Përktheu Anxhela Lepuri
S’di a është tepricë a mungesë ndjeshmërie, por, faktikisht, tragjeditë e mëdha nuk më prekin aspak. Ka dhimbje të lehta, situata dhe marrëdhënie të caktuara, që më prekin më shumë se një qytet i përpirë nga flakët.
Kjo është arsyeja e parë përse sot nis e shkruaj për dy pleqtë Grimaldi.
Të lindur rreth viteve 1880-të, jetuan në një kohë relativisht të lumtur, e të tillë qenë edhe ata për shumë vite. Patën fatin të trashëgonin pasuri, e për më tepër thuhet se ishin që të dy shumë të pashëm. Por më pas gjërat ndryshuan.
Rreth viteve pesëdhjetë (pasi prej dhjetë vjetësh kishin filluar të jetonin paksa të mënjanuar), vdiq djali i tyre i vetëm: e nëse lumturia i kishte bërë gati të ngjashëm me qindra të tjerë, kjo humbje e parë arriti t’i bënte thellësisht të ndryshëm. Që prej atij momenti filluan të ishin vetvetja. Nuk dilnin më, nuk mirëprisnin pothuajse askënd. Nga vitet pesëdhjetë në vitet gjashtëdhjetë (përfshirë katër vitet e fundit të luftës), vërenin sesi pasuria e së shkuarës mpakej dita-ditës, por nuk e vunë hiç ujin në zjarr për ta ndryshuar. Për dhjetë vite me radhë u mjaftuan vetëm duke vëzhguar, siç shihet ndonjëherë cikërrima e fundit e një letre që zjarri i vatrës po e firon ngadalshëm.
Sakaq u degdisën vetëm me një shtëpi. Andaj, me një lloj cinizmi prekës, bënë hesapet e viteve që me shumë mundësi iu mbeteshin për të jetuar, si dhe llogarinë e asaj çka mund të fitonin nga shitja: e si rrjedhojë vendosën ta nënshkruanin marrëveshjen. Kështu, pasi morën gjysmën, e ndoshta shumë herë më pak të asaj që çdokush tjetër mund të fitonte me lehtësinë më të madhe, u zhvendosën në një apartament në qendër.
– Nëse do të na nevojitet diçka, nuk ka asgjë më larg nga qendra, – vërejti ai, që nga kohët e shkuara kishte ruajtur vetëm një xhepore paradoksesh dhe maksimash.
Filloi kështu faza e tretë e jetës së tyre, pa dyshuar se së afërmi do t’ia behte edhe një e katërt. Si një ledhë të fundit, ai filloi të lexonte Horacin, ndërsa ajo bënte ndonjë punë të lehtë tek-tuk nëpër shtëpi, të cilën e shihte të domosdoshme. Kështu kalonin pasditet; dhe nëse në këtë botë mund të ketë lloje të ndryshme lumturish, nuk më është e vështirë të mendoj se qenë pothuajse të lumtur.
Ia behu papritur një të mërkure.
Ora në sheshin atypari shënonte dhjetë e gjysmë; e, si zakonisht, gruaja që vinte çdo mëngjes për të bërë psonisjen dhe pastrimin, hoqi përparësen, përshëndoshi dhe doli nxitimthi. Para njëshit duhet ‹‹të bënte’’ edhe dy shtëpi. Por u kthye vrikthi.
Ka ardhur një… një zotëri që pyet për ju, – tha paksa vrenjturazi për vonesën që iu shkaktua. Zonja hodhi një sy përreth nëse ish çdo gjë në rregull.
Mendoj se mund ta mirëpresim edhe këtu, – vendosi ajo. – Fute brenda, Maria.
Nuk mundet, – tha gruaja duke hyrë sërish. – Kërkon ndjesë, por dëshiron të flasë vetëm për vetëm me ju. I shoqi hoqi sytë nga libri.
I ri? – pyeti duke iu drejtuar gruas.
Eh…po, – ia behu kjo, pa kuptuar mirë. – Po, po, i ri. Pak a shumë tek të tridhjetat.
Ah, ç‘kohëra të bukura, ç’kohëra të bukura. Nxiton, – tundi kokën ai duke parë të shoqen. – Se mos pret që të dalë i shoqi…
Duhet të presë çik si shumë, – u përgjigj duke qeshur e shoqja. – Ke më shumë se dy vjet që nuk bën çap nga shtëpia.
Për moshën dhe gjendjen e tyre, një vizitë përbënte një lloj ngjarjeje aventurore: e nuk kish bërë vaki, kurrë ndonjëherë, t’u vinin për vizitë riosha. Dhe tani, ky person, djalosh i ri, kërkonte personalisht atë. Nuk arrinte ta kuptonte.
Nuk ka rëndësi. Nuk ka rëndësi. Përse të të kërkoj ndjesë? Të kërkova gjësend? – vazhdoi ai të tallej me të njëjtin ton. – Unë po lexoja Horacin dhe nuk dëgjova hiç asgjë. Mos ma vë re.
Ajo doli duke qeshur me vete. Në sallon gjeti një djalosh rreth të tridhjetave, që natyrisht nuk e kishte parë kurrë, emri i të cilit i ishte krejtësisht i panjohur. Kishte një mjekër tre a katërditëshe, dhe mbathte një mushama verdhalaqe të vjetër, si ato që përdornin një herë e një kohë oficerët e kalorësisë. Si kravata ashtu edhe këpucët, nuk dëshmonin gjë tjetër veçse përmbushjes së nevojave. Me pak fjalë – përveç një lloj agresiviteti që nuk ishte aspak i pakëndshëm – figura shembullore e studentit të varfër të letërsisë, i cili do të bëhet padyshim gazetar, por që për momentin deklarohet i gatshëm të japë leksione private me çmim sa për ndonjë kacidhe.
Epo ja, shihmëni, ja tek jemi, – ia nisi ai teksa uleshin, me një lloj ngathtësie rastësore dhe të padurueshme, për të cilën edhe ai vet dukej se nënqeshte. – Historia është shumë e gjatë, e di mirë; sidoqoftë, nuk mendoj se mund ta shkurtosh kushedi se çfarë. Më dëgjoni… jam njëzetegjashtë vjeç (njëzeteshtatë i bëj në gusht) dhe studioj juridik. Apo më mirë, jam regjistruar në një vit të juridikut, që me shumë mundësi duhet të jetë i fundit…
Si im bir, – i vjen vetvetiu të komentojë zonjës, e cila ishte e gatshme të dëgjonte me një lloj ironie mëmësore dhe dashamirëse.
Kam studiuar ca në Bolonjë: dy vite. Ju e dini pak a shumë si është… dhe dy vite të tjera në Milano.
Pikërisht si im bir, – kujtoi ajo sërish.
Bah, – thotë duke qeshur rioshi që ndihej në siklet nga këto kombinime të papritura. – Mendoj se këto janë të vetmet pika të përbashkëta mes ne të dyve. Ja, – ia bëri duke treguar mushamanë dhe këpucët; e ndoshta edhe ndonjë mjerim tjetër që duhet të ishte ca më i thellë dhe më vetjak, sesa veshja e vjetërsuar. – Nuk ka më keq se unë.
Zonja ndryshoi ton:
Do të doja dhe unë të kisha të njëjtën siguri…
Oh, më vjen keq, – tha ai, duke kuptuar vetvetiu se i biri duhet të kishte vdekur. – Më vjen keq. Gjithsesi, edhe meqë qenka kështu, unë qëndroj në timen.
Dhe priti me një padurim të hallakatur që vala e tronditjes, ngjallur tek ajo nga ai aluzion të farosej, për të rimarrë argumentin e ndërprerë.
Mirë, – u përgjigj pas disa sekondash. – Edhe sikur të isha ca më pak koherent, jo kaq shumë, nuk do të më interesonte fare se çfarë mund të mendoni ju për mua. Në fakt, përveç të tjerash, seç kam përshtypjen se ju më vlerësoni njëfarësoj. Do të thotë të jesh idiot, apo jo? – (Zonja nuk pipëtiu). – Pardje, duke menduar për takimin tonë, kisha imagjinuar një mal me fjalë të bukura. Oh, por edhe të vërteta, të jem i sinqertë. Për shembull, gjëra të tilla si, njeriu është gjithmonë më i mirë se fjalët dhe veprimet e veta. Por këtu bëhet fjalë për diç tjetër. Këtu…
Dhe afroi paksa kolltukun me atë të zonjës, e cila gjatë fjalëve të fundit, kishte filluar ta dëgjonte, nuk e di nëse me më shumë vëmendje, por sigurisht me një vëmendje të tjetërsojtë.
Dua t’ju them vetëm këtë. Jam njëzeteshtatë vjeç, kam punuar, kam studiuar, i kam dhënë krahëve. Dhe, mbi të gjitha, kam bërë edhe nja dy vite luftë. Kam bërë çdo gjë që mund të bëja, e disa herë edhe atë që nuk mundesha. Edhe atë që nuk mundesha, e sigurt, – theksoi ai, duke ngritur paksa zërin, sikur ajo të kishte kundërshtuar diçka, apo sikur fytyra e saj të kishte shprehur në njëfarë mënyre mospajtim. – E di shumë mirë që kur ke një shtëpi të tillë, kolltukë si këta, e çdo gjë tjetër, është kollaj të ndjesh përbuzje.
Por unë nuk ndiej asnjëfarëlloj përbuzjeje, – ia priti ajo.
Tanimë mendoj se nuk mund të indinjohem as kundër vetes.
Më mirë kështu atëherë. Është pikërisht ajo që doja: dhe ka për të qenë më e lehtë për të dy ne, – ia preu shkurt studenti. Dhe rinisi: – Nuk munda të përmbyll asgjë. E nëse vazhdoj kështu nuk do e sos kurrë.
Kurrë? – pyeti ajo paksa e habitur.
Po… kurrë, kurrë. Hiçi për dikë është diç për dikë tjetër. Por tani le të kthehemi tek ne të dy. Epo, tani do bëj diçka që mund të jetë turp, që të gjithë do ta konsideronin pa diskutim një turp.
Ajo ngriti sytë instinktivisht drejt tij.
Një turp? – e pyeti.
P…o. Një turp, – konfirmoi ai me një lehtësi prej të pakënaquri duke parë majat e këpucëve. – Por kij parasysh që unë nuk lëviza asnjë gisht për ta kërkuar; edhe nëse do të ishte gjëja më e thjeshtë në botë, nuk do ta kisha vënë ujin në zjarr. Nuk pretendoj që kjo të jetë një meritë e madhe, por është e vërteta dhe po ua them. Në fakt ai… po, turpi, u prezantua vetë: bie fjala, ishte ai që erdhi e më kërkoi. Gjeti emrin tim, shtëpinë time, dhomën time: erdhi tek unë. As më pak e as më shumë se kjo: erdhi tek unë. Dhe atëherë, nëse është kështu, më duket gjërat ndryshojnë. Edhe ju duhet ta pranoni këtë. Gjëra të tilla nuk dihet kurrë se nga vijnë; dikush edhe mund të mendoj se vinë nga shumë lart… Kushedi nga sa lart.
Ajo, natyrisht, nuk mund ta pranonte që turpi të mund të vinte nga lart (përkundrazi, kishte menduar gjithmonë se mund të vinte vetëm nga honet tona më të thella): hëpërhë edhe mund ta pranonte një gjë të tillë. Ajmé, tani ishte shumë e trazitur për të gjykuar apo menduar.
Gjithkush, – vazhdoi ndërkohë djaloshi, – ka riskun e vetë. Dhe për një si unë, më i mirë s’gjendet. Dua të them se, nuk e çoj ndërmend ta flakë tutje.
Po flisni! – tha fuqishëm ajo. – Çfarë prisni tjetër?
Mirë, – ngurroi djaloshi. – Para së gjithash duhet t’ju thosha këtë, që ju të bindeshit se nuk mund të bëja veçse kështu.
Por për çfarë mund t’ju interesojë mendimi im?… Për çfarë…
Djaloshi nxori nga xhepi një letër dhe e mbështeti mbi tavolinë.
Këtu, zonjë, keni një letër që duhet t’ju interesojë shumë: dhe që tani më intereson po njëlloj edhe mua. Kur ju keni shitur, së bashku me mobiliet e tjera, tavolinën tuaj të shkrimit, unë kam gjetur rreth dyzetë të tilla, të fshehura në një pako brenda sirtarit të tretë në të majtë. A nuk ju thashë se erdhi vetë tek unë? Mirë: dua të them se personi i tretë të cilit mund t’i interesojnë këto letra më shumë se ne të dyve është… është burri juaj. Dhe e di mirë që personi i vetëm që nuk duhet t’i lexojë këto letra është pikërisht ai, dhe se ju do të bënit ç’është e mundur që ai të vazhdojë të mendoj se nuk janë shkuar kurrë. Di madje se ju disa javë më parë keni shitur një shtëpi, prej së cilës keni marrë mjaftueshëm. Dikush tjetër mund të kishte fituar më shumë, po ç’ka keni marrë është mjaft.
Zonja po fillonte të kuptonte mjegullthi: e vështroi e shqetësuar dhe bëri të hapë gojë. Por ai e ndërpreu për ta përmbyllur ngutas.
Mendoj se 150 000 lireta do të zgjidhnin shumë gjëra, edhe ne të treve. Përnjëmend, tani bëhet fjalë për të tre ne.
Zonja tentoi sërish të fliste: por sapo çeli gojën, ai e ndërpreu sërish.
Jo, – tha tek çohej. – Ju nuk duhet të më thoni asnjë fjalë. Çdo gjë që mund të thoni, e di: e di tashmë prej disa ditësh, dhe mendoj madje se jam dakord me ju. Po, unë jam dakord me ju. Por e gjithë kjo nuk mund të ndryshojë asgjë. As mbi shifrën s’keni ç’thoni: mund t’ju kisha kërkuar më shumë ose edhe më pak. E në fakt ju kërkova ekzaktësisht aq, që, shpresoj të më mjaftojnë për të mos ua pasur më nevojën kësmeteve të tilla.
Pati një sekondë heshtje.
Sot është e mërkurë, – rinisi ai. – Të shtunën në mëngjes në orën nëntë, dhjetë ose edhe më vonë, nëse më vonë do të ishte më mirë për ju, do të kthehem me të gjitha letrat.
Edhe zonja u ngrit, duke e ndjekur qetësisht drejt portës. Këtu djaloshi ndali për një moment për të parë një pikturë në mur.
Ja, – provoi të thoshte me një zë paksa më të ëmbël. – Siç e shihni, pikëtakimet mes meje dhe “tij’’, nuk shkonin përtej dy viteve të universitetit.
“Ai’’ nuk u bekua nga kësmete të tilla, – u përgjigj ajo me një ironi prekëse. Djaloshi u largua.
Eh, eh, – ia bëri i shoqi duke hyrë në atë moment në sallon me librin e tij të hapur e duke iu afruar. – E përcolle me një fytyrë paksa të zymtë, më duket.
O Zot, sa kravatë e shpifur! – u mjaftua të thoshte ajo me zë të lodhur, duke provuar t’i bënte nyjën.
Eh, eh. Shenjë e keqe. Ana Karenina kuptoi se nuk e donte më të shoqin, kur vuri re se kishte veshë të shëmtuar, – vazhdoi të tallej ai.
Por ti kravatat mund t’i ndryshosh, – u përpoq t’ia kthente ajo me të njëjtin ton.
Por nuk ia doli. Madje nuk mundi as të qeshte.
Vetëm më vonë, pasi lexoi letrën, ajo krijoi idenë se çfarë paskësh qenë në të vërtetë për të ajo vizitë as njëzet minutëshe. As më shumë e as më pak se vetë shkatërrimi. E gjitha, në fakt, kishte ndodhur në mënyrë kaq të çuditshme dhe të papritur, dhe toni kishte qëndruar pothuajse deri në fund kaq familjar, saqë nuk kishte arritur ta kuptonte. Dhe fakteve, pas të gjithash, të cilave iu referohej ajo letër ishin tashmë kaq të largëta në kohë, sa i përkisnin një tjetër jete, nga e cila ajo vetë nuk ishte veçse një dëshmi e vetëdijshme.
Tridhjetë vjet më parë, pikërisht në atë kohë kur i shoqi ia mbathte çdo muaj në Livorno dhe kryente çmenduri të paqena pas një gruaje të re, dikush ishte dashuruar me të. Ai, që kishte zgjuarsinë dhe fatin dhe dinte sesi të zotëronte si njërën dhe tjetrën, i kishte shkruar letra të bukura, në një kohë dhe në një ambient ku kjo ishte ndoshta më e rëndësishme se vetë fati. Edhe ajo ishte dashuruar dhe nuk kishte vonuar t’i përgjigjej. Asgjë tjetër. Nuk kishte ndodhur asgjë tjetër. Dhe tani ai person ishte një i vdekur, ndërsa ajo asgjë më tepër sesa një plakë, e cila nuk kujtonte as emrin e atij që atëbotë i kishte shkruar atë tufë me letra të bukura. Por, gjithsesi, ajo letër ndodhej aty, mbi tavolinë. E vetmja gjë së cilës koha nuk i kishte shkaktuar shkëputje apo pafajësi ishte pikërisht ajo faqe e shkruar. Ajo ishte e tashmja, ishte mëkat i gjallë: ishte një gur i tridhjetë viteve më parë, i ruajtur falë një mrekullie ironike, që hidhej papritur në liqenin vetmitar të pleqërisë së tyre.
‹‹Zoti im, – u ngrit zonja duke vënë duart në kokë. – Janë shumë para. Janë shumë, shumë. Dhe për më tepër duhet ta bëj në atë mënyrë që ai të mos kuptojë asgjë…’’ Ishte shumë e dëshpëruar për t’u indinjuar nga një gënjeshtër, por shumë e lodhur për t’ia nisur kësaj meseleje. Zuri të dëgjonte shiun.
Në moment u bë xurxull: i shoqi nuk pati as kohën të hynte e ta ndihmonte të ulte grilat, sakaq u përfshinë nga rrebeshi. U lagën gjer në palcë që të dy. Më pas papritur u fikën dritat. Poshtë në rrugë u dëgjuan të bërtitura dhe të qeshura.
Mëpastaj u qasën pranë njëri-tjetrit.
Mendoj se nuk bëmë mirë që e shitëm shtëpinë, – tha ai pas ca çastesh. Ironia ishte një lloj mbrojtje për të dhe i vinte ndoresh kurdoherë: por tani, ora, terri dhe shiu e bënin të padobishme.
Oh, nuk do të jetojmë shumë gjatë, – u përgjigj ajo duke hamendësuar mendimin e tij.
Bah, po nuk doja të thosha këtë, – gënjeu ai.
Ndërsa unë po, – tha ajo me një ëmbëlsi paksa të athtë. – Unë në fakt doja të të thosha pikërisht këtë.
Është i gjithë faji i shiut, – ia ktheu ai. – Mendoj se nuk na takon të ankohemi, dhe për më tepër nuk ka shije të mirë. Kemi ditur të jemi të rinj në rini dhe pleq në pleqëri: jo të gjithë kanë qenë. Dhe dua të të them edhe diçka tjetër. Kur Rikardoja vdiq, mendova se s’do kish padrejtësi më të madhe në botë… Atëkohë më dukej që fakti shkonte kundër rendit të gjërave. Dhe tani, të flasim shkoqur, jam i bindur që vdekja e tij ka ndjekur pikërisht një lloj rendi që unë nuk arrij ta shpjegoj, por që duhet të jetë… E me gjithë keqardhjen që ndiej për të, mendoj se jeta e tij nuk do ta kishte bërë kaq të bashkuar të tonën. Mendoj se ka kontribuar edhe ai në kryeveprën tonë. E kam seriozisht.
Ajo u përhumb në heshtje.
Janë gjëra që thuhen në errësirë, më duket, – shtoi pas ca çastesh.
Natyrisht, natyrisht. Terri duhet edhe për këtë. Dhe duke qenë se dritat nuk po vijnë, dua të të them edhe diçka tjetër: jeta e dy pleqve vlen mijëra herë më shumë se ajo e dy të rinjve. Një mijë herë më shumë. Pa asnjë ngurrim.
Edhe mundet, nuk di ç’të them. Por nuk e kam dëgjuar kurrë të thuhet nga dikush tjetër.
Po sepse askush nuk na dëgjon, – tha ai. – Dhe sepse mendjen e kemi aq top, sa nuk na intereson se ç’mendojnë të tjerët për ne.
Një tjetër minutë heshtjeje.
Po, edhe unë mendoj se terri duhet ndonjëherë, – pranoi më në fund ajo, edhe pse duke hezituar paksa. – E meqë kështu edhe unë dua të të them diçka. Mendoj se është shumë e rëndësishme për ty, për mua dhe për çka the më parë… Fort e rëndësishme.
Ai afroi pak karrigen. Ajo u anua drejt tij. Në atë moment erdhën dritat.
Edhe unë mendoj se bëmë gabim që e shitëm shtëpinë, – ia preu ajo.
Gjithçka kishte mbaruar për atë mbrëmje. U ngritën.
Por, më vonë, ajo priti që të shoqin ta zinte gjumi për t’i shkruar këtë.
I dashur,
çka the më parë, kur dritat u fikën, është gjëja më e vërtetë që kam dëgjuar ndonjëherë prej teje, dhe jam gati të falënderoj rrebeshin që e bëri të mundur. Edhe unë doja të të thosha diçka, dhe isha gati duke hapur gojë, kur terri aq e pat; kështu që, nuk gjej mënyrë më të mirë se të të shkruaj. Ora shënon një e çerek, dhe ti po fle prej së paku një ore.
Këtu do të lexosh një letër që do të shkaktoj shumë dhimbje: të gjithë dhimbjen që, në moshën tonë, jemi ende të aftë: dhe të shtunën në mëngjes, rreth orës nëntë a dhjetë, djaloshi që erdhi sot të më takonte dhe rreth të cilit u talle paksa, do të të sjellë një pako plot.
Mund të ta kisha kursyer këtë dhimbje, duke i dhënë djaloshit 150 000 lireta: një të tretën e asaj që siguruam prej shitjes së shtëpisë sonë të shkretë. Kështu ti, mund të vazhdoje të mendoje, se jeta e ne të dyve ishte me të vërtetë ajo kryevepra që the, dhe se ikja e Rikardos sonë kishte kontribuar. Mendo pak për dhimbjen tënde dhe timen, dhe më pas atë lloj melankolie dhe ftohjeje mes nesh, ndoshta deri në ditën e fundit, dhe për çfarë, për një shumë që dikush mund ta fitojë në më pak se pesëmbëdhjetë ditë. Sa pak vlejmë, do të thuash! Të rinjtë do të ofendoheshin për shumë më pak, e di mirë këtë, por nuk do të ndihesha e sigurt duke i fajësuar ata. Por paskëtaj, Enrikua im i gjorë, ne jemi më shumë se gjashtëdhjetë vjeç dhe jemi fillikat: sot më është dashur të bindem se të jesh apo të konsiderohesh i lumtur është një luks që tashmë nuk mund ta përballojmë më, ashtu si dinjiteti i njëherë e një kohe, krenaria e shumë gjëra të tjera të shkuara. Kemi ende tre a katër vite jetë, Zoti mos e dhëntë, por ndoshta edhe pesë; dhe kam menduar se ne nuk kishim detyrë tjetër, pos pritjes së fundit ditë pas dite.
Unë e di mirë dhe po ta them, që hidhësia më e madhe nuk do të vijë nga vetë dhimbja, sesa nga konstatimi që lumturia jote është vlerësuar kaq mizorisht: shumë më pak se ato dhurata që më shumë se njëherë më ke bërë në të shkuarën, pa menduar asfare që qe diç më shumë se një marrëzi e lezetshme.
E gjithë kjo është e trishtë, i gjori Enriko, e gjithë kjo është kaq e trishtë, sa unë nuk mundem të gjejë asnjë fjalë shprese apo ndjese. Është ora dy dhe ti fle ende. E ke frymëmarrjen shumë të rëndë. Ende nuk di asgjë.
Xhovana
