1. Kukulla
“Letërsia është një uzinë me kimera dhe makthe”.
J. L. Borges
Kur isha e vogël, kisha mbledhur ca copëza kadifesh të mbetura nga një fustan që më patën qepur prindërit si dhuratë për Vitin e Ri. Ëndërroja shumë të bëja me to një kukull. Kukull të vërtetë si ato që shiten sot në treg ende s’kisha parë, por i kisha parë shoqes sime një kukull të bërë vetë. Edhe ajo mbase e kishte parë te dikush tjetër. Ku ta dish? Ideja për të sajuar këto hyjnesha të vogla mund të jetë shumë e lashtë, ndoshta, që nga koha e qytetërimit sumero-akadian.
Me copërat e kadifes të palosura e të vendosura në një kuti tualeti të vjetruar që e kisha gjetur midis sendeve të nusërisë të nënës sime, vajta te shtëpia e Lilit – kështu e quanin shoqen time. Kishim biseduar për kukullën një ditë më parë dhe mezi prisnim të bëheshim bashkë. Do të doja ta riprodhoja këtu atë bisedë të çuditshme, nga e cila zë fill kjo ngjarje, që duke e shkruar, më duket sikur e zbuloj, por më pengon harresa.
Shtëpia e Lilit ishte nga ato ndërtesat tip njëkatëshe, me bodrum poshtë, me një verandë të vogël përpara, rrethuar me gjithfarë lulesh. Në verandë hyje duke ngjitur katër- pesë shkallë, me parete borë të bardha, ngaqë mami i Lilit i lyente vazhdimisht me gëlqere. Për të qenë sa më rehat, ne shkuam në një kthinë pas shtëpisë, në të cilën futeshe ose nga një derë e brendshme në korridor ose nga jashtë, përmes një deriçke, që të nxirrte në kopsht. Aty në atë kthinë, mes asaj qetësie e ndieja veten gjithnjë të lirë. Ndoshta nga ajo liri fare e thjeshtë buronte ngazëllimi im i atyre çasteve. Shtëpia ime, ndryshe prej asaj kthine, ishte një apartament në një pallat dykatësh që sa futeshe brenda, kuptohet që do të mbyllje derën. Megjithëse isha dy pëllëmbë mbi dhe, kur kthehesha nga shtëpia e Lilit në apartamentin tonë, më dukej sikur më zihej fryma.
Iu vumë punës të dyja. Ishte një ditë pranvere nga ato që truri i ngulit në kujtesë për mos t’i harruar. Shushurima e gjetheve të pemëve më bën sot të përfytyroj ekstazën e analfabetëve kur dëgjonin vargje nga Kantika e kantikave, ndërsa zogjtë që përplasnin flatrat të dehur nga rrezet e diellit, më shtyjnë të mendoj se mbase kanë qenë pikërisht zogjtë që qëndruan dikur mbi supet e Francisko de Asizit.
Lëviznim duart të heshtura e tërë seriozitet, siç veprohet nga të rriturit për një porosi që duhet mbaruar. Pre, qep e shqep, deri sa kukulla mori formë. Ishte hera e parë që provoja të bëja një kukull. Më në fund i vendosa mbi flokët e sajuar prej një cope mëndafshi në ngjyrë të errët edhe diçka të shndritshme që shëmbëllente me një kapëse argjendi. Doli një kukull aq e përkryer, sa kur e vura përpara syve për ta soditur, m’u duk se diçka më pëshpëriti. Unë iu përgjigja me ca fjalë të ëmbla, shijen parajsore të të cilave e kam të gjallë si sot. Vonë, kur u bëra nënë, duke mbajtur foshnjën time në duar, kam menduar se këtë çast tashmë e kisha përjetuar.
Kishte kaluar thuajse gjysma e ditës, kur u ngrita për të ikur. Mamaja më kishte thirrur dy-tri herë nga dritarja e një dhome që binte në vijë të pjerrët me derën e pasme të kthinës, për t’u siguruar që s’isha larguar, sepse e dinte që kur s’luaja jashtë, isha atje, dhe më kishte lënë të mbaroja më nge kukullën.
U ndava me Lilin – edhe ajo ishte si e shtangur nga bukuria e kukullës – dhe me shpirt krejt të mrekulluar, vrapova për në shtëpi. Kukullën e mbaja në duar. Teksa po i afrohesha shtëpisë – largësia ishte a s’ishte pesëdhjetë metra – më kapi një ankth që papritur ma rrëmbeu tërë lumturinë. Kalimi i viteve ma ka zbehur rrethanën e kësaj ndjesie, por pushtetin shtypës të atij çasti e kam të gdhendur në tru si shenja fatale e yllit në të cilin kemi lindur. Ankthi u kthye në një llahtari aq tronditëse, sa për një grimë here u ndala, pa ditur ku isha e ç’po bëja. Edhe të kisha qenë Judita me kokën e prerë të Holofernit ndër duar, nuk do të ngurosesha ashtu. Jam përpjekur ta shpjegoj atë transformim të beftë të gjendjes time psikike dhe lëmshi i mendimeve përherë më ngatërrohet. Isha aq e vogël, robinë e mikrouniversit tim fëmijëror, ku lulëzonte një jetë e dëlirë si te të gjitha vajzat e asaj moshe! Por historia jonë nuk nis në ne! Prej ç’kohe e prej ç’grimce atomi, brofi nga gjaku im kompleksi se të mbash një kukull në duar, do të thotë të guxosh e të shkosh larg, të ngjitesh te e ardhmja jote e të shikosh pasqyrën tënde në fytyrën e një bebeje?! Është mendim tepër i çuditshëm për një çupëlinë që sapo ka mbushur pesë vjeçe. Unë as që e kisha menduar ndonjëherë këtë gjë, madje as se do të isha e rritur një ditë. Isha në moshën kur këto nocione nuk ekzistojnë, ngaqë fëmijët kanë një përfytyrim metafizik për kohën. Dikush tjetër që flinte në mua, pa dijeninë time befas u zgjua.
Shtyva derën e shtëpisë, me kukullën në njërën dorë, e zhveshur nga çdo lloj emocioni të gëzueshëm dhe hyra në korridor si hije. Kur pashë tim atë në këmbë, në mes të kuzhinës, e humba fare. Ai më thirri që të më puthte, siç bënte kur ndodhej në raste tepër të rralla ditën në shtëpi. Me dridhma në shpirt, pa vetëdije, unë u futa në dhomën e gjumit, e prisha me të shpejtë kukullën dhe si e çartallosur e hodha në një qoshe pas dollapit. Golemi im dergjej tani i zhbërë në mënyrën më mizore.
Fare e papërqendruar pastaj iu afrova babait. Zemra më rrihte aq fort, sa dëgjoja buçimat e saj në vesh e në tëmtha. Im atë u përkul në gjunjë, më mori pranë, më puthi sytë e më pa nga duart. “Ç’e bëre kukullën, shpirt?”- më pyeti. Unë e vështrova gjatë, pa mundur të nxirrja qoftë edhe një tingull. Dhe sytë m’u veshën nga dy pika të mëdha loti që rrinin gati për të rënë sa të ulja qepallat. “Vajza është e sëmurë”, i tha ai mëmës që po përgatiste drekën. Duke më vënë dorën e tij të shtrenjtë mbi ballë, më ngriti hopa e më çoi në shtrat me pamje të trishtuar.
1995
2. Prindërit*
-Më falni, e zënë është?
Ai tregoi me një lëvizje të dorës ndenjësen e lirë dhe priti përgjigjen me mirësjellje. I hollë e i gjatë, me sy të errët, të mëdhenj dhe flokë të zinj e të dendur, mund të mendoje se nuk ishte as njëzet vjeç. Kështu të krijonte ai përshtypjen edhe nga zëri i veçantë me një lloj tingulli të fortë që karakterizon djemtë e rinj, por vështrimin e kishte melankolik e të thellë si burrë.
Sapo dëgjoi “jo”- në, ai u largua me hap të nxituar dhe u duk përsëri. Para tij ecte një grua bardhoshe, e shëndetshme, disi trupmadhe, por me fytyrë të vogël e lëkurë të pastër si kristali; kishte në krahë një bebe. Aq e vogël ishte bebja, sa dukej si një bukurezë që është ndalur mbi një degë peme. Burri kishte hedhur në sup një çantë udhëtimi, por që me siguri peshonte pak, se e mbante shpinën drejt.
Te ndenjësja e lirë, ai diç i tha gruas dhe kaloi vetë i pari, shkoi në fund dhe qëndroi në këmbë, derisa ajo u ul ; pastaj u ul edhe vetë. Ashtu ulur, nxori nga çanta që pati lënë përtokë një pako që mesa duket kishte rroba për foshnjën. Ajo e mbajti beben hopa te gjunjët, duke i buzëqeshur e duke e ledhatuar. Ai lëmsh i kuqërremtë, u lumturua dhe lëvizi këmbë e duar tërë energji. Goja e vogël, që megjithëse ishte pa dhëmbë, ngjante si një kurorëz e trëndafiltë dhe ai vetë si një engjëll që ka zbritur përkohësisht në tokë. Burri mori batanijen e pambuktë në gjurin e gruas, e palosi me kujdes dhe e shtroi mbi ndenjëse, por me lëvizje të matura. Gruaja i bënte çilimiut ca shenja me sy që vetëm ai i kuptonte dhe shkrihej në të qeshura, pastaj e mbështeti beben në kraharor dhe me një dorë e kontrolloi edhe njëherë shtrojën. Mbi të vuri një mbajtëse bebesh. Qe një gjë e bukur, prej fanellate të bardhë, e rrahur lehtë me makinë, në formën e një xhepi të madh. E futën beben brenda. Siç duket mbajtësja ishte verore, se këmbkat dhe doçkat e tij rrinin jashtë dhe filluan të tundeshin në ajër si dy lodra të gjalla. Nga të dyja anët mbajtësja kishte fjongo të bardha mëndafshi, pala-pala. Mund të mendoje se në ndenjëse kishte mbirë një ngastër me lulebore të çelura. Gruaja i vuri bebes edhe një nënkresë të butë dhe nisi ta përkundte ngadalë, duke e cekur me majat e gishtave në mjekër e duke i buzëqeshur ëmbëlsisht. Ndërsa burri përsëriste gjestet e gruas dhe ia lëmonte kokën bebes me lëvizje të lehta. Bebja u kthye nga ai dhe ia nguli sytë. I kishte bojë hiri, por të mëdhenj, rrethuar me qerpikë të zinj. Burri dhe fëmija ngjanin si dy pika uji. Aty e merrje vesh që ai ishte i ati. Udhëtari tjetër iku dhe për fat në hyrje të kabinës, nuk priste njeri për t’ia zënë vendin. Burri u mbështet mirë, duke mos e hequr dorën nga shpina e bebes që tashmë kishte pulitur sytë.
Lokomotiva fishkëlleu. Vagoni u lëkund paksa dhe menjëherë u ndie ritmi metalik i shinave. Foshnja nuk dha ndonjë shenjë se dëgjonte. Bota për të, kuptohet, nuk kishte asnjë sekret, gjithçka ishte e njëtrajtshme. Të dy prindërit me sytë si një qiell i vogël mbi atë gjallesë të vockël, diçka mërmërisnin në një gjuhë të pakuptueshme për të tjerët, por të kuptueshme për beben që hapte gojën rrumbullake si një lulekambane dhe qeshte.
Kur kaluan stacionin e parë foshnja shtrembëroi fytyrën dhe u bë gati të qante. Gruaja e përkundi sërish, duke ia mbajtur pëllëmbën dhembshurisht te brinja si mbrojtëse. Burri futi dorën nën shtrojën e foshnjës, por si duket mendoi që ishte pak, se nxori nga çanta një mbulesë tjetër pambuku, disi më të vogël, e palosi më katërsh duke imituar shtratin dhe i bëri një shenjë gruas të ngrinte beben. Por ajo, ndërkohë, pa mbaruar ai shenjën e kishte marrë beben ndër duar dhe ai ia shtoi shtrojës ekzistuese. Pastaj ajo e vuri ngadalë si të kishte të bënte me diçka të thyeshme. Burri e mbante çantën gjithnjë hapur dhe nxoi një shishe të mbështjellë me letër të bardhë. Ishte ujë. Gruaja ia afroi bebes te goja.
-Kujdes, – tha ai.
Ajo nuk foli se e kishte mendjen të përqendruar, por nga shprehja që mori, u kuptua sikur tha: “Sigurisht, ja, shih”. Fillimisht e gudulisi pak të voglin me gishtat e dorës së majtë në mjekër, më pas i preku fare lehtë buzën e poshtme me hiberon si në një lojë dhe sakaq ia vuri në gojë kur ai qeshi. Foshnja e mbërtheu i ngazëllyer dhe piu me etje; megjithatë pamjen nuk e kishte të qetë se e lëshoi menjëherë. Gruaja e ngriti shishen lart, në drejtim të shikimit dhe pa vijat ndarëse për të llogaritur sasinë. Ia dha burrit me një shenjë miratuese të kokës që nënkuptonte se kishte pirë mjaftueshëm. Ai e mbështolli dhe e futi përsëri në çantë. Ajo ia vuri sërish biberonin midis buzëve, por tani pa shishe, sidoqoftë këtë gjë e bënte rrallë, sepse nuk donte që t’i shndërrohej në shprehi e t’ia prishte formën e gojës. Pas pak burri e ktheu foshnjën në anën tjetër. Ai sikur u urtua, sepse iu varën duart dhe fytyra i humbi midis ndenjëses dhe mbështetëses. I dukej vetëm shpina si zambak i njomë dhe një topth i lëmuar, si një planet i vogël, që ishte koka. Burri mori në çantë një napë të hollë e ia hodhi përsipër. Gruaja e lëmonte paksa në brinjë dhe i nanuriste duke e përkundur. Në kabinë shpërndahej një melodi e hareshme. Mos ishte Pranvera e Vivaldit? I vogli ndryshoi pozicionin e kokës të mbante vesh. Biberoni ngjasonte si hundë pinoku pranë asaj hunde imcake që fërgëllonte. Bënte vapë e padurueshme. Ata të dy e vunë re njëkohësisht si iu njomën tëmthat nga djersa dhe me veprime të përbashkëta ia fshinë me një napë të hollë dhe e kthyen mbarë. Foshnja heshti një grimë, pastaj e mbërtheu napën me ca gjeste të trazuara dhe nisi të grindej. Biberoni i ra nga goja, por gruaja i kishte sytë aty. E kapi me dy gishta diku midis mjekrës dhe gushës, ia tundi para fytyrës, si t’i tregonte një zogth ose një flutur dhe i qeshi me aq butësi, sa ajo qenie sa një grusht, ia ktheu menjëherë me gugatje të gëzuara. Por pastaj qau. Gruaja e mori në prehër dhe nxori sisën e saj të madhe. Në tërë qenien i rrezatonte një diell i brendshëm mëmësie. Bebja e zhyti fillimisht kokën në atë masë të bardhë dhe në çast e gjeti thimthin që e futi në gojë me vrull. Qumështi zuri të rrëkëllehej herë shpejt e herë ngadalë; gusha e tij e njomë e pasqyronte gurgullimën si të ishte një qelq i tejdukshëm. Herë pas here ai e nxirrte sisën nga goja, shihte sa të ëmën, sa të atin dhe i kthehej përsëri detyrës foshnjore. Pa flokë, pa dhëmbë, tepër i bardhë dhe i imët, fëmija të krijonte idenë e një sendi ajror që përkundet nga ritme të mistershme. Ai piu një herë në njërën sisë, pastaj në tjetrën, i kënaqur si të ishte në festë dhe pastaj kërkoi që të ndryshonte krah. Gruaja e ngriti hopa duke e mbajtur mirë nga sqetullat, e la disa minuta të mahnitej me gjerdanin e saj dhe kur e kuptoi që u lodh, e shtriu në “shtratin e vet”. Foshnja u duk sikur ra në qetësi, por pas një grimë here klithi fort, si ta kishte thumbuar ndonjë grerëz. Burri shkoi dorën përgjatë paretit dhe poshtë dritares që të pikaste se mos frynte. E hoqi i menduar dhe përnjëherë si të kujtohej për diçka, e vuri dorën poshtë, te vendi i mollaqeve të bebes. Edhe gruaja i kontrolloi rrobat, duke e përkëdhelur. Ajo e pa burrin në sy, gjysmë e pezmatuar. Pra, fëmija ishte lagur dhe asaj nuk i kishte shkuar në mend më herët?! Ai afroi çantën pa zhurmë dhe gjeti pakon me një palë ndërresa të bardha. E zhveshën dhe e veshën beben të dy, me veprime të sakta si nga një komandë e fshehtë. Sigurisht i vogli qau pak, por kur e shtrinë përsëri, gruaja shtoi edhe një napë të hollë prej pambuku, të cilën ia palosi më katërsh nën të ndenjura, pastaj ia kaloi midis kofshëve që i kishte rrathë-rrathë prej shëndetit. Burri e mbante lehtazi te supet se mos rrokullisej. Bebja u duk krejt si akullore e bardhë. E kthyen “akulloren” gjysmë përmbys. Ajo i ledhatonte kokën, ai i prekte me mollëzat e gishtave supin, shpinën dhe pastaj e çonte ngadalë dorën te shputat e këmbëve. Dikur foshnjën e zuri një gjumë i thellë. Këmbkat e vogla si pufka reshtën e u palosën të kapitura dhe nga doçkat me gishta të hapur si yj në të dyja anët e ndenjëses, lëshohej një freski hënore. Mëma e sodiste tek buzëqeshte në gjumë. E ulur në zgrip, për t’i lënë sa më shumë vend të lirë dhe e përkulur mbi të, ajo ngjasonte me një floçkë që këqyr pasqyrimin e vet. Babai në ndenjësen përballë, me dorën të zgjatur përherë nga shpina e bebes për ta mbajtur, dukej si një urë mitike që dridhtohet.
1983
* Ky tregim është paraqitur më 1986 dhe më 1988 në Shtëpinë botuese “Naim Frashëri”, në një libër të titulluar Mundja e vdekjes, i cili nuk u botua. Është një histori kontradiktore dhe komike mes recensave pozitive dhe vendimit negativ të redaksisë, të cilat i ruaj dhe mbase do t’i botoj një ditë. Më 1996 u botua në librin Duart e Anës, Marin Barleti, Tiranë.
