Kur i rikthehesh kohës së studimeve universitare, ka gjasë të kesh sërish përjetimet e studentit që merret në provim dhe i duhet të zgjidh probleme, duke hasur vështirësi të ndryshme, për të parashtruar një përgjigje të qartë, të shtjelluar në mënyrë bindëse. Tani, shumë e shumë vite më pas, ndjehem njëlloj si atëherë, sikur jam para një komisioni i cili është gati të më marrë në pyetje dhe të mbaj shënim çfarë them. Dua ta shfrytëzoj rikthimin tek ky përjetim si një mundësi për të shfaqur disa mendime që s’kam pasur asnjë mundësi t’i nyjëtoj publikisht, por vetëm me anë të letërsisë, për të treguar se si këto mendime janë të pranishme në veprën time. Çështja që dua të shtjelloj është mospjesëmarrja në jetën publike, e cila po përkeqësohet nga zvetënimi i jetës private, dhe unë propozoj letërsinë për zgjidhjen e kësaj krize në mënyra që edhe letërsia s’mund t’i imagjinoj.
Gjatë viteve 1980-90, teknologjia dhe bota elektronike pamore e ndryshuan perceptimin e publikut dhe përvojën tonë me njëri-tjetrin. Pas perëndimit të viteve 1960-70, vite tejet të keqpërdorura kur pati një luftë të vërtetë, kundërthënëse, dinamike kundër dhe pro jetës publike dhe opinioneve të shprehur publikisht, duket se s’ka gjasë që të ketë ndonjë dekadë si ajo ku çështjet e ndërgjegjes, moralit, ligjit dhe etikës ishin çliruese dhe jo shtypëse. Ia vlen të theksohet se ishte një dekadë që ndryshe nga çdo e mëparshme, ndjehet keq me veten e vet. Ajo lloj jete publike, lëvizja e të drejtave civile, etj, s’përjetohet ashtu si e mundësuan dukuritë mediatike me anë të peshës së madhe të reklamës dhe fantazisë mediatike, e cila shtyp realitetet e ndarjes dhe shfrytëzimit, maskon shkëputjen e ekzistencës si individ privat dhe publik. Pasoja mund të jenë apatia, neveria, dorëzimi, ose një lloj zbrazëtie e brendshme, një botë ëndërrore e nxitësve artificial dhe përvojës së kthyer në përvojë televizive, ku, siç e ka vënë re Frederic Jameson, “në asnjë civilizim të mëparshëm, çështjet e mëdha metafizike, pyetjet themelore mbi qenien dhe kuptimin e jetës, s’janë dukur të jenë kaq pa lidhje dhe pa kuptim.” Ai i shkruante këto mendime në vitin 1971 dhe janë deri diku të pazbatueshme në kohën tonë kur etika e produkteve dhe e mediave kanë forcë më të madhe se sa etika sociale apo drejtësia.
Jetojmë në epokën e spektaklit i cili mëton të na angazhojë, të ndërmjetësojë midis nesh dhe realitetit objektiv pa paragjykime. Ngjan shumë me premtimin për të mirat e energjisë bërthamore: të qenit e sigurt, e pastër dhe me çmim të lirë, por që doli të jetë e rrezikshme, e ndotur (e infektuar) dhe e shtrenjtë. Premtimi i bërë nga spektakli s’është përmbushur. Jo vetëm që s’jemi të angazhuar, por jemi distancuar plotësisht, të paaftë për të dalluar, ndryshuar apo përcaktuar tronditjen ose ndjeshmërinë. Regjimi i autoritetit pamor është një organizim detyrues i imazheve sipas një kronometri dhe e përcjell vetveten tek ne si imitim i reales.
Lajmet premtojnë të na informojnë, megjithatë, bërja njësh e lajmeve të mbrëmjes: e uraganit në Pensilvani, të armatosurve në Bosnjë, mësuesve të Mançesterit në grevë…operacioni i zemrës së një jetimi në Kaliforni, diktohet nga kufizimet kohore të mediumit. Ngjarjet e bëra grumbull i paraqiten shikuesin sikur të ishte ashtu edhe në botën e jashtme, gjë që s’ është e vërtetë. Miliona njerëz kërkojnë në ekran shenja të identitetit të tyre kolektiv si një shoqëri kombëtare dhe si qytetarë të botës. Media tani luan rolin vendimtar në krijimin e bashkësisë së përfytyruar të kombit dhe globit. Në këtë mënyrë, lajmet marrin vlerë si sistem autoriteti, një institucion kombëtar me një rol të privilegjuar si roje e identitetit të kombit dhe matës i pulsit të tij.
Ngjarjet e fundit tregojnë se diçka ka shkuar keq. Formula, autoriteti, paradigma, qëllimet e spektaklit mund të jenë duke mos funksionuar. Televizioni që ishte kisha e autoritetit modern më parë i paraqiste lajmet rëndom si spektakël i shenjtë: funeralin e John F. Kennedy-t, dasmën e princit Çarl, inagurimet presidenciale, vdekjen e Dianës, të gjitha nënkuptonin se ajo që transmetohej kishte domethënie të madhe kombëtare dhe ndërkombëtare. Por, te njësimi i lajmit (që s’është vetëm lajm por edhe pikturë) me spektaklin në shërbim të argëtimit fitimprurës, disa narrativa elektronike të krijuara fillimisht si histori zyrtare ose kombëtare, nuk zbuluan identitetin e premtuar kombëtar, por të metat e tij. Lufta bëhet një histori e përcaktuar në kohë dhe formë, ku pyetja elektronike kthehet në politike: Kur do të largohemi? Kur do të kthehen trupat tona ushtarake në shtëpi? Kur do të vdes despoti? Në narrativat e tjera kombëtare, dëgjimi i Clarence Thomas-it, gjyqi i O.J, hetimi i Whitewater-it, seancat dëgjimore të zyrtarëve të lartë para komisioneve të hetimit, koha dhe forma narrative, ashtu si subjekti, i nënshtrohen nevojave të programimit televiziv. Është mbresëlënëse të sjellësh ndër mend se gati të gjitha këto histori të kohëve të fundit janë shumë të ndikuara nga raca dhe/ose seksi dhe autoriteti i ushtruar ose i kufizuar nga secili prej tyre.
Këto spektakle kombëtare nuk i fshehën ndarjet ashtu siç do të donin, por i përkeqësuan. S’mund të mbështetemi te spektakli për t’i zhdukur dhe shmangur plotësisht këto ndarje. Më shumë gjasa ka që të dëmtojë, ndryshojë ose shtrembërojë kohën, gjuhën, përfytyrimin e moralit, konceptet e lirisë, marrjen e njohurive, pasi vetëdijet tona po zvogëlohen në diçka që na sjell rehati. Ne kthehemi në “reklama” për veten nën trysninë e spektaklit që rrënon përvojën tonë të dikotomisë jetë publike/private. Pyetja që ngrihet është se si dhe ku mund ta përjetojmë publiken në kohë, në gjuhë, si pasojë, dhe në kontekst, në mënyrë që të marrim pjesë plotësisht në jetën tonë vetjake, madje qoftë edhe në një jetë të sajuar në lidhje me jetën e bashkësive të ndryshme, të cilat mëtojmë ose dëshirojnë t’u përkasim.
Cili është burimi i këtij perceptimi të thjeshtëzuar të privates dhe publikes? Një pjesë e pështjellimit mund të shkaktohet thjesht nga përdorimi i pakujdesshëm i termave: ekziston jeta private dhe po ashtu edhe privatizimi i burgjeve, i kujdesit shëndetësor dhe i të ashtuquajturave shkolla publike. Përdorimi i parë buron nga garancitë kushtetuese, si dhe nga nevoja që kemi si individ. I dyti është investim i korporatave që tregtohet publikisht. I pari (nevoja individuale për privatësinë) mund të braktiset, në një emision televiziv, për shembull, ose mund të humbasë në gjykatë (me figurat “publike” dhe personat shumë të rëndësishëm), por në çdo rast, ngjyresa të tilla të privatësisë janë të mbikqyrura vazhdimisht. I dyti, privatizimi i institucioneve zyrtare publike, mund të pengohet gjithashtu nga gjykatat, por ne na paraqiten sikur përfaqësojnë të mirën “publike”, si nxitje konkurence dhe kështu me radhë, gjë që ul çmimet dhe rrit cilësinë për konsumatorët. Interesi publik shpesh përcaktohet si interes “i veçantë”.
Këto përkufizime që fshijnë kufijtë midis individit dhe komunitetit të tij të përfytyruar, bëjnë që të mos befasohemi apo shqetësohemi nga fakti se jeta publike tani jepet si fenomen pamor i një narrative të zgjedhur që shfrytëzon dhe bën të bujshëm seksin, racën, familjen dhe rrezikun që ekziston për jehonën në nivel kombëtar që ato kanë dhe aftësinë që kanë për t’u tregëtuar. Kjo shpërbërje kaotike e jetës private dhe publike – jetës private të mbikqyrur vazhdimisht – dhe e fushës publike që s’e kontrollojmë dot, nxit ndrydhjen brenda narcizimit të së ndryshmes, dorëzimin tek kënaqësitë sipërfaqësore të argëtimit ose pjesëmarrjes në një bashkësi krejtësisht të gënjeshtërt të krijuar nga frika dhe dëshira e pafund.
Mua më duket se përballë këtyre përmbysjeve tashmë që kanë ndodhur, ndërkohë që ka gjasa të ketë edhe të tjera, letërsia ofron një lloj të veçantë përmirësimi. Historia e mëtimeve për studimin e letërsisë rrotullohet rreth tre përfitimeve kryesore: 1. ndikimi në krijimin e karakterit të letërsisë, fuqizimin e forcës morale, 2. të qenit e përshtatshme për aktivitete argëtimi intelektual, jo-politik, 3. rolin e saj në zhvillimin e fuqisë së imagjinatës e cila është thelbësore për një qytetar. Edukimi për të qenë qytetar i një vendi është më i rëndësishëm sesa edukimi për të qenë konsumator, të qenit qytetar si objektiv shoqërizohet me ide trazuese nacionaliste. Problemi me nacionalizmin s’është dëshira për vetëvendosje, por iluzioni epistemologjik se mund të ndjehesh si në shtëpinë tënde, mund të kuptohesh, vetëm nga njerëz si ti. Ajo që bie në sy me nacionalizmin s’është dëshira për të qenë zot në shtëpinë tënde por bindja se vetëm njerëzit si ti meritojnë të jenë në atë shtëpi.
Nëse cilësitë ndikuese të letërsisë në formimin e karakterit të njeriut, intelektualizmi i saj rreptësisht jo-politik, ose dobia për të krijuar qytetarë më të mirë dhe përkujdesës – nëse njëra prej këtyre mëtimeve ende është e rëndësishme për lexuesit (dhe s’jam e sigurt nëse çështja e letërsisë la ndryshuar shumë që prej mendimeve të shfaqur nga F.R.Leavis-it tek revista American Scholar apo hulumtimet e Emerson-it), ekziston sidoqoftë një lloj nevoje e menjëhershme për ta studiuar letërsinë: letërsia artistike mund të jetë (dhe besoj se është) rruga e fundit dhe vetmja për të kujtuar, e vetmja digë qëndrese ndaj shpërdorimit të kotë të ndërgjegjes dhe kujtesës. Letërsia artistike mund të ketë një alternativë gjuhësore që mund të organizohet, të shmangë ose ta analizojë regjimin, autoritetin e pushtetit pamor elektronik, joshjen e “virtuales.” Studimi i letërsisë artistike mund të jetë gjithashtu edhe mekanizmi i vendosjes së lidhjes në hallkën e shkëputur mes publikes dhe privates.
Letërsia ka veçori që bëjnë të mundur ta përjetosh publikun pa qenë i detyruar dhe pa iu dorëzuar atij. Letërsia s’e pranon dhe e prish konsumin pasiv ose të pakontrolluar të spektaklit të krijuar për ta shtetëzuar identitetin në mënyrë që të na shesë produkte. Letërsia s’na kërkon por na lejon ta shprehim përvojën tonë si individ shumëpërmasor. Duke bërë kështu, ajo është më e domosdoshme se kurrë më parë. Si art, letërsia merret me pasojat njerëzore të disiplinave të tjera: historisë, të drejtës, shkencës, ekonomisë, mjekësisë etj. Si rrëfim, forma është metoda kryesore me të cilën njohuritë rroken dhe përkthehen si rrokje e njëkohshme e natyrës njerëzore në kohë, kontekst, hapësirë, në gjuhë metaforike dhe shprehëse, e cila organizon ndikimin çorientues të realiteteve të shumëfishta: të zmadhuara, virtuale, mega-realiteteve, hiper-realiteteve, atyre kibernetike, të mundshme, të tejdukshme, dhe nostalgjike. Më në fund, letërsia mund të projektojë një të ardhme më pak të mundimshme.
Këto lëvizje teorike (në lidhje me prirjen e veçantë të romanit për të përjetuar një tërheqje gjithnjë e më të madhe nga jeta publike) bëhen teknika të dallueshme në tre librat e fundit që kam shkruar: I dashuri, Xhaz, Parajsë, romane që kanë të përbashkët paradoksin strukturor romanor. Një përmbledhje pas-rrëfimore, jashtë-tekstore, jashtë librit që komenton jo për subjektin ose tregimin, por për të përjetuarit e subjektit; s’komenton kuptimin e tregimit, por përvojën e nxjerrjes së kuptimit nga tregimi. Këto përmbledhje shtesë, luajnë rolin e mbrojtjes publike, duke këmbëngulur në pasojat e leximit të librit, duke ndërhyrë në intimitetin e vendosur midis lexuesit dhe faqes, duke e bërë të detyrueshme, nëse ia del, një përsiatje, debat, diskutim i cili ka nevojë për të tjerët për të realizuar hulumtimin më të plotë të mundshëm. Shkurt, aktet shoqërore plotësojnë përvojën e leximit.
Romani I dashuri e përfundon rrëfimin me pyetjen e Sethes për individualitetin e saj. Aktivitet jashtë-rrëfimor është risjellja e ndjenjës së të qenit e përndjekur, ndjenjë më e fortë tani nga sa hamendësohej të ishte në fillim: një fëmijë i mllefosur, krijesë ligësia e së cilës ishte e përligjur. Shumë më përtej se problemi i asgjësimit, ajo, figura e të Dashurit e thirrur në “jetën e përtejme” të librit tani është përgjegjësia e atyre që janë bërë pjesë dhe kanë qenë dëshmitarë të historisë. Është përgjegjësi private që fsheh detyrimet publike ose të bashkësisë: “Kjo s’është një histori për t’ia treguar kujtdo.” “Kushdo mund ta prek nëse do.” “Atë e harruan.” “Vetmia që mund të tronditet [individuale]” “Vetmia që endet [publike].”
Tek romani Xhaz, përtej librit, gjestet janë më të forta: personazhet shpëtojnë nga prognoza e librit, janë të ndryshëm dhe më të ndërlikuar se janë përfytyruar në libër. Kështu, paragrafët e fundit s’përbëjnë thjesht një lutje për të kuptuar një rrëfimi mashtrues, vetë-përfshirës, por për një marrëdhënie private të stërholluar, të përbashkët, shumë intime midis lexuesit dhe asaj që është shkruar në fletë. Këto paragrafë bëjnë të mundur pjesëmarrjen e lexuesit duke i kushtuar vëmendje të madhe, imponuese veprimit të leximit si veprim me pasoja publike dhe madje edhe përgjegjësi publike. Nga fjali të tilla si: “Shih, shih. Shih ku janë duart e tua. Shihi tani,” mund të krijohet ideja se je ti që duhet të bësh diçka, diçka duhet të përfytyrohet përsëri, të ndryshohet dhe se vërtetë është në duart e lexuesit.
Në romanin Parajsa, përsëri romani mbaron (ose mbyllet) me veprimtari pothuajse të parëndësishme për rrëfimin. “Pothuajse” sepse të lejon të hamendësosh për atë që u ndodhi grave në manastir. Por, para së gjithash, për të përfunduar lojën me ungjillin, “vizitat” dhe “vështrimet” e Testamentit të Ri dhe më në fund për të rigjetur përfytyrimin e parajsës. Dhe parajsa s’ është gjë tjetër por një ekzistencë e vetmuar, në çdo lloj projektimi, një bashkësi me jetë të përbashkët publike. Romani, besoj, lejon, nxit mënyra për ta përjetuar publiken – në kohë, me ndikim, në një hapësirë të përbashkët shoqërore, tek njerëz të tjerë (karakteri i tyre) dhe tek gjuha e cila këmbëngul në pjesëmarrjen individuale. Ai përpiqet edhe të hedh dritë dhe vendos një urë lidhëse mes saj dhe jetës publike.
Rreziku
Regjimet autoritare, diktatorët, despotët janë shpesh, por jo gjithmonë, budallenj. Por asnjëri prej tyre nuk është aq budalla sa t’u lërë shkrimtarëve largpamës, disidentë, dorë të lirë për të botuar gjykimet e tyre apo për t’iu bindur instinkteve krijuese. Ata e dinë këtë e bëjnë duke marrë rrezikun në sy. Nuk janë aq budallenj sa të heqin dorë nga kontrolli (i hapur ose i fshehtë) i medias. Metodat e tyre përfshijnë mbikëqyrjen, censurën, arrestimin, madje edhe vrasjen e atyre shkrimtarëve që e informojnë dhe e shqetësojnë publikun. Shkrimtarët e trazuar, ata që bëjnë pyetje duke dyshuar, duke i parë gjërat në një këndvështrim më të gjerë, gazetarët, eseistët, shkruesit në blogje, poetët, dramaturgët, mund t’i hapin punë shtypjes sociale që funksionon si një gjendje kome për popullatën, një gjendje kome të cilën despotët e quajnë paqe dhe këta janë ata që ndërpresin hemoragjinë e gjakut të luftës, i cili shndërrohet në ushqim për përkrahësit e politikës së forcës dhe spekulatorët që fërkojnë duart.
Ky është rrezik i tyre. I yni është i një lloji tjetër. Sa e zymtë, e padurueshme, e urryer bëhet ekzistenca kur nuk na lejohet krijimi i veprës së artit. Fakti që jeta dhe vepra e shkrimtarëve të cilët përballen me rrezikun duhet të mbrohet është nevojë e ngutshme, por bashkë me këtë ngut, duhet të sjellim në kujtesë se mungesa e tyre, bllokimi i punës së shkrimtarit, zhdukja e tij mizore, është një rrezik po aq real edhe për ne. Shpëtimi që duam për ta është një bujari për veten. Ne të gjithë e dimë që kombet mund të identifikohen me shkrimtarët e arratisur nga brigjet e vendeve të tyre. Këto janë regjime që përligjin frikën e shkrimit të pambikëqyrur ngaqë e vërteta i shqetëson. Është shqetësim për luftënxitësin, torturuesin, hajdutin e korporatave, kalemnxhijtë e politikës, sistemin e korruptuar të drejtësisë, si dhe për një publik në gjendje kome. Shkrimtarët e papersekutuar, të paburgosur, shkrimtarët e bezdisshëm janë shqetësues për injorantin mujshar, racistin tinëzar dhe grabitqarët që ushqehen nga burimet e botës.
Alarmi, ky shqetësim për ngritjen e problemeve nga shkrimtarët është iluminues për shkak se ky veprim është i hapur dhe i pambrojtur, por nëse nuk mbikëqyret nga policia është kërcënues. Rrjedhimisht shtypja historike e shkrimtarëve është shenjë e hershme paralajmëruese e zhdukjes së të drejtave dhe lirive të tjera që pasojnë. Historia e shkrimtarëve të persekutuar është po aq e gjatë sa historia e vetë letërsisë. Dhe përpjekjet për të na censuruar, për të na lënë të vdesim urie, për të na disiplinuar dhe për të na asgjësuar përbëjnë shenja të qarta se diçka e rëndësishme ka ndodhur. Forcat kulturore dhe politike mund të rrafshojnë të gjithë llojet a arteve, përveç “të sigurtit”, të gjitha llojet a arteve përveç atyre të miratuara nga shteti.
Më kanë thënë që ekzistojnë dy reagime njerëzore ndaj perceptimit të kaosit: ndërrimi i emrave dhe dhuna. Kur kaosi është thjesht e panjohura, ndërrimi mund të arrihet pa asnjë përpjekje – një specie, yll, formulë, barazim, prognozë e re. Ndodh gjithashtu edhe krijimi i një harte, katagolizimi i gjithçkaje, ose krjimi i emrave të rinj për zona gjeografike që mungojnë, për peizazhe dhe popullsi. Kur kaosi bën qëndresë, ose duke e reformuar veten ose duke u rebeluar kundër një rendi të imponuar, dhuna shihet si reagimi më i shpeshtë dhe më racionali në përballjen me të panjohurën, të kobshmen, të egrën, të paarsyeshmen dhe të pakorrigjueshmen.
Reagime racionale mund të jenë; censura, internimi në kampe, burgjet, ose vdekja, vetëm për ty ose bashkë me të tjerët në luftë. Nuk ka megjithatë një reagim të tretë ndaj kaosit, i cili është heshtja. Një heshtje e tillë mund të jetë pasiviteti dhe mosdëgjimi. Mund të jetë frika paralizuese. Por mund të jetë edhe arti. Ata shkrimtarë që e ushtrojnë zejen e tyre afër ose larg fronit të pushtetit politik, atij ushtarak, në ndërtesën shtetërore perandorake apo në shtëpizë, mund të krijojnë një kuptim përballë fytyrës së kaosit, dhe ata duhet të mbështeten, të mbrohen. Dhe është e drejtë që një mbrojtje e tillë të nisë nga shkrimtarët e tjerë. Dhe është e domosdoshme jo vetëm për të shpëtuar shkrimtarët e rrethuar, por për të shpëtuar veten tonë.
Mendimi që më bën të sjell në kujtesë me tmerr fshirjen e zërave të tjerë, të romaneve të pashkruara, poezive të pëshpëritura ose të gëlltitura nga frika e përgjimit nga njerëz të këqinj, metoda të jashtëligjshme, gjuhë të nxjerra jashtë përdorimit që fliten nëpër kthina nëntokësore, pyetjet e eseistëve që sfidojnë autoritetin që nuk janë bërë kurrë, drama të pavëna në skenë, filma që nuk janë shfaqur-ky mendim më kthehet në makth. Është sikur një univers i tërë ngjyroset me bojë të zezë. Disa lloje traumash tek disa popuj janë aq të mëdha, në mënyrë mizore, sa ndryshe nga paraja, ndryshe nga hakmarrja, dhe madje ndryshe edhe nga drejtësia, apo vullneti i mirë i të tjerëve, vetëm shkrimtarët mund t’i përkthejnë këto trauma, ta kthejnë dhimbjen në kuptim, duke e forcuar përfytyrimin për të moralshmen. Jeta dhe verpa e shkrimtarit s’janë një dhuratë për njerëzimin; ato janë domosdoshmëri.
Përktheu nga origjinali Granit Zela
