OBORRI I KUMBULLËS
Me të lënë pas krahësh zhurmërimën e Pazarit të Ri, në të hyrë të rrugës “Hoxha Tahsim”, në krahun e majtë të saj, ndodhet rrugica “Jani Vreto”. Ajo ka formën e një U- je, ku njana brinjë kurbëzohet lehtas e mbaron pikërisht në derën e oborrit të Kërçikve.
Dera e madhe përbëhet nga dy flatra, ku metali i ngjyer ka zënë vendin e drurit të ngrohtë të dikurshëm.
Oborri ka një formë të papërcaktuar e shtëpitë, me mure qerpiçi, katër gjithsej, janë të lyera në të bardhë. Përpara hyrjes së çdo njanës prej tyre, ndodhen tre shkallare të mbushuna nga të dyja anët me vazo me lule të stinës. Dyert e xhamta lejnë dritën të hyjë lirisht. Pranë kovës së lidhur me çikrikun e pusit, kuqëlon nji vazo me mullaga, që i bën shoqëri maces së shtëpisë, e cila shtriqet e dembelosun nën diell. Manushaqet kanë çelë në shtrojën e kaftë të dheut midis udhëzave dhe trëndafilat që zgjaten sipër tyne, kundrojnë gjithkënd me hijen e atij që e din kush është më i bukri i oborrit. Në krye të oborrit nji kumbull e hershme lulëzon çdo vit. Ajo ka qenë mbjellë para shtëpisë së parë të Kërçikve, e cila nuk i shpëtoi furisë djegëse të Haxhi Qamilit. Ironia e fatit deshi që më vonë të ishte Sulejman Kërçiku, i cili pas kryerjes së shkollës ushtarake në Stamboll, nën funksionin e nënprefektit të Tiranës e të shefit të policisë, arrestoi Haxhi Qamilin në emër të qeverisë shqiptare së atëhershme.
Shtëpia e vjetër nuk është më, por kumbulla vazhdon të çelë në kujtim të saj.
Vizitori, nëse “ka ngut”, gjen në të djathtë të oborrit banjon e bardhë me çesmën e ulët.
Ditëve të pazarit, oborri mbushej me thirrma katundarësh që zbrisnin me shit mallin e tyne në treg dhe gomerët i lejshin për disa orë në oborr, përkundrejt nji shpërblimi të vogël. Kujdesi për me i dhanë ujë këtyne vizitorve me sy melankolikë, si dhe lopës së shtëpisë, i ishte ngarku Ditës. Në ato kohë uji nxirrej nga pusi e Dita shtatëvjeçare, dimër e verë, vesh me nji fustan të hollë, i ndruhej etjes së lopës që pinte nga govata e drunit, teksa shikonte me sytë e saj të butë e mirënjohës vajzën me gërshetat e gjata deri në bel. Lopa kishte “dhomën” e saj në fund të oborrit, në të djathtë. Më tej, ndodhej edhe gropa, ku hudheshin bajgat që me kalimin e kohës fermentoheshin e shndërroheshin në pleh shumë të kërkum.
Jo larg prej aty, në nji kënd të shtrum me rrasa, ishte vendi ku nji herë në javë ndizej zjarrmi për të la “lëveret”. Mbi zjarrm, nji pirusti e bame si prej duar titanësh mbante pa u dridh peshën e kazanit të madh, ku ziheshin çarçafët. Para se të futeshin në kazan, çarçafët shtroheshin nji nga nji në nji arkë, në fundin e së cilës ishin hap disa bira. Mbi çdo njanin prej tyne shtrohej hi vatre dhe në fund u hidhej disa herë uji i përvlum, e liheshin me “u zbrujt”.
Kazanin e soj-soj enësh të tjera bakri të punume me mjeshtëri i kishte sjellë nga Stambolli Musa beu, i ati i Sulejmanit.
Në nji nga ato enë monumentale, më e moshumja nga gratë, nusja e Sulës, për ditë feste gatuante hallvën, për të cilën ishte e njoft që “e qante me lot”. Në nji tepsi bakri që shndriste, u vente hallva e bame në formë lulesh dhe komshijtë u ftojshin me shiju hallvën e nonës, duke e marrë me dorë!
Nona, gjyshja e mëmës sime, ishte e pashkollë dhe ishte ba shkak, midis të tjerash, për nji “zullum” të madh në historinë e familjes. Kur turqit kishin ardhë me ba regjistrimet e para të popullsisë, djali i vetëm i Musa beut ndodhej në Stamboll. Kur nëpunësit e pyetën për mbiemrin, nona dha mbiemrin e saj vajzëror Kërçiku dhe jo mbiemnin e të shoqit që ishte Bargjinolli! Gurët e vorreve dëshmojnë që deri te Musa beu është mbiemni Bargjinolli e, më tej, fillon Kërçiku.
Mëma ime e dashun kujton me kënaqsi rrëfimet e kësaj gruaje, si dhe merakun e saj “për çunat që ja ka marrë menien nji rruspi e quajtur Ollga, e cila ja hongri gjithë lekët!”. Me “çuna” u thërriste edhe nipave, të cilët përjavë merrshin kushërinat e tyne e shkojshin të gjithë bashkë tek “Vollga” për me kërcy. Provat më parë i bajshin në mesin e oborrit të shtrum e improvizum si pistë vallzimi. Sapo gjilpana e hollë prekte pllakën e gramafonit, nuk mbetej çun e gocë Kërçiksh pa vallzu. Me harenë, humorin e energjinë që rinia dhe rritja së bashku në nji oborr të jep, harrojshin për disa orë gjithë çfarë jashtë derës ndodhte. Oborri kishte dy hyrje. Nji të madhe tek rrugica “Jani Vreto” dhe nji kapexhik në anën tjetër, që të nxirrte tek rrugica e jevgjëve. Nuk dihet kur disa familje jevgjish ishin vendos në atë rrugicë, por në sajë të tyne rrugica quhej e tillë. Ishin të pastër, vetëm se kishin nji “sifat”.
Për ditë pushimi dilshin me nji stol të vogël e u ulshin para portës së tyne. Kija përballë Sabries, fillojshin me u sha me kuç e me maç me za të naltë. Ligjëratat e mallkimet vijshin nga kohë t’vjetra dhe zani i tyne merrte tonalitetin aktoresk që kërkonte kjo skenë e luajtur para gjithë komshinjve të dalë e ulun edhe ata ndër stola, duke ba sehir.
Kur u lodhshin, merrnin stolin e futeshin nëpër shtëpitë e tyne, për t’u nis natën së bashku me fshi rrugët e Tiranës.
Kur kolektivizimi i morri çdo gja fshatarëve, nuk ngeli më gja me u shit në treg e gomerët e lopa u zhdukën edhe ata. Dhoma e kësaj të fundit u shndrrua në nji guzhinë të përkohshme, ku motra e vetme e katër vëllezerve Kërçiku, që kishte mbaru studimet në Vienë, gatuante pasi u kthy nga vite të gjata internimi. Ajo u vendos në nji nga katër shtëpitë, bashkë me dy fëmijët e saj të mitur, që kishin mbet pa të atin, të pushkatum pa gjyq për nji bombë të hedhun në nji ambasadë.
Nga katër vëllezërit, vetëm i madhi nuk kishte ikur jashtë shtetit. Njani prej tyne, arkitekti, mbeti fatmirësisht në Austri. Nji tjetër, doktor i nderum, e la Vienën e jetoi e punoi me shkul me rrënjë sëmundjet foshnjore dhe ngjitëse të lëkurës në mbarë Shqipninë. Vdiq herët, vetëm disa muaj pas vdekjes së gruas së tij të dashur e, mbase, më mirë që ndodhi kështu, sepse nuk dihet ç’mund të kishte ndodhur, kur orteku i kuq u përplas sërish me zhurmërimë llahtarie.
I katërti, im gjysh, iku e u arratis në Amerikë, e në letrat e dërgume fshehtas porosiste tre bijat e tij të dashura që të lexojshin e të baheshin të dijshme, sepse vetëm “dija mund ta shpëtojë atë dhè dhe atë popull”. Bibliotekën me gjithë numrat e “Hylli i Dritës”, “Visaret e Kombit”, e gjithë revistat shqiptare që ishin shtypur ndër vite në shtete të tjera, i kishte merak dhe lutej që t’ja ruajshin bashkë me librat e shumtë të literaturës botërore në anglisht e italisht.
Në fillim të viteve 70, kur hija e një zezone të re u rishfaq në llumin e filxhaneve të kafesë, mëma ime e dashur me dhimbje e ngashërim ndezi për herë të fundit zjarrin në oborr e dogji gjithë librat e të atit. Rreth zjarrit ajo e nji nga kushërinjtë ndejtën bashkë të kap për dore, derisa ai u shua. Vetëm nji libër rrëmbeu dora e kushërinit para se ta merrte zjarri, “Lahutën e Malcisë”.
E fshehu, por kur erdhën pas disa muajsh me e arrestu, ja gjetën dhe me atë si provë e dënuan për 15 vjet, të cilat i kaloi në Burgun e Burrelit.
Natën që doli nga burgu, ishim mbledh të gjithë tek oborri me e prit. E kalum atë natë, duke e ndigju deri në ag. Kishte hy djalë i ri, jetim nga i ati dhe doli jetim edhe nga mëma, që u shujt pa e pa të lirë. Dhimbja për të shoqin në gropën e përbashkët pa emër dhe djalit të vetëm në burg, e mori para kohe motrën e vetme të katër vëllezërve.
Vitet kalojnë si yje që bien e lejnë pas tyne një fjollë rrëzëllitse kujtimesh.
Tashmë oborri është i paqtë dhe aroma e luleve sjell kujtimet e hershme.
Nuk ndihen më zëra fëmijësh, as zani i gramafonit, por kumbulla e bukur shpërndan petalet mbi rrasat e gurta e në çdo njanën prej tyne shoh fytyrat e dashuna.
Kam mall…
MANJOLA
Në një nga rrugët që kryqëzohen me Rrugën Mbretërore, pasi len mbrapa shtëpinë e Turdinjve, pa mbërritur tek shkolla “Fan Noli” në të djathtë ndodhej manjola më e vjetër e Tiranës. Nuk dihet kush e ka mbjellë atë pemë, por në fëmijërinë time një nga lojrat e preferuara ishte ajo ku u jepja emra të rinj disa prej rrugëve të Tiranës. Kështu, ajo rrugë që emrin ja kishin ndrruar shpesh, pa e pyetur, dhe në atë kohë mbante emrin “Qemal Stafa”, nuk besoj të prekej nga emri i ri, që i vura unë, Rruga e Manjolës!
Udhët e vjetra me emrat e butë, mbushur me nanuritje mjeshtërish të ndryshme, si:
Rruga e Rrobaqepsëve,
… e Hasrave,
… e Kripës,
… e Argjendarëve,
ishin fshirë me kohë, me dhunë, nga zemra e qytetit dhe pak nga pak harresa e fundme po binte edhe në kujtesën e banorëve të tij.
Aty ku sot ndodhet shkolla “Fan Noli”, në katin përdhes të një shtëpie që prindërit e mi e kishin marë me qera, në një ditë të ëmbël tetori, sytë më bënë dritë mbi dhè. Mundet që të kisha pritur edhe pak për të ardhur në këtë jetë, nëse mëma ime e dashur nuk do të kishte ngritur e t’ja ndërronte vendin një lavamani të gurtë që ndodhej në dhomën e bukës. E papërtuar e me imagjinatë të pasur si uji, qenie që i vinte dore çdo gjë, ishte ngritur me natë për të bërë atë zhvendosje që guzhinën e bënte më praktike. U tha, u ba! Lavamani u vu në vendin e ri dhe menjëherë pas tij unë erdha në këtë botë me të qarat e një bebeje me mushkëri të shëndetshme dhe një tufë të dendur flokësh të ngritura përpjetë, një iriq i vërtetë!
Dyzet ditët e para i kalova në gjumë të thellë e netët duke qarë pa rreshtur. Këto të qara i dëgjoi pema e manjolës dhe zbuti petalet e saja në shenjë dhimbsurie, e gjethet i lëmoi në shenjë dashurie për flokët e mia të iriqta. Me aromën e saj më vinte në gjumin e ëndrrave të qumështa e me degët e rrethonte trupin tim në lojrat fëminore. Fati e pruri më pas që të kisha një shoqe që quhej Manjola e ajo më dukej sikur ishte metamorfoza e manjolës së dikurshme që e prenë, sepse aroma e saj i jepte alergji kryetares së komitetit ekzekutiv, që banonte aty pranë.
Në katin përdhes të shtëpisë, më parë se ne, kishte banuar një jevg i quajtur Hasan, që punonte në fabrikën e tullave, ku edhe mëma ime punonte. Prindërit më parë banonin në një apartament të vogël, përtej Kinostudios dhe kishin bërë çmos të ndërronin shtëpi e të afroheshin më në qendër.
Një mik tiranas, plak nga familja e Derhemve, e kishte ndihmuar mëmën për të gjetur Hasanin. Ky i fundit qè i lumtur të shkonte në apartamentin me dy dhoma e guzhinë që mëma e kishte bërë si nuse me tela dhe t’i linte prindërve të mi katin përdhes, ku dyshemeja ishte e pashtruar dhe muret të nxira nga tymi i zjarrit që Hasani e kishte zakon ta ndizte në mes të odës.
E lumtur me këtë shpërngulje, mëma ju vu punës e shtroi dyshemetë me çimento, mbylli vrimat e çatisë aty ku rridhte dhe zbardhoi mure e tavane me gëlqere. Në oborrin e shtruar më së shumti me kalldrëm, zgjodhi një pjesë të pashtruar dhe e mbolli me lule nga ato që bukursonin çdo oborr tiranas. Lule solli edhe plaku i Derhemve, nga oborri i shtëpisë së tij që ishte larg sa të hidhje një kokërr molle. Një rastësi e bukur qè një kumbull në mes të oborrit, që i ngjante asaj të oborrit të Kërçikve, derë e vjetër tiranase, nga e cila mëma vinte.
Disa hapa larg shtëpisë, në rrugën e Manjolës, ndodhej edhe një çerdhe e vendosur në një shtëpi të ndërtuar në kohë të Italisë. Shtëpia është edhe sot, por shërben si hotel dhe restorant. Hyra një ditë, ndërsa kaloja andej, dhe dyshemeja ishte po ajo, e parmaku i drunjtë përgjatë shkallës së mermertë, shndriste nga fërkimi i duarve gjatë viteve. Në heshtjen përqafuese, një fytyrë e qeshur mu shfaq, ajo e edukatores sime të parë dhe djalit të saj, që ishte më i rritur se unë dhe që ajo e mbante përherë pranë.
Çerdhja kishte një kopsht dhe kur dielli i butë i Tiranës, gicilonte degët e pemëve, ne të vegjlit na nxirrnin herë pas here në të. Aty miku im me paliçeta, shpesh më jepte dorën, thjesht që të më ndihmonte për të ecur ose më hidhte petale lulesh mbi flokë e unë qeshja me shpirt.
Puhiza e ardhur nga Dajti sillte valë-valë edhe aromat nga Pazari i Ri. Aroma mollësh të sheqerosura, mollat e Gegës, mjaltit te përzim me arra nga Qaf Molla e aroma djathnash e bulmetnash, që sillnin katundarët nga Shën Gjergji. Në enë të mëdha balte ata mbanin edhe kosin që ishte si ta prisje me thikë!
Aromat kanë vetinë me hy të parat në kujtesë e aty mbesin, derisa të tjera aroma vinë e trokasin në dyert e mbyllyna e të harrueme prej vitesh.
Kështu kaluan vitet e para të fëminisë time, pa ndonjë ngjarje me vlerë për t’u shënuar.
Një ditë tetori, erdhi lajmi që shtëpisë do i binte plani bashkë me shtëpitë e Derhemve dhe Këlliçve dhe në vend të tyre do ngrihej një shkollë, pallate e punishte. Zhdukja e Pazarit të vjetër dhe kishave e xhamijave që hijeshonin zemrën e qytetit, kishte ndodhur ndërkohë dhe rradha u kishte ardhur lagjeve me shtëpija e kopshtije.
Disa ditë para ditëlindjes sime, atin tim e transferuan në një fermë të humbur, përtej malit të Krujës, aty ku kishte edhe shumë familje të internuara.
Në të njëjtë kohë, mëmës i diagnostikuan turbekuloz në të dy mushkëritë dhe u shtrua me urgjencë në sanatorium në Korçë. Aty banonte edhe daja i saj që ishte një doktor i njohur.
Atë ditëlindje, deri në tjetrën e kalova në një jetimore të Korçës. Si blatim lashë flokët e mia të gjata në ngjyrë mjalti, të cilat m’i prenë sapo mbërrita, nga frika e parazitëve.
Nuk di nëse imazhi i një salle të madhe të mbushur me shtretër të vegjël metalikë, ka ekzistuar vërtet apo është fryt i mendjes sime fëminore. Ajo që kujtoj është ndjesia e turpit sa herë zgjohesha në errësirë dhe ndjeja që kisha lagur sërish shtresat.
Shpejt, ndalova së kërkuari me sy mikun tim të fëmijrisë dhe aromat e dashura u zhdukën diku në thellësi.
Vetëm ajo e manjolës më të vjetër të Tiranës, herë-herë më vinte ndër ëndrra, si për të më kujtuar që dikur do të kthehesha në qytetin e bukur me kopshtije ku dikur paqja mbretëronte.
