dikur aty kanë rrojtur njerëz. Kisha ku është varrosur Edith Södergran dhe varri i saj nuk gjenden dot, i humbur mes mështeknash, bredhash, e shkurresh me lule.
Përmbledhja e katërt dhe e fundit e poezisë, Framtidens skugga (shq. Hije e së ardhmes), u shkrua në vitet e fundit të qytezës Raviola, e u botua në Helsinki më 1920. Poezia lamtumirëse “Vendi që nuk është”, e cila emërtoi antologjinë postume që u botua një vit pas vdekjes, më 1925, ndodhet tek kjo përmbledhje.
Hëna më rrëfen në hieroglife të argjendta
për vendin që nuk është…
Jeta ime paska qenë një dalldisje e valë.
Veç një gjë kam gjetur, e një gjë kam fituar njëmend-
rrugën për tek vendi që nuk është.”
Përmbledhja Hije e së ardhmes i ngjan një feniksi që flakëron edhe një herë të fundit, para se të kthehet në hi. Këtu kulminon kushtrimi halucinant i vizioneve të Edith Södergran. Shkëlqimi kozmik i poezive premton një fillim të ri të botës, dikur matanë zezonave, shkatërrimeve, e vdekjes që ka pllakosur. Edith Södergran është frymëzuar nga antropozofët, tekstet ungjillore, e ato të misticistëve kristianë. Ajo vazhdon të shkruajë gjer në fund, ndërsa vdekja i invadon përdhunshëm cepat e qenies. Teksa shkruan vargjet e fundit ajo pështyn gjak, e ndien shpërthimet artilerike jashtë dritaresh. Finlanda ka shpallur pavarësinë dhe lufton për mbijetim.
I dashuri i saj, Elmer Diktonius, ndodhet në strehimore bombash në Helsinki kur lexon letrën lamtumirëse nga Edith Södergran.
“Mos më harro, ti murlan i fortë. Sa morra një kartolinë nga Hagar, fushat e narcisëve në Les Avants. Është çast shumë i rëndë për mua ky. S’duroj më ngacmim të dritës, as tinguj.”
Trashëgimia
Si ndodh shpesh me artistë, poezia e shkruar nga Edith Södergran u çmua më fort pas vdekjes së saj. Ajo vdes në kremtën e mesverës, në vendlindjen Raviola. Ditëve të fundit ajo djeg një mal me poezi dhe letra private. Por e ëma gjen të harruar mes librash dy poezitë e fundit, “Hades” dhe “Vendi që nuk është”. Të dyjat janë interpretuar si spirituale, si grahmë e fundit e një njeriu në prag të vdekjes. Vdekja e saj trondit miqtë e saj dhe të gjithë shkruajnë për të, duke ringjallur interesim te publiku.
“Brezi i ri i poetëve nordikë ka humbur burimin e vet. Bota ka humbur një nga gratë më krijuese të të gjitha kohërave. Finlanda ka humbur çfarë ka patur rrallë: një gjeni, një pishtar.”
Sa dihet, kjo është hera e parë që fjala “gjeni”, e cila rëndom është e ndarë veç për burra, përdoret në Skandinavi për një grua krijuese. Një emërtim krejt i saktë, po ta përdorësh kategorizimin e veprave letrare që ka bërë, ta zëme, albanologu dr. Ibrahim Rugova, ku “gjeniale” quhen veç veprat që ndryshojnë mënyrën si shkruhet letërsia. Kritikët e mëvonshëm skandinavë konfirmojnë madhështinë e saj:
“Ajo sajoi një gjuhë të re, një metagjuhë. Fjalët i ngjajnë suedishtes, por ngjashmëria është mashtruese. Më mirë ta marrësh si gjuhë eolike, ta zëmë, e t’i interpretosh me fjalor të tyre. Dhe fjalori është poezia e saj.”
Tjerë kritikë fracezë, gjermanë, e anglosaksonë e kanë krahasuar ndër vite poeten Edith Södergran me emra si Emily Brontë, Arthur Rimbaud, Franz Kafka, Emily Dickinson a Sylvia Plath, gjithnjë duke theksuar origjinalitetin e gjuhës së saj. Edith Södergran bën pjesë sot në të gjitha tekstet e letërsisë suedeze që mësohet në shkolla, si dhe në të gjitha antologjitë e poezisë suedeze.
Edith Södergran është botuar postum pas vdekjes mbi njëzet herë, ndonëse tërë veprimtaria e saj mund të përmblidhet në më pak se 200 faqe. Kaq mjafton, pra, për të ndryshuar mënyrën si shkruhet letërsia. Kaq i mjaftoi vajzës së guximshme nga provinca e Kareleve, për të ndryshuar fytyrën e letërsisë në suedisht. 200 faqe, në pesë libra. Mjaftojnë sa të duash – nëse shkruhen nga dora e një gjeniu.
Pashë një pemë (1916)
Pashë një pemë që ishte më e lartë se tjerat
tek varej përplot arra të paarritshme;
pashë një kishë me portat hapur
e të gjithë që dolën prej aty qenë të zbehtë e të fortë
e të gatshëm për të vdekur;
pashë një grua që e buzëqeshur dhe e grimosur
hodhi zaret për fat të vetin
e shikoi se humbi.
Një rreth ish tërhequr rreth këtyre gjërave
të cilin askush s’e kalon.
Vierge moderne (1916)
Unë s’jam grua. Unë jam neutrum.
Jam një fëmijë, një shqytar e një vendim i guximshëm,
jam rreze e qeshur e një dielli të kuq flakë.
Jam rrjetë për peshq të uritur,
jam dolli për nder të gjitha grave,
jam hap drejt rastësisë e përmbysjes,
jam hop drejt lirisë e vetvetes.
Jam pëshpërima e gjakut në vesh të burrit,
jam dalldisje e shpirtit, mall e mohim i mishit,
jam tabelë orientimi drejt parajsash të reja.
Jam një flakë, kërkuese e ngacmuese,
jam ujë, i thellë e tundues gjer në gjunj,
jam zjarr e ujë në shoqërim të sinqertë me kushte të lira.
Princesha (1917)
Përnatë princesha i linte ta ledhatojnë.
Por ledhatarët ngopin veç urinë e vet
e ajo kish mall për një mimozë hijesh, një përrallë syhapur
para realitetit.
Ledha të reja ia mbushnin zemrën me andje të hidhët
e trupin me akuj, por shpirti kërkonte edhe më.
Princesha ndiente trupa, por gjahtonte pas zemrash;
ajo s’kish parë kurrë zemër tjetër pos të vetes.
Princesha qe më e gjora në gjithë mbretërinë:
kish jetuar tepër gjatë me iluzione
Ajo dinte se zemra e saj do të vdiste e do të thërmohej
krejt,
se e vërteta gërryen.
Princesha s’i donte më buzët e kuqe, pse ishiin
të huaja,
Pricensha s’i ndiente më sytë e pirë me akull në fund.
Të gjithë ishin fëmijë dimrash, por princesha ishte nga zemra
e jugut dhe pa teka,
pa ashpërsi, pa vcello, e pa dhelpëri.
Ne gratë (1916)
Ne gratë, ne jemi kaq afër tokës së murrme.
Pyesim qyqen se ç’pret nga pranvera,
marrim në grykë trungje të zhvoshkura,
kundrojmë në perëndim për shenja e këshilla.
Unë dashuroja dikur një burrë, i cili s’besonte
në asgjë….
Ai erdhi një ditë me sytë bosh,
ai iku një ditë të rëndë me harresë mbi ball.
Nëse fëmija im s’jeton, i tij do të jetë.
Dy rrugë (1917)
Ti do të braktisësh rrugën tënde,
ajo është e pistë:
andej barisin burra shikimesh epshore
e fjalën: fat! e dëgjon nga gjitha buzët
e ca më poshtë në rrugë shtrihet kufoma e një gruaje
e copëtohet nga orlat.
Ti ke gjetur rrugën tënde të re,
ajo është e pastër:
andej enden fëmijë jetimë e lozin me bozhure,
andej enden gra në të zeza e përmendin pikëllime
e ca më poshtë në rrugë qëndron një shenjtore e zbehtë
me këmbën mbi qafë të kuçedrës së vrarë.
Grimace d’artiste (1918)
Unë tjetër nuk kam pos pelerinës së dritës,
trimërisë sime të kuqe.
Trimëria ime e kuqe del për avantura
ndër troje të bjerra.
Unë tjetër nuk kam pos lyrës nën sqetull,
vegla ime me tela të sertë;
lyra ime e sertë i këndon mikut e armikut
në rrugë të madhe.
Unë tjetër nuk kam pos kurorës kyelartë,
krenarisë sime të ngritur.
Krenaria ime e ngritur vë lyrën në sqetull
e përkulet në lamtumirë.
Pishtarët (1919)
Dua të ndez pishtarët e mi mbi botën.
Flakadani im do të qëndrojë
në çdo çiflik nate
ndër alpe, ku ajri është bekim,
në tundra, ku qielli është melankoli.
O pishtari im, ndriçdo fytyrat e të tmerruarve,
të përloturve, të errësuarve, të ndoturve.
Një zot i butë ma zgjat dorën:
pa bukuri njeriu s’rron dot as një sekond.
Në divan me zanat (1920)
Natë e ditë
rri shtrirë në divan me zanat
e më kujtohen gjëra të habitshme.
Ajo zemër s’qenkesh lindur për të më dashur:
s’do të kalojë kurrë mbi prag realiteti.
Llamba e Dianës
ndriçon netët e mia
me tis të hollë përrallash.
Unë s’bën të dashuroj, s’e bëj tribut zemrën time.
Por një here do ta shtrij birin më të mire të tokës.
Një djalë të vogël
do ta mëkoj në gjirin tim prej guri
me tamblin më të fortë në botë.
Do ta quaj – shërbëtor të Dianës.
Vendim (1920)
Unë jam njeri shumë i arrirë,
por askush s’më njeh.
Miqtë kanë sajuar një imazh timin të rrejshëm.
Unë nuk jam e zbutur.
Unë kam peshuar butësinë në kthetra të mia prej shqiponje dhe e njoh fort mire.
Shqiponjë, ç’delir jep flatrimi i krahëve tu.
Do të heshtësh edhe ti, si gjithçka?
Do të shkruash ndoshta një poezi? Ti s’do të shkruash poezi më kurrë.
Çdo varg do të jetë shqyerje e një vargu,
jo poezi, po shenjë kthetrash.
Vendi që nuk është (1923)
Më merr malli për vendin që nuk është,
pse gjithçka që është, më ka lodhur ta kërkoj.
Hëna më rrëfen në hieroglife të argjendta
për vendin që nuk është.
Vendin, ku gjithë dëshirat plotësohen mrekullisht,
vendin, ku gjithë prangat na bien,
vendin, ku flladisim ballin e vrarë
në vesë të hënës.
Jeta ime qe një dalldisje e valë.
Veç një gjë kam gjetur e një gjë kam fituar vërtet –
rrugën drejt vendit që nuk është.
Në vendin që nuk është
atje dashnori im ecën me një kurorë gjithë shkëlqim.
Kush është dashnori im? Nata është e errët
e yjet dridhen tek përgjigjen.
Kush është dashnori im? Athua ç’emër ka?
Qiejt harkohen lart e më lart,
e një zog njeriu mbytet në mjegulla të paanshme
e s’përgjigjet dot.
Por zogu i njeriut s’do tjetër pos qartësi.
Dhe ai hap krahët më lart se gjithë qiejt.
Dhe i zbret një përgjigje: Unë jam ai që ti do dhe gjithmonë
do ta duash.