Bisedës i priu: Bajram Sefaj
U bënë shumë vjet qyshse të kam njohur, fillimisht përmes veprës sate. Do të desha të di ndonjë hollësi për fillimet e krijimtarisë sate, ku dhe në ç’rrethana u zgjua delli yt poetik. Them “poetik”, sepse gjithçka që shkruan, pavarësisht ç’gjinie i përket, e ka poezinë brenda, si pjesë përbërëse organike.
Besoj se bëhet fjalë për një fat të veçantë, sepse disa tregime dhe romane të shkruar në fillim, mes dimrit të vitit 1985 dhe atij të vitit 1988, janë botuar shumë vjet më pas me fare pak ndryshime. Po veçoj tre romane krejt të ndryshëm nga njëri-tjetri: “Lumenjtë e Saharasë”, “Mortët” dhe “Demi i zi” (ende i pabotuar), si dhe prozat “Përtëritje”, “Ai që vuri zjarrin” dhe “Varrmihësit nuk lenë asnjë film përgjysmë”. Jam kaherë i bindur se të lindesh e ta kalosh fëmininë në Pogradec është pakashumë si të lindesh me një këmishë të çuditshme, e cila herë mbështjell foshnjën e herë tjetër vesh krejt pjesën tjetër të botës. Falë kësaj, herë foshnja mbetet lakuriqe dhe e pambrojtur përballë botës, herë e kundërta. Në thelb, më tepër se sa t’i bashkojë, poezia i ndan njerëzit në dy popuj, të paktën sa i përket mënyrës se si e përftojnë lakuriqësinë e tyre, alias peshën, kuptimin dhe rolin që kanë në këtë botë… Çfarëdo që të thuhet e shkruhet për shqisën e poezisë, – se më duket vërtet shqisë, – njeriu mbetet i kotë dhe rrugështrembër pa poezinë, sidomos në këto kohëra kur çdo arratí nga e përditshmja (që shpesh i ngjan një kafshimi të parreshtur ndërgjegjeje), ose nga pesha e së përjetshmes, ngulmon të shpallet poezi. Për fat të keq, vlerën e poezisë së mirëfilltë ende shumë vetë e kuptojnë pak para se të japin shpirt.
Si arrin ta zhbirosh kaq përsëthelli botën shpirtërore të galerisë së personazheve të tu, të gjithë mbresëlënës, pavarësisht nëse janë kryesorë, protagonistë, apo dytësorë. Secili ka vendin e vet, me të drejtat, të mirat e mangësitë përkatëse.
– Më duhet të sjell përmbledhtas një copëz të shkruar prej kohësh: më tepër se shumëçka tjetër, kjo e tanishmja është Epoka e Qelqit. Midis njeriut dhe botës, midis njerëzve dhe gjallesave të tjera, përfshi bimët, por edhe mes njëri-tjetrit, vendoset gjithmonë një shtresë e padukshme qelqi, ose e një qelqi të padukshëm. Gati mund të thuhet se rregullat e lojës nuk i cakton prej kohësh, të paktën jo drejtpërdrejt, ai që ka floririn, naftën etj, por ai që sundon e drejton qelqin. Këtu realiteti i parmë dhe pasqyrimi i tij gati shkrihen e këmbejnë vendet, dhe mjeshtëria e përdorimit të pushtetit vërtet i afrohet mjeshtërisë së të shkruarit… Empatia dhe reagimet që zgjon ajo, veç njohjeve që shkrimtari trashëgon nga të parët apo fiton nga përvoja e vet, e ndihmojnë që ta hollojë qelqin e mësipërm, apo edhe ta thyerjet në pika nga ku njerëzit shihen ashtu siç duan të jenë. Me rregull treshi pastaj, zbulohen siç janë. Kuptohet: këto zbulime kërkojnë jo vetëm përkushtim ndaj të shkruarit, por edhe një mirëkuptim të epërm ndaj mangësive apo pamundësive njerëzore dhe nuk bëhen dot me plan.
Shqipëria, ku u linde, dhe Rumania ku po jeton prej një kohe të gjatë, çfarë të kanë dhënë: gjëra të përbashkëta dhe të veçanta. A i këqyr si plotësuese të njëra-tjetrës, si një të vetme të dyzuar?
Prej shumë vitesh, duke përjetuar gëzime të rralla e vështirësi të domosdoshme, jetoj në një përngjitje hapësirash që mund ta quaj Letrarí. Është e pamundur të shpreh mirënjohjen për-jetë ndaj botëve shqiptare, rumune dhe ballkanase në shprehjet e tyre të patjetërsueshme. Hollësirat gjenden lehtë në librat që shkruaj.
A mendon se Lindja buron më shumë tema dhe më me interes se sa Perëndimi?
Besoj se Lindja dhe Perëndimi dhurojnë tema me të njëjtën bujari, nganjëherë me përgjëratë apo edhe dëshpërim, si puna e dikujt që pandeh se po mbytet. Por meqë shkrimtarët e sidomos shkruesit që ngulmojnë të botojnë e të drejtojnë me dorë të hekurt arenën e letrave lëvizin vetëm brenda një vathe të ngushtë temash, duket sikur letërsia varet nga statistikat, apo nga njësi matëse pa lidhje rrënjore me Letërsinë. Është sprovë për secilin autor më vete. Ata që pranojnë syzet e caktuara nga të tjerët, – pavarësisht se këto mund t’u shkaktojnë verbimin e syve të brendshëm, shitjen e shpirtit apo shformimin e vetes dhe të admiruesve, – do të mundohen gjithmonë të ndajnë në ngastra sa më të pranueshme për ta gjërat e pandashme.
Veprat e tua, të shkruara drejtpërdrejt në shqip e në rumanisht, por edhe të përkthyera në gjuhë të tjera, mjerisht nuk qarkullojnë sa, si, kur dhe ku duhet. Një gjë e tillë lidhet me faktorë administrativë, me mangësi menaxhimi apo bëhet me paramendim qëllimkeq?
Përderisa nuk kam asnjë ngut e nuk ëndërroj jo vetëm pasurim nga shitja e librave, por as lemzë nga ajo kur të përmendin sa më shumë njerëz, nuk kam as pse t’i kushtohem me përparësi qarkullimit të librave. Duket qartë që ende ka një mospërputhje të panatyrshme mes botimit të tyre dhe mbërritjes tek lexuesi i gjerë, por vonesat e këtij lloji shlyhen në kohën e duhur. Si edhe në rastin e ngutjes për t’u përkthyer sa më shpejt jashtë, për të shtënë në dorë çmime e tituj pa fund, çështja e pushtimit me çdo kusht të sa më shumë hapësirave, – ku duhet të vendosë vlera e librit dhe jo shijet apo truri i shpërndarësve, – nxjerr në pah një frikë, një mosbesim në ato që shkruan, boton e trumbeton. Nuk kam të tilla. Vërtet do të kisha dashur që gjërat të ridhnin si duhet, kurrsesi jo për krijimtarinë time, por për fatin e atyre që rrethojnë veten me qelq dritëshkurtër. Sepse lëshon mallkim të rëndë çdo libër i nëpërkëmbur apo i mbajtur peng padrejtësisht, gjer edhe kur autori vërtet u do të mirën përdhosësve të punës së tij.
Larg sysh, larg mendjes, krijuesit shqiptarë në diasporë… Duke lexuar (me admirim e respekt), letërsinë tënde të vyer e krejt të veçantë, duke filluar nga romanet “Sy” apo “Home”, e deri librat më të freskët “Pragu, ose Vdekja shkruan me dy duar” – shkujtime, dhe “Anonima – Tirana në hijen e një kalimtari”, fitohet përshtypja se, sa më gjatë ndodhesh në Bukuresht, aq më shpesh e më dendur “përkundesh” në djepin e vendlindjes, në Pogradec, në Tiranë e gjithandej në Shqipëri… Me habi vura re mungesën tënde në veprimtarinë që u zhvillua kohët e fundit nga qarqet zyrtare qendrore në Tiranë me shkrimtarët e diasporës. Pse ndodhi kjo?
Pas një cilësie të caktuar librash, çdo shkrimtar duhet t’i gëzohet sa më thellë të drejtës për të marrë pjesë apo jo në takime zyrtare, promovime, biseda etj. Thënë ndryshe: lloji i vetmisë krijuese bën zgjedhjen, teksa secili, në varësi të mënyrës se si shkruan, vendos edhe se si duhet ta përdorë jashtëvetminë e tij, të them.
Çfarë ke në duar sot dhe në kokë për nesër, pra: me qitje të afërt e të largët?
Ndoshta do të ftoj pa bujë disa miq e të panjohur që të lexojnë nja dy prej romaneve të shkruar vite më parë dhe të mbajtur peng në hije nga ata që besojnë se letërsia e mirëfilltë nis njëherësh me ta, ose me idhujt e tyre. Romanin “Mortët” (1988), për shembull.