I
Kurbani – kokat e Omer Kaleshit
Kur i shikon pikturat e Omer Kaleshit, ato ngjajnë në lojë fëmijësh. Koka pa trup, e këputur, këputet si lodër dhe bëhet top. Apo koka këputet dhe bëhet qepë. Aq më shumë i shërben fëmijës që të krijoj një univers, qoftë ushtrie, babarogash (fjalë e qëllimshme sllave), apo ‘dordolecësh’.
Por, në të vërtetë, këto koka, Kaleshiane, kanë edhe atë që bën të pyetet Kadare, dhe shumë të tjerë që magjepsen nga kjo ‘lojë’ e Omer Kaleshit, e që është, prej nga vijnë ato? Apo për ta thënë saktë: ç’ është kjo dramë? Ç’ është kjo tragjedi që i bën kaq të bindur. Kaq të qetë. Kaq shpirtëror, shpirtin shfaqur në fytyrat, në kokat, Kaleshiane.
Kadare në esenë e tij mbi Omer Kaleshin, shpërfaqë tërë historinë e këtij regjioni, përfshirë edhe Stambollin e Parisin, rrënjët si në pikturën e fundit të Van Gogh të Kaleshit, nënën maqedonase, babanë shqiptar, i deportuar në Turqi, dhe i edukuar po aty, e i mirënjohur në Paris. Dhe po ashtu, mëkatin e tij, Kaleshian, artin e tij, si ngulitje në këtë, mëkat? Apo shpërthim tutje tij?
Koka, sikur ajo e kurbanit, flijimit, është tërë ajo që mbetet nga ky rit, nga ky kumt, nga kjo politikë, po ashtu! Trupi, ose hahet, si ai i deles, ose harrohet nën makthin e terrorit të këtij riti.
Në shumë raste, apo qoftë në film e fotografi, ne vetëm në kokën e rënë në tokë, në kokën e prerë, le të themi të deles, shohim të vërtetën e bindjes këtij riti. Shohim, fajin? Shohim konfirmimin e zotit?
Në kokën e shtrirë në tokë, gjakun duke rrjedhë e fluskat e tij që ende nuk i binden ritit, vrasjes e çka do që është kjo, ngulmojmë duke e shikuar po të njëjtën, dhe përkujtojmë veten se edhe jemi, dhe edhe që mund të jemi ne, vetë delja!
Ngjanë e dramatizuar kjo, ngjanë edhe e tmerrshme, ngjanë edhe skandaloze dhe blasfemi!
Në këtë, duke iu kthyer, kokave të Omer Kaleshit, qetësisë së tyre të ‘tejjetshme’, paqes së tyre, ndërmjet vdekjes e jetës, dhe tërë pranimit të tyre – sikur pranojnë – tërë të qënit, në tërë pambarueshmërinë e njeriut, kokat e pikturave të tij janë vetë vdekja, dhe, po ashtu, vetë spiranca e kësaj pambarueshmërie.
Apo, nëse, shmangim këtë pamje të frikshme, ndoshta, mund të shohim dhe një paqë, e koka të gëzueshme, të dashura, e përplot njerëzi.
Por, Kadare, në këtë, në esenë e tij për Kaleshin, na e jep një udhë tejet tejet të rëndë, të vështirë e të pakalueshme për çdo njeri, jo vetëm të udhës së Kaleshit, por edhe të vetë njeriut të kësaj prejardhjeje. Flakët dhe kafshët e djegura që ikin nga shtalla, njerëz, pastaj po ashtu të kallur, në fëmijërinë e këtij piktori. Pastaj tërë historia e dënimit dhe fajit, në këto rajone, nuk të lënë shumë për të imagjinuar, së paku një fund të lumtur të këtyre kokave!
Por, kjo nuk është më e rëndësishmja në pikturën e Kaleshit. Piktura e tij, në kokë, në koka, në kokëzim të njerëzimit, është edhe hu, dhe edhe ndalesë, sikur pamja e fundit në ikjen e fëmijës nga masakra, nga masakra e njeriut ndaj njeriut.
Mund të shkojmë edhe më larg, e të imagjinojmë kthimin e kokave të prera, të flijuara, të masakruara, të kallura, të vrara, kthimin e tyre, përmes krijimit infantil, si teknikë e Kaleshit, si qerthull që nuk lejon harrimin, jo se njeriu është aq i mirë, por se është ‘ligj’, siç thotë Kadare.
Mund të shkojmë edhe më tutje, dhe përmes teorisë së psikanalizës, të qëmtojmë gjurmën e ankthit ndaj vdekjes, të vetë autorit, në këta sy, fytyra e koka. Sy të përmbushur, të kënaqur, pranuar dhe bindur, që kumtojnë nga vdekja. Si infantile e cila palosë dhe qetëson vdekjen.
Kadare e shtron kompleksin e dallimit midis trupit dhe kokës, derisa flet për Omer Kaleshin, e në këtë kokat e Kaleshit, veçuar prej trupave të tyre, sikur trupat e flijimit, ritit të kurbanit, të ankthit të njeriut ndaj vdekjes, dhe të ankthit të njeriut ndaj tjetrit, në tërë udhën e tij, pra të Omer Kaleshit, janë hunj, e koka, si ndalesë, e si thurje e pëlhurës së kujtesës, e cila kokëzon njerëzimin por edhe masakrën e njeriut ndaj njeriut.
Prandaj, le t’i kthehemi ritit të kurbanit, këtu, jo vetëm si relikt i egërsisë së njeriut, e të ankthit të njeriut, nga vetë zoti i tij të cilin e bartë në shpinë, vetë krijimi i tij të cilin e ka stërmbushur me – koka -, por edhe si aktuale e njerëzimit (në ish territoret e ISIS e të Irakut, e tash në Afganistan, etj) që doemos duhet të ndalojë ‘pambarueshmërinë’ e të njohurës së tij, të rikthimit të kokave të prera, dhe të murëzimit të vetes brenda të njohurës së përhershme, ndanë një zoti të shpikur nga ai, nën ankthin e vetë Kainit brenda tij.
II
Kadare – Eskili ky humbës i madh, apo njerëzimi ky humbës i madh
Totemi – pushteti dhe ankthi i njerëzimit në eskilianen (lexo: Kadareanen)
A nuk janë tragjeditë njerëzore, vdekja, ndoshta edhe martesa – përpjekje e vegjëlisë së njeriut në këtë tokë të pamatë -, dhe masakra, e lufta, vetmia e tij, -takimi i fundit, kufirit të tij, njeriut?
Kadare në esenë e tij “Eskili ky humbës i madh”, duke e trajtuar Eskilin si humbësi më i madh i njerëzimit, në të vërtetë thënë saktë siç e kodifikon Kadare, e që është njerëzimi i tërë, ky humbës i madh përballë Eskilit dhe eskilianes, përballë origjinën e tragjedisë – “lisin e tragjedisë” – sipas: riteve e relikteve të varrimit dhe të martesës; me filozofinë e Nietzsches saktësisht në këtë -kalim të njerëzimit, pra përmes tragjedisë.
Sipas Kadaresë, në esenë e tij mbi Eskilin dhe lindjen e tragjedisë, guri i varrit, -kaluar në skulpturat e antikitetit, e deri tek ritet e vajtojsave dhe të “artificiales” së artit, vdekja (qoftë edhe martesa siç u cek më lart), ai/ky qëniesim “me një vrimë në mes”, -kaluan në art, në ‘udhëzim’ të vdekjes, në aftësi njerëzore të ‘kthimit’ të vdekjes, të qëniesuarit me të. Gjithnjë sipas Kadaresë, vetë ringjallja e Konstantinit, (përkundër riteve dhe besimeve e bindjeve të anëve të tjera të botës, siç është realizmi magjik, p.sh., etj, në të cilin nuk ka një mur ndarës mes vdekjes e qëniesimit), njeriu vetëm duke pas krijuar – artin vetë – kishte arritur të gjente dhe të rikrijonte fushën dhe -kalimin e vdekjes në qëniesim!! Ta sillte ‘klandestine’ qenien e vdekur, vdekjen, si gjakim për mungesën e për dhembjen, e shkëputjen e botës së njeriut, nga ‘ligja’ e tokës (Heidegger!)
Sipas Nietzsche ‘tragjedia’ ishte mekanizëm i lindur nga – falling -, fall, rënia, sipas Deleuze (një prej interpretuesve më të qëndrueshëm të Nietzsche) i njeriut përbrenda ‘mekanizmit’ të shpirtit të gjërave. Dhe kjo, qoftë si shpërfaqje e festave Dyonisiane, apo edhe të prerjes së kognicionit (njohjes) me maskën e tragjedisë, me korin e me skenën e saj, të inskenimit të vdekjes, njeriut të vdekur, dhe të kufirit qëniesim – vdekje!
Qoftë si kundërvënie, Kadaresë, këtu, e qoftë, aq më shumë si konfirmim i kodifikimit të Kadaresë mbi tragjedinë, Freud bën të njëjtën gjë (shih Derrida për një lexim shumë të saktë të – trace – gjurmës së Freud!!), atë që bëri Eskili, sipas Kadaresë, e atë që bëri njerëzimi në tërë -kalimin dhe -kalimet e tij. – Trace – si fshirje dhe gjurmë, në të njëjtën kohë (Derrida mbi Freud), është vetë vdekja, -kalimi dhe – artificializimi – i qëniesimit. Përpara dhe pas ‘vrimës në mes’. Është identike, me fëmijëroren në ne, me naiven në ne (shih Totemi dhe Tabuja – Freud), me tri shkallët: paaftësinë, në kohë të njeriut për të bërë dallimin ndërmjet fizikes dhe shpirtërores, që u kufizua në shkallën tjetër: animen e njerëzores, pra – artificializimin – e tokës, në botë (Heidegger): dhe shkallën e radhës, krijimit të çelësve, dhe kodeve të tyre në: ‘ligje’, në Totem/e.
Ndoshta, në të pavetëdijshmen e trajtimit të Kadaresë, e që është arsyeja e përfshirjes së hallkës Derrida – Freud këtu, gjatë trajtimit të -kalimit të njerëzimit nga ‘vrima në mes’ që nuk qënieson as nuk ndien, sipas Kadaresë (që është vetëm njëra prej dy anëve të trajtimit të Kadaresë në esenë e tij “Eskili ky humbës i madh”), është e pavetëdijshme në këtë trajtim të tij, shpërfaqja/gjurma/Trace e kodeve që Eskili i – shpërfaqte – në shoqërinë tiranike të antikitetit, ishin edhe kodet e -kalimit të njeriut, nga ‘lisi i njerëzores’ në ‘lisin politikë’, në Sokratiken, Platoniken e aq më shumë në Aristotelianen, duke e – etabluar – në përhershmërinë e njeriut, politikën; të mirën; dhe shkëmbimin; ndërshkëmbimin e saj në dhunë/pushtim!
Disa herë Kadare e përsëritë skandalin ndërmjet tragjedisë dhe pushtetit të kohës së Eskilit, si ankth, si vetëdijesim (kjo si Zeitgeist e mundësi e shpërhapjes – përsëritjes/rimëkëmbjes së vullnetit njerëzor përkundër përfuqizimit dhe përqendrimit të ari-stokrates si dhunti e pushtet ndaj tjetrit), dhe si shfaqje e zbulesë e aq më shumë si – Trace – e të – fshirës – të – gjurmës – së njerëzores.
(Po, është ankth dhe gjakim i Kadaresë, qoftë i çdo njeriu, kur kjo i bëhet praktike – humbja e kodit të njerëzimit e njerëzores në të – mirën – Sokratike, Platonike e Aristoteliane -, dhe Kadare ngjanë në fëmijë jetim që di për prejardhjen e tij, si shkrimtar e si ‘lis i tragjedisë’, por që di po ashtu edhe për – kurbanin – e pajtimit të krimit në njeriun dhe zotërimit të vetë njeriut!! Kadare, mu sikur Mo Yan që flet për të ngrënit të qymyrit gjatë pranimit të çmimit të Nobel, zbulon, si fëmijë, tërë ankthin e tij që e barti!!, në këtë ‘luzmë’ të njerëzimit – fshirë, e – gjurmuar – pikërisht – sinkopën – e njeriut!!).
Përfundim
Kurbani – ishte/është kufiri, njëlloj guri (i mexhës) së njeriut ndaj ankthit të vetmisë e vdekjes së tij.
Vdekja, (në të cilën u humbën shumë shoqëri njerëzore duke mos pasur një bindje asaj – shih realizmin magjik e strukturalizmin antropologjik si urë – kurban – ndaj kësaj kimere!!), ‘vrima në mes’, zbrazëtira në mes, e pakthyeshmja, realja (Schopenhauer, Jacques Lacan,etj), -kaluan në Totem! Ajo që Kadare e quan ‘të qarë me ligje’, e që ‘ligje’ është pikërisht Totemi, qoftë në semantikë e qoftë në shpërfaqje të kodeve të -kalimit njerëzor.
Totemi dhe – kurbani – në tërë -kalimin e njerëzimit, ishin e njëjta gjë: ajo që Omer Kaleshi e shfaqë në tërë punën e tij: në kokën (e vdekur) njerëzore, si ankth për të ndier qoftë të dashurin e vdekur, qoftë për të mishëruar të dashurin e vdekur, e qoftë për të rikthyer të dashurin e vdekur.
Apo njeriut të vrarë, sikur Gjorgu në “Prillin e thyer”, në pamundësi të bëj dallimin e atij që ka vrarë dhe vetes!
