Durim Taçi: Mua më thonë shkrimtar i diasporës. Po ç’është ky term? Një marrëzi!

Bisedoi Andreas Dushi

A.D: Durim, jeta jote është e ndarë, a më mirë përbashkon, dy gjuhë, dy kultura, dy kombe, pra shtrihet mes Shqipërisë dhe Italisë. Si e sheh të ndikojë kjo në krijimtarinë tënde? Vëren që procesi yt krijues të ketë ndryshuar nga periudha kur jetonit full time në Shqipëri?

D.T: Ky proces ka ndodhur ngadalë, mjaft lëndë duhet të jetë organizuar pavetëdijshëm, e mua në realitetin e ri më është dukur vetja me vite gati vrojtues i një eklipsi dielli. Ashtu sikurse lexojmë një tekst a gjuhë me inventarin e fjalëve që kemi mësuar më parë, edhe një realitet të ri e njohim pasi krijojmë një rezervë të mjaftueshme përvoje; ne arrijmë të shohim atë që e kemi me kohë në kujtesë, mbase të fragmetarizuar e na duhet pastaj ta rindërtojmë, aty për aty, në ndërveprim me realitetin e ri. Tani ndiej se si bashkë me njohjen për gjuhën italiane është formësuar edhe një identitet i ri gjuhësor, brenda të cilit jam unë. Datat e këtij procesi të gjatë, janë krijimet e mia. Unë lashë Tiranën në vitin 2000 e në 2014 nisa të shkruaj në dy gjuhë: një roman, titulluar ‘Codice Kanun’ (Kodi i Kanunit), disa tregime, pastaj sërish romane, ‘Extra Time’ (Kohë Shtesë), ‘Una presenza che sfugge’ (Një prani në ikje), ‘Il lago in mezzo al mare’ (Liqeni në mes të detit) e së fundi kam në dorë romanin tjetër ‘La declinazione del serpente’ (Lakimi i gjarprit). Tanimë nuk mund të mos shkruaj në dy gjuhë: e filloj një tekst në italisht si brenda këpucëve që më vrasin, kaloj në shqip e i heq fare këpucët, rikthehem pastaj në italisht, i mbath edhe një herë kundrat, derisa shikoj që ato më rrinë për bukuri.

A.D: A është i vështirë për ju mbajtja e një raporti mes përkthimit dhe krijimit në përditshmërinë tuaj?

D.T: Në gjuhë rrimë normalisht duke gjetur referenca e si shqiptarë, veçanërisht, e përjetojmë fort të qenit andej dhe këndej, jashtë e brenda vendit tonë; jemi gjithë kohën rrugës kah bregu tjetër, ne e jetojmë masivisht përkthyesin ditë për ditë, mirëpo krijuesi e përkthyesi kujdesen fort edhe për formën veç gjetjes së referencave kuptimore. Përkthimi është krijim i formave të ngjashme përveç rendjes për të thënë ‘gati të njëjtën gjë’ siç na thotë Umberto Eko. Nuk ka kondradiktë. Edhe krijimtaria është formësim mbi të gjitha, ajo është konstante, kurse ana e brendisë është variabël, e ndryshueshme. Krijimtaria ime lind bashkë me idenë e përkthimit, unë e kam mbaruar një tekst kur e kam shkruar në dy gjuhë, pasi gjalloj në dy realitete përjetësisht.

A.D: Kujtoj një debat që u hap para pak kohësh nga një shkrim për Pajtim Statovcin në “ExLibris”, nëse letërsia e tij ishte apo jo shqiptare. Si mendon, një shkrimtar shqiptar që shkruan në gjuhë të huaj “prodhon” letërsi shqipe?

D.T: Unë mendoj se ka ardhur koha që ky të jetë shqetësimi ynë më i largët, duhet të vrasim mendjen fort a jemi dot shkrimtarë, përkatësitë e tjera në fakt nuk kanë pikë vlere. Mua më thonë shkrimtar i diasporës, për shembull. Po ç’është ky term? Një marrëzi! Po, është humbje kohe të merren me faktin në jam shkrimtar shqiptar apo italian. Se kështu harrojmë veprën, letërsinë, nëse do ta etiketonim atë me terma joletrarë do ta dëmtonim. Për mua ky diskutim nuk duhet bërë në këto nivele. Për vete dua të prodhoj letërsi. E ju siguroj, Extra Time, ka patur të njëjtën pritje e vlerësim si për lexuesët shqiptarë edhe për ata italianë.

A.D: Ju jeni edhe përkthyes i vetvetes. Ky proces identifikohet më tepër me përkthimin apo rishkrimin e veprës tënde?

D.T: Më shumë do ta cilësoja si rishkrim kur është fjala për librat e mi. Ndryshimi midis përkthimit dhe rishkrimit qëndron tek shkalla e rreptësisë ndaj formës finale. E kam përdorur edhe diku këtë figurë që nuk është dhe e imja, e kam lexuar: përkthyesi është si akrobati që kalon mbi tel duke rrezikuar me ‘stekën’ në dorë për barazpeshë, veç kalon nga një tekst në tjetrin. Atij, ndryshe nga akrobatit i duhen dy tela, njëri është ai i kuptimit e tjetri i formës, kurse krijuesi në rishkrim, rasti im, është mbi një tel, atë të sensit, sa për formën e ka prapë në dorë vetë. Librat e mi janë versione gati identike në atë që thonë, por duke qenë se përdorin regjistra të dy gjuhëve të ndryshme e thonë edhe në forma jo identike.

A.D: Arrini dot të identifikoni një arsye pse veta II është e pranishme dendur në veprën tuaj? Të lidhet, ndoshta me dëshirën për t’u ndjerë lexuesi si marrësi i drejtpërdrejtë i tekstit?

D.T: Veta e dytë, pa teknika të tjera shoqëruese, nuk do të shkonte dot kurrë tek lexuesi. Ajo është irrituese, letërsia nuk e pranon, as filozofia nuk e ka përfillur ndonjëherë. Por në tre romanet e mia, Extra Time, Një prani në ikje, Liqeni në mes të detit, të cilët përbëjnë atë që unë e quaj trilogji e leximit, ajo vjen e bëhet vetë e dytë narrative, se shoqërohet me ironinë dramatike – do të thotë personazhi im di më pak se lexuesi e veta e dytë që bëhet e lexuesit i flet personazhit në vesh, ik i thotë, për shembull, se tani je në theqafje -, siç shoqërohet gjithashtu me fragmentarizmin, me praninë e autorit personazh e tregimtar, derisa në fund lexuesi identifikohet me një vetë të dytë të pasuruar, e cila arrin të krijojë lidhje, por edhe distancë, çliron një nga fuqitë që ka shkrimi: t’i besojë fjalën hapësirës.

A.D: Thuhet se e ka thënë Shopenhaueri shprehjen e njohur që titulli është si adresa në një zarf ndërsa teksti brenda, letra. Po qe adresa gabim, sado e bukur të jetë letra, ajo nuk arrin dot aty ku duhet. Romani yt i fundit, “Liqeni në mes të detit”, parë nga ky këndvështrim, më nxit pyetjen, pse ky titull? Kujt i drejtohet liqeni e kujt deti? Ç’metaforë synon të krijohet nëpërmjet tij?

D.T: Po, ka dhe adresa të gabuara, ka edhe letra anonime. Shpresoj e besoj që nuk është ky rasti. Liqeni, për mua këtu është individi, kurse deti me të cilin rrethohet është shoqëria. Individi jeton brenda vetes, është egoist par excellence, por është i dënuar të gjallojë brenda shoqërisë e çastet e kontakteve me të, janë qëndrime etike e morale. Nuk do të zgjatem të shpjegoj titullin, dua të them që adresa dhe teksti brenda lidhen fort, por në rastin e leximit kjo lidhje zbulohet përmes këtij procesi tejet individual. Përvoja jonë lexon, e kur teksti përgjigjet, nuk e flakim tutje, vihet në punë ky mekanizëm njohës e argëtues, që është pra leximi.

A.D: Rrëfimi psikologjik dhe leximi i tekstit nga kjo pikëpamje është gjithashtu një tipar dallues i letërsisë tuaj. Vrulli i mendimeve, përjetimeve, ngjarjeve, ndjenjave… Për mendimin tim, kemi të bëjmë me një letërsi të përroit të ndërgjegjes. Sa rëndësi ka për ju kjo qasje e personazhit me tekstin në tërësi?

D.T: Letërsia ime e deritanshme e ka këtë prerje, psikologjike e psikanalitike, por sërish unë dua mbi të gjitha të jetë letërsi, ta përçojë madje gjithçka ndodh nga shkrimi deri tek leximi, një rrugëtim metanarrativ që vjen nga intensifikimi i së tashmes. Këtë përpiqen të mos e fshehin tekstet e mia, faktin që po shkruhet e po lexohet letërsi! Prandaj është aty ajo veta e dytë, e cila i jepet lexuesit si një palë syze gati, po për këtë arsye është prania e autorit, për këtë qëllim janë shumë elipsa si dhoma boshe për të mirëpritur pushime medituese, të gjitha këto sjellin një kronologji emocionesh që zëvendëson atë shkak pasojë, një pranëvënje ngjarjesh që minon dialektikën.

A.D: Një letërsi e re sot është ajo që kërkon të na sensibilizojë për natyrën, mjedisin dhe dëmet e parikuperueshme që po i bëjmë asaj (kujtoj “Kaloje plugun mbi kockat e të vdekurve” të Tokarczuk). Mateoja, agjenti imobiliar në roman e do shumë detin, gati sikur kujdeset për të. Ndoshta pa dashje, por mendoni se ka një dritnim të zbehtë të kësaj lloj letërsie edhe në “Liqeni në mes të detit”?

D.T: Mbase ky nuk është rasti im. Mua më pëlqen semantizimi i mjedisit, nuk jam në pozitën e një filozofie për të gjelbrit, kërkoj të ndërtoj peizazhe shenjore, letrare. Dhe ky ‘shkatërrim’ estetik i imi më shumë se sa respektim i mjedisit, sjell qasje njerëzore. Natyra e respektuar është ajo brenda nesh, brenda harkut tonë të vrojtimit të gjithanshëm, e ne duhet të kujdesemi për të, për marrëdhënien tone me të, se ajo mbetet.

A.D: Në krijimtari, sa i sinqertë është Durim Taçi? Sa vetvete jep dhe paraqet ai?

D.T: Sinqeriteti në këtë rast është detyrim, por a mjafton? Veta ime e dytë është e lexuesit që më ndjek edhe kur shkruaj. Unë synoj shumë, edhe atë që duket sakrilegj: të projektoj vetë lexuesin e leximin, kurse vetja ime e dytë është ai zanatçiu brenda meje që përpiqet të realizojë produktin letrar. Është një seriozitet i sinqertë.