Edhe braziliani Amado është një nga të parët shkrimtarë botërorë, që vizitoi Shqipërinë fill pas Luftës.
Ai ishte bërë i famshëm në Evropë përmes përkthimit në Francë të romanit “Bahia e gjithë shenjtorëve”, vepra që e lancoi. Bahia është një nga shtetet e Brazilit federativ; me kryeqytet Salvadorin, në bregun atlantik, në veri të vendit. Romani u përkthye frëngjisht më 1938.
Më parë kisha zbuluar tregimin latino-amerikan, – meksikan, guatemalas, peruvian, ekuadoras etj. Një autori, që më pati bërë përshtypje të madhe, nuk ia harroj as sot emrin, Ikaza, kilian etj. Amadoja ishte një revelacion edhe më i bujshëm. Mos qenë latino-amerikanët që më shtynë të lexoj sa më shumë tregime nga anët e ndryshme të botës, duke nisur me Unamunon e Spanjës, që rri nga rri dhe i rilexoj, është një mjeshtër i pashoq ai, por dhe filozof i madh, kur vihet e skalit edhe tregimin. Kam vazhduar me Skandinavët e, domosdo, me Heminguejin e Pirandelon e Elin Pelinin këtu pranë nesh. Lexojeni këtë bullgar, se ia vlen vërtet. Në çdo ballkanas gjen diçka si nga Shqipëria; në çdo shqiptar gjen diçka si nga gjithë Ballkani, më duket mua. Por e kisha fjalën te Zhorzh Amadoja.
Ai erdhi në Shqipëri, si një ndër aktivistët e Lëvizjes Botërore të Paqes, ku militonin dhe Pablo Neruda, Lui Aragoni, Ana Seghers e të tjerë, shumë si këta. Më 1949 tek ne u mbajt Konferenca I e asaj lëvizjeje, që Amadoja e përshëndeti. Unë duhej ta shoqëroja si shkrimtar, por edhe sepse i kisha nxjerrë “namin” vetes se e njoh (diçka, domosdo!) portugalishten. Braziliançeja është një portugalishte më e kjartë në tingëllim se gjuha e Lisbonës dhe e dëgjoja në BBC gjatë Luftës. Portugalishten nisa ta kuptoj duke u shoqëruar me disa studentë të shtetit jug-perëndimor të Evropës, po dhe duke u orvatur të lexoj një të përkohshme të një intelektuali guximtar, i cili mbante të njëjtin emër si të diktatorit katolik Salazar, e përkohshme që e linin të lundronte përmbi ujërat e lumit Tag, perëndia s’e dinte.
Duhej, pra, t’i flisja portugalisht Amados! Torturohesha, por ai ngulte këmbë, me “domosdo!” Kur do të përshëndeste mitingun që u mbajt në Sheshin Skënderbej, fjalën e shkroi frëngjisht. M’u shkri gjaku, në kuptimin e vërtetë të fjalës. Kur dolëm në ballkonin e Bashkisë dhe nisi të shprehet portugalisht dhe më urdhëroi fort, sa ta ketë dëgjuar ndofta dhe publiku, “portugalisht!”, mbeta pa gjak, fjalë e vërtetë. Po lahesha në djersë. S’e gjeja fjalën shqip, e zëvendësoja, s’e zëvendësoja dot, e përktheja kuturu. Më shpëtonin duartrokitjet e dëgjuesve, që dhe s’dëgjonin dot. Shokët shqiptarë që na rrethonin, duartrokisnin e s’kishin kohë të kuptonin ndonjë “nonsens” mbi Paqen. Sigurisht, “Paqen” nuk e zëvendësova me “Luftën”, po kur flitet për Paqe, nuk ke si të mos flasësh edhe për Luftë! Tema më “mbronte”.
Kur Amadoja u largua nga Shqipëria, ai më la “porosi” “t’i rikthehem portugalishtes”. Mua, që kam qenë i papërtuar, m’u gudulis sedra. Qëlloi që erdhi në Shqipëri një zonjë lizboneze, që, domosdo, bënë ta njoh edhe unë. Iu luta të më dërgonte një fjalor portugalisht-frëngjisht e anasjelltas, po të mundte edhe romanin “Silva”, – pylli, – frëngjisht e kanë përkthyer “La foret vierge” dhe jo “La jugle”. Brazili është vend xhunglash. Nëpër to kishte vuajtur pa masë, sepse i vajti mendja të kalojë ca kohë te një xhajë i veti, Fernado de Kastro, autor i librit që i dha famën në të nisur të viteve ’30. Fjalorin e kam, kam edhe disa libra në gjuhën e lakmuar, po që s’i lexova dot, le të qeshë i papërtuar, siç u lëvdova.
Me Amadon vajta në Shkodër, më duket dhe në Vlorë e gjetiu. E shetita diçka, se kohë kishte dhe vendi i pëlqeu. E paharrueshme ka mbetur për mua vajtje-ardhja Tiranë-Shkodër-Tiranë. Ishte hera e dytë apo e tretë që vizitoja qytetin aq të pasur për histori e kulturë, për jetë nga më tërheqëset, për gjuhën aq të përpunuar, – palè në gojën e grave! – të qytetit, dhe aq variante të krahinave që e rrethojnë, gjer të Pukës e të Mirditës.
Duhet ta merrni me mend, se ai udhëtim, është si një “paradë” mode, që të përdor një fjalë të ditës sot, kur bëjmë parada mode jo vetëm në kryeqytet, po ku ta dish? Kur nisesha drejt Veriut, pa dalë mirë nga Tirana, takoja jakucen e parë të zezë, me xhufka krahëve dhe me thekë shpinës. Me opinga, burri sikur kërcen dhe pendebrekët e bardha e të gjera e bëjnë të zërë tokë pa zarar. “Çfarë mrekullie!” nxjerr kokën në dritare të makinës Amado dhe unë jam i detyruar ta tërheq prej krahu, se mos ia merr kokën ndonjë dru plepi anës rrugës, apo t’i them shoferit të ndalet, që miku të soditë mrekullinë që ecën. “Kështu s’vemë as nesër në Shkodër!” nëpërdhëmb shoferi, që ku ta dish se çfarë interesi ka ai për Shkodrën. “Po kur të dalim në Zadrimën tonë, ç’ka për të bërë ky shok? Në Zadrimë kena se ç’kena veshje ne Shkodra, ama të grave.” Na doli shkodran shoferi. Në Zadrimë, ngjyrat ua shkoshin atyre të ylberit. Amadoja gumonte “ah! ah!” Shoferi ndalte në çdo njëqind-dyqind metra, – “janë flutura, more zot! Ajo anë Mirdite sikur s’na priti mirë.” Kishim parë në pazarin e Milotit vajza mirditore të veshura me të zeza, “që të mos i merrnin mësysh”, kishte thënë shoferi, që ua çmoi bukurinë.
Pazari i Milotit ishte diçka e mahnitshme, me kostumet e mallrat. Gratë me çervet gjer nën brez mbas shpine. Xhufkat e kuqe të brezit e të xhokave flakë e që se si tunden e shkunden, të ratë se si merren vesh “çë-çë” kokë më kokë, midis asaj potere britmash, këmborësh, përmes hasrave, samarëve, perustive. Unë për këmborë e zile kam shkruar në një tregim timin, dhe mund të shastis pazareve kur i dëgjoj. Amadon mezi e shkulim vendit. “Jemi në mesin e udhëtimit. – Nuk mund të flejmë në makinë?” pyet ai, që s’do të shkulet. “Do të shohësh pazarin e Shkodrës, ai është seç është”, i tregon me duar e me këmbë shoferi dhe i përkthej unë (frëngjisht). “Nuk mundet ta bëjmë dy ditë këtë rrugë?” mjerohet miku. “Po kemi rrugë edhe për gjetiu nëpër Shqipëri”, ia bëj unë si me të lutur. Unë i premtoj vetes se do të blej ndonjë ditë “një palë” këmborë të tilla. I kam dalë fjale vetes. Po Maks Velos, që vinte për të blerë këmborë në Milot, – apo s’ishin “kryevepra”, – mund që i kujtohet se kemi vajtur bashkë. Amadoja iku i pakënaqur, edhe pse do të kishte dashur t’i dëgjojë ata tinguj midis një tufe blegërimash.
Pamë edhe njerëz të veshur si mos më keq. Ku kishte rënë krenaria shqiptare! Unë i isha lëvduar mikut, se “çdo shqiptar e ka në arkë një takëm të ri”. Po këta, të rreckosurit! Po “zonja të tilla” me funde të bardha që nxinin? “Ditë pune”, shpjegoi shoferi, që prishte buzët.
Hyrja në Shkodër ishte “e papërshkrueshme” urdhëroi Amadoja të ndalet makina. Lumi Buna, “si një farë Danubi”; dalanët, që i shpjegoja se ç’janë. Kemi ngrënë qefull të pjekur në tullët në ato dalane të nesërmen, apo ç’kemi ngrënë? Gratë elegante e moderne dhe të tjera me çarçaf, nëpër rrugica, ku shtëpitë janë më të ulëta se muret që i rrethojnë. Ai kishte shastisur kundrejt kështjellës së Rozafës, që tha, përpara një porte të madhe me hark, nga ku dukej një shtëpizë tutje, midis gjelbërimit të luleve: “Këtu jetohet midis kështjellave! More ç’porta! More ç’mure!” Gra të të gjitha kostumeve. “Do t’i bëjmë sehir në pazar”, e nguti shoferi makinën. Burra të lartë gati gjer mbi mure, veshur bardhë e zi, me një takie sa një tas, që se si qëndronte mbi kokë. Na zuri syu dhe një a dy makina, dhe ndonjë biçikletë. Në pazar nuk mund të shkonim, ai duhej të ishte mbyllur tani: kishim ardhur me shumë vonesë. U vendosëm në një si hotel në qendër të qytetit dhe ramë të flemë herët, të lodhur nga rruga me ndalesat e saj interesante. Të nesërmen na zgjuan kambanat e shumta që binin. Çfarë feste ishte? Duke u vërtitur edhe një herë nëpër qytet, kaluam pranë një xhamie me dy minare. “Përse dy e jo një?” pyeti miku. Shoferi dinte se në Stamboll kishte xhami edhe me tri minare. Një mësues shkodran që e njihja, na tregoi “rrugët e Kolë Idromenos”, siç i quajti ai, sepse shumë shtëpi të tyre kishin Kolën si arkitekt. E dija se Kola kishte qenë një piktor i zoti, kisha parë një tablo të tij që numërohej e humbur, por që u gjet nëpër depot e Ministrisë së Arsimit, “Dasma Shkodrane”. Ai s’paska qenë vetëm piktor, por edhe arkitekt, por edhe fotograf, – Shkodra ishte vendi i disa fotografëve me emër, përveç të famshmit Marubi; – Idromenoja ishte një artist “i kompletuar”, siç e quajti mësuesi: ai merej nuk di me çfarë zanatesh. Nuk më përmendet të kishte muze të shtetit në Shkodër, ku të shihnim ndonjë pikturë të tij.
Ndërkohë, rrugëve dhe rrugicave të Shkodrës, takonim fshatarë e fshatare që ishin drejtuar nga pazari, me gomarët e tyre ose me nga ndonjë kosh apo thes në krahë. Ishin veshur si për ditë feste. Burrat bardhë e zi, me takie, gratë e tërë ngjyrave, mëngëpërveshur. Zhurma e pazarit dëgjohej pa afruar mirë. Në një fushë ishin shtruar shitësit me mallin përpara. Zarzavate shumë, sa s’kisha parë ndonjëherë në pazarin e ri të Tiranës. Mund të shihje gra që nuk ishin munduar gjer aty më shumë se me disa tufa lëpjetë e majdanoz e nenexhik. Mund të shihje burra përpara thasësh të mëdhenj me misër apo me tagjira. Amadoja shante veten se nuk kishte ardhur në Shqipëri me një aparat fotografik. Një aparat nuk qeshë i zoti ta siguroj as në Shkodër. I zoti kërkonte shumë qira, se donte ta punonte vetë. Atje ishte një Zadrimë e tërë e grumbulluar dhe fushat e tjera përreth, malësitë e Maleve dhe të Anamaleve, si po i quaj, shumë që nuk shisnin as nuk blenin, po kishin ardhur në Shkodër për punë të tjera e për t’u parë, si thoshte mësuesi vendas. U endëm e u çendëm me makinë e më këmbë dhe, në fund, pamë katedralen, një godinë kolosale, që na treguan se ishte më e madhja kishë katolike në Ballkan.
Duhej ta linim Shkodrën, me gjithë se miku ynë ndalej përpara çdo gjëje që e tërhiqte. Nëpër argjendarët e qendrës së qytetit ai kaloi një pjesë të kohës. Kishte çibukë qelibari që s’i kishte imagjinuar dot të stolisur me serm. Vathë e gjerdanë e unaza me “gurë të çmuar”, sigurisht pa ndonjë vlerë të madhe, sepse ua shihnim fshatareve më të zakonshme që kalonin. Sidoqoftë, ajo mjeshtëri e argjendarit ruante akoma punime jo të zakonshme nëpër vitrina, gjer edhe ndonjë pushkë të moçme të gjatë pabesisht, revole brezi që t’u bëheshe merak, sepse shihnim nëpër brezat e shkodranëve të fotografuar e të ekspozuar nëpër disa fotografë, me tërë stolinë e xhamadanëve, brezave, qelesheve, çibuqeve, në të cilat opingave ua kishin zënë vendin me kohë “kundrat” moderne.
Mos e kaluam atë natë në një si hotel të Krujës? Kalaja me atë kullën e lartë majë shkëmbit, rrëfente se Skënderbeu mund ta zbulonte armikun që po i turrej që larg e më larg kryeqendrës së tij, fole shqiponjash. Syri të kapte, që nga gryka e Matit e gjer në Karaburun, një bregdet të shpalosur, si një hartë xxx vigane, det i kaltër, fusha të gjelbërta, lartësi të mjegulluara. Me kohë të mirë, thoshin se shihej që andej nga Italia. “Një vend i vogël me një variacion të tillë!” habitej Amadoja. “Kushedi se si e ndien njeriu veten në hapësirat e një kontinenti?” përpiqesha ta imagjinoja unë. “S’të lënë xhunglat ta bësh syrin dylbi gjer atje”, tregonte Amadoja largësitë tutje e më tutje. xxx Në belveder të tillë s’jam ngjitur kurrë.
Jam takuar me Amadon dhe tjetër herë. Udhëtimi ynë Tiranë-Shkodër sikur nuk ishte një pjesë e kujtimeve të pashlyera të tij, po sikur i zgjohej nga fantazia, ishte bërë “pjesë e fantazisë së tij”, më thoshte. Për të ma kthyer nderin me nder, më dërgoi një ftesë, që të vete e të marr pjesë në një mbledhje panamerikane të paqes në Santiago të Kilit. Letrën e firmonte dhe Pablo Neruda, të cilin për së afërmi nuk e kam njohur, po dorën ia kam dhënë. Ja një udhëtim fantastik që më priste, gjer “në fund të botës”. Duheshin me mijëra dollarë: arka e shtetit nuk u çel. Amadoja nuk dinte se si të më tregonte sa fort i vinte keq. E “sigurova” se nuk kishte qenë punë paresh, po “hall shëndeti”. Sigurisht që s’më ka besuar. Atëherë u zbulua, se në Santiago gjendej një piktor shqiptar, që kishte bërë emër? Ndofta. Ai kishte shkruar një letër plot mall për Shqipërinë, ku “do të vinte, do të vinte!”, por as ai nuk erdhi nga aq larg. Punë shëndeti, hall paresh?
Amadoja më se një herë më përmendte varfërinë e shqiptarit, që e mbante përherë në arkë një thesar, i cili ishte një kostum të mrekullueshëm.
