Përktheu: Eni Myrtollari
Të tre ne ishim në një De Havilland Beaver të 1957-s, që pluskonte në mes të liqenit kraterik në kuadratin jugperëndimor të Alaskës. Piloti po tregonte pasojat që i kishte lënë Lufta e Vietnamit, ndërsa në ndenjësen ngjitur, Karli, i dashuri im, dëgjonte. Prej afërsisë arrija të dëgjoja edhe unë, megjithëse gjasa e thoshte të kishin harruar që ndodhesha aty. Jashtë, uji rrihte anët e barkës së ngjitur me aeroplanin, çka po e troshiste atë butësisht sa nga njëra anë, në tjetrën. Kishte kohë që askush nuk i kërkonte këtij burri të tregonte historinë e vet, por ja që Karli e kishte pyetur dhe piloti uli aeroplanin në liqen, fiku motorin dhe ia nisi.
Unë dhe Karli po kalonim një javë për peshkim në një shtëpizë druri me platformë në rrethinat e Iliamnës, dhe me rrethina e kam fjalën asfare pranë Iliamnës, por më pranë Iliamnës se cilitdo vendi tjetër. Çdo mëngjes, ne dhe një duzinë e ca me pushues kësodore mbështillnim kominoshet e llastikut dhe ndaheshim në grupe treshe, katërshe, pesëshe. Tok me termoset, sanduiçët, kutitë e peshkimit dhe një udhërrëfyes futeshim nëpër hidroplanët që lëkundeshin në dok. Pilotët që fluturonin prej atyre platformave më ngjanin si njerëz që e kishin të vështirë të gjenin punë diku tjetër. Pas një fluturimi njëzet- a tridhjetëminutësh, ne uleshim mbi një lumë apo liqen dhe zbarkonim nga aeroplani në një barkë të vogël që na priste. Pas kësaj, aeroplani zhdukej teksa udhërrëfyesi dhe barka na çonin në një vend edhe më në thellësi të hiçkundit, meqë mbizotëronte ideja se peshqit e veçantë tufëzoheshin në pika të caktuara larg qytetërimit. Por qytetërim aty nuk gjeje dhe peshq kishte plot në liqenin në pjesën e përparme të platformës. T’i hipje aeroplanit, dhe më pas barkës, për të kërkuar dy vrima të dyshimta për të peshkuar ngjante paksa si teatër alaskian. Pasi arritëm në ku di unë çfarë pellgu me guralecë, që udhërrëfyesi kishte në mendje për atë ditë, caktuam fluturimet tona dhe u zhytëm deri në brez në ujin akull të ftohtë për të kapur troftë. Pavarësisht nga madhështia e rrokshme e atij vendi, unë për vete nuk e quaja kohë të shkuar bukur vërdallosjen për tetë orë në një lumë. Arinjtë më pengonin të bridhja andej-këndej. Shiu më pengonte të lexoja në breg. Mushkonjat pengonin çdo gjë tjetër.
Kështu, kur të pestën ditë Karli sugjeroi t’i bishtnonim peshkimit dhe të paguanim diçka më tepër që të fluturonim, pranova. Tekembramja, ai për të fluturuar kishte ardhur: fluturimi mëngjeshershëm te peshqit dhe fluturimi i kthimit pasditeve për në platformë. Karlit i pëlqente të fliste me pilotët – të cilët e ulnin në ndenjësen e duhur dhe e lejonin të vinte kufjet – dhe atyre u pëlqente të flisnin me të ngase ishte doktor dhe këshillat mjekësore falas zor se i gjeje. Unë dhe Karli kishim më pak se një vit të lidhur, dhe atëbotë nuk e kuptoja ende plotësisht qendërsinë e aeroplanëve në jetën e tij. Pas Alaskës e pata të qartë.
Me të mbaruar biseda për luftën, piloti e pyeti Karlin nëse kishte pilotuar ndonjëherë një Beaver, në e kishte provuar përvojën e të shkëputurit nga uji dhe të të ulurit në ujë. Karli tha jo, nuk e kishte provuar. Megjithëse pilotonte qëkurse ishte çunak, në moshën dyzetegjashtëvjeçare ai nuk e kishte marrë ende licencën e pilotazhit. Këtë e thoshte me sinqeritet – ai ishte i sinqertë për gjithçka, çka nuk duhet ngatërruar me të qenit i kujdesshëm për gjithçka.
– Hundën duhet t’ia ngresh lart kur zbret, – tha piloti. – Ky është gabimi që bëjnë njerëzit. E ke vështirë të perceptosh si duhet thellësinë për shkak të sipërfaqes së lëmuar, kësisoj në fund godet me hundë. Pastaj nis dhe e ngre. Do ta provosh? – Ai po ndihej aq mirënjohës karshi Karlit, saqë kjo ishte dhurata e vetme që mund t’i blatonte. Dita qashtërsohej nga shtëllunga resh dhe puhiza ere. Karli dhe miku i tij i ri vunë kufjet.
Unë i njihja mirë mjetet njëmotorike. Njerku im, Majku, merrte me qira aeroplanë kur unë isha e vogël dhe, bashkë me time ëmë, fluturonin në disa prej konferencave mjekësore ku ai mbante leksione. Ndonjëherë unë futesha prapa me valixhet. Nëna ime kishte marrë aq leksione pilotimi sa të dinte ta ulte aeroplanin, nëse do ta kërkonte rasti. Në ndërkohën që ne u zhvendosëm në një fermë në rrethinat e Neshvillit, Majku bleu një helikopter të vockël të kuq, që e piloti me vite.
Pas një demonstrimi – sipër, përqark dhe sërish poshtë – piloti ia dorëzoi timonin. Nuk ishte liqeni Miçigan ky këtu. Të ngjiteshe dhe të fitoje shpejtësi kërkonte rrotullime, megjithëqë të duhej të ngriheshe shigjetë drejt një pike të caktuar në horizont dhe të çaje erën. Karli mori për nga bregu dhe më pas ne u shkëputëm nga liqeni, mes reve, nëpër qiellin e kaltër, prapë tejpërtej reve dhe mbi majat e maleve, pastaj me hundën përpjetë dhe me trupin e aeroplanit në ulje, zbritëm mbi liqen. Piloti kishte të drejtë; vështirë se mund ta parashihje. E binda veten të mos e shtrëngoja më nofullën. Piloti e lau Karlin me ca udhëzime, me ca lëvdata. Pati një diskutim të shpejtë për mënyrën se si mund të përmirësohej ulja e më tej një fluturim tjetër, një qerthull më i ngushtë, shpejtësi më e madhe, mu lart, liqen-re-qiellblu-re-mal-liqen dhe hunda rrinte përpjetë teksa ne pakësonim lartësi. Kësaj here, troshitja ishte më e fortë – më kaloi në shpinë – por, pa arritur ta ndieja çlirimin, gjendeshim përsëri në ajër: një shfaqje në cirk, për të cilën askush nuk kishte marrë mundimin të blinte bileta.
Mua nuk më zinte deti dhe as më përzihej në ajër, prapëseprapë kombinimi i ajrit dhe i ujit në rend të vrullshëm ishte risi. E largova vështrimin prej dritares dhe u zhvendosa te dyshemeja e metaltë me pulla ndryshku anash, sikur ashensori i shërbimit në një spital. E vështrova teksa Karli u nis në fluturim, qëndroi përmbi liqen dhe u ul prapë poshtë në sipërfaqen e tij. Përsëritja ishte çelësi i të mësuarit. E vetmja gjë e arritshme për të nxjerrë ishin kominoshet e pilotit, çka më ngjau më mirë (më mirë?) se të nxirrje në dyshemenë e metaltë me pulla të kabinës. Mëngjesin e mbajta poshtë me përpjekje të paimagjinueshme. Isha e zemëruar me të dy ata burra – sidomos me atë që po ndaja shtratin në shtëpizën e drunjtë – ngase nuk po u bëhej vonë fare se sa fort e pakëndshme mund të ishte kjo për dikë që jetën nuk e lidhte me fluturimin. Prapëseprapë, me gjithë inatin dhe pështjellimin që më rrihte në fyt, s’ndieja frikë. Po të merrje në konsideratë faktin që pothuajse gjysma e aksidenteve me mjete të vogla fluturimi ndodhnin ose në ngritje ose në zbritje; po të merrje në konsideratë se ne vetëm ngritje dhe zbritje po bënim; po të merrje në konsideratë se avioni ishte i ndryshkur dhe piloti kishte vuajtur nga pasojat e Agjentit Portokalli dhe se i dashuri im nuk pat ulur kurrë më parë një avion mbi ujë; po të merrje në konsideratë se ky liqen ndodhej diku larg nga Iliamna dhe se, më së pari, askush nuk e dinte se ne ishim aty; po të merrje në konsideratë që, nëse aeroplani rrotullohej, sikundër dihej se kishte gjasë të ndodhte me të tillë aeroplanë, unë, me shumë mundësi, sado të isha në gjendje të notoja në ujin akull të ftohtë me rrobën time të gomuar (që, pazgjuarsisht e kisha veshur kundër të ftohtit), dhe se, po të arrija deri në breg, mundësitë e mia për t’i mbijetuar shumëçkaje që do të vinte paskëtaj do të ishin afër zeros, do të duhej të frikësohesha.
Sidoqoftë, Karli dhe unë ishim bashkë, ai ishte personi që po manovronte avionin për ta ulur në liqen, prandaj nuk frikësohesha.
“Karli piloton?”, më pyesin njerëzit. “A ke fluturuar ndonjëherë me të?”
Unë fluturoj gjithë kohën me të dhe, kur jemi bashkë në aeroplan, nuk shqetësohem asnjëherë, as për retë e zeza dhe as për bubullimat, as për turbulencat që mund të të rrëzojnë mbushjet e dhëmbëve. Kam frikë vetëm në ato raste kur unë nuk jam në aeroplan, dhe me “frikë” nënkuptoj një ndjenjë të fortngjashme me tmerrin. Ja, për shembull, (ka aq shumë shembuj) atëherë kur Karli fluturoi nga Kesna për në Kesington të Ontarios, për të parë një barkë dhe, rrugës së kthimit për në shtëpi, u detyrua të ulej në një rrip bosh diku në Ohajo për shkak të motit të keq. Zyra e vockël e aeroportit ishte mbyllur dhe ai u fut nën krahun e aeroplanit që të më telefononte për të më thënë se do të vonohej. Telefonoi dy orë më vonë, nga Buling Grini në Kentaki, për të lajmëruar që ishte ulur për të dytën herë pasi sinjalmarrësi nuk punonte, çka do të thoshte se ai aeroplan nuk mund të gjurmohej. Moti vazhdonte të ishte i keq.
– Rri aty, – i thashë. – Do të vij të të marr me makinë. – Buling Grini ishte veç një orë larg rrugë.
Ai tha jo. Ai tha: “Të shohim”. Mbase do ta rregullonte vetë, ose do të gjente dikë që do ta rregullonte. Ora shënonte nëntë dhe moti ishte i keq, edhe pse fluturimi qe tejet i shkurtër.
Dy orë më vonë nuk pati as telefonatë dhe as përgjigje, kur u orvata ta merrja në celular. Aty rreth mesnatës, ora edhe unë biseduam. Unë i thashë orës se doja të prisja pesëmbëdhjetë minuta përpara se të më zinte fill jeta e re, në të cilën Karli kishte vdekur në një aksident ajror. Kërkova pesëmbëdhjetë minuta të tjera në këtë botë – që shpejt do ta shihja si të shkuar – përpara se ta ndaja se kë telefonoja, kë të zgjoja. Do ta kujtosh këtë ndjesi kur të tringëllojë telefoni, i thashë vetes. Do të ndërmendesh se sa e trembur ishe porsa ai të të telefonojë për të thënë se është mirë. Dhe kjo ishte e vërtetë. Sa herë kam qenë mu në asisoj situatash s’e harroj kurrë, dhe tronditem po njëlloj, vërshimi i adrenalinës që nuk shërben për zënka a fluturime, por që më mbyt. Më dymbëdhjetë e gjysmë e ndryshova sërishmi perspektivën, nga hamendjet se si do të ngjante sikur ai të kish vdekur, te fakti i përnjëmendtë i vdekjes, kësisoj vendosa se mund të prisja edhe nja pesëmbëdhjetë minuta të tjera. Ai do të ishte i vdekur përjetë, andaj ç’ndryshim sillte sikur t’i falja vetes pakëz kohë më shumë? Përveç kësaj, nuk kisha as idenë më të vogël se çfarë duhej të bëja.
Pasi e kisha zgjatur afatin edhe dy herë të tjera, ai u dha në derë. Kështu përfundojnë gjithherë këto histori, sigurisht, përpos asaj herës kur nuk përfundojnë ashtu. Pashë dritat e përparme të lanin derën e garazhit dhe ngarenda përjashta, në shi, ta takoja me dashurinë time dhe me inatin tim dhe me çlirimin tim të sëmurë. Doja ta vrisja ngase nuk kishte vdekur. Dëshiroja të strukesha në xhaketën e tij të hapur dhe të rrija aty përgjithëjetën time. Si nuk pat telefonuar njëherë!
– Mora në telefon. Të telefonova nga Kentaki. U desh ca kohë sa të rregullohej sinjalmarrësi.
– Atëherë, pse s’more të thoshte se kishe zbritur në tokë?
– Ishte goxha vonë. – Në shtëpi, ai shkroi drejt e në frigorifer dhe mbushi një gotë me lëng portokalli. Ai ishte i lodhur për vdekje, por jo i vdekur. – Nuk doja të të zgjoja.
Fare mirë mund edhe të kishte thënë: “Mendoja se po flije, ngase nuk kam as idenë më të vogël se kush je ti, a si është një njeri normal”.
Ndenja zgjuar për pjesën e mbetur të natës që ta këqyrja, vetëm e vetëm të sigurohesha se ai ishte vërtet aty, dhe në mëngjes e pyeta se kë supozohej të telefonoja.
– Kë duhet të marr në telefon pas mesnate që të përpiqem të të gjej?
Karli u sheshtua me pyetjen për një hop përpara se të përgjigjej. Për të parën herë, ai dukej se po rrokte trishtimin tim: të shkuarin, të tashmin, të ardhmin.
– Do të të telefonojnë ata, – më tha.
– Kush do të më telefonojë?
– Ka diçka që quhet TLE, Transmetuesi i Lokalizmit të Emergjencave. Nëse aktivizohet TLE-ja, atëherë dikush do të të telefonojë. Ti je personi im i kontaktit në raste emergjencash.
– E si aktivizohet?
– Ose manualisht, ose vetiu.
Unë nuk e kisha llogaritur atë skenar, rastin kur telefoni më në fund do të tringëllinte dhe nuk do të ishte ai.
Ndoshta kjo histori nis me Lindbergun, i cili fluturoi për në Paris, kur i ati i Karlit, Frenku, ishte dhjetë vjeç. Frenku ishte njëri prej një vendi plot me fëmijë, një bote të tërë me fëmijë, të cilët tanimë do të ngrinin sytë lart dhe do ta imagjinonin veten në qiell. Frenku u bë kirurg-stomatolog. U martua me Xhonë dhe patën tre fëmijë: Karlin, Nensin dhe Majkëllin. Frenku nisi të merrte mësime pilotimi në një Tri-Pacer, me Karlin në ndenjësen e dytë. Pak javë pasi Majkëlli lindi, Frenku bleu aeroplanin e tij të parë, një Ercoupe të 1946-s. Ai i kërkoi priftit të familjes t’u shkonte në shtëpi pas darkës, kur Karli dhe Nensi flinin. Xhoja ishte me pizhame, mbante foshnjën në prehër. Prifti u ul në kolltuk mes tyre, teksa Frenku i tha së shoqes se kishte blerë një aeroplan.
Aeroplani Ercoupe nxinte dy njerëz trupvegjël. Frenku e lejonte Karlin ta pilotonte kur ishin së bashku, ngase mjeti ishte tejet i thjeshtë – ulje tricikëlshe, pa pedale dhe drejtohej si një makinë. Frenku jo vetëm që kishte blerë një avion pa i thënë gjë së shoqes, por lejonte birin e tyre tetëvjeçar ta ngrinte në fluturim.
Vendi ku Karli u rrit, Meridiani në Misisippi, ka faqen e vet në historinë e aviacionit. Në vitin 1935, vëllezërit Kej, Fredi dhe Ali, patën zhvilluar një metodë të furnizimit me karburant në mesfluturim, prej ndërlidhjes me një aeroplan të dytë po në mesfluturim, dhe vendosën rekord botëror për fluturimin më të gjatë tek i ranë përqark qytetit me një Curtiss Robin për njëzet e shtatë ditë pa u përtokur. Fluturimi ishte një manovër në përpjekje për të shpëtuar fushën vendase të aviacionit, çka funksionoi: fusha e aviacionit, që më vonë mori emrin “Fusha Kej”, nuk u mbyll. Pas Luftës së Dytë Botërore, Fredi dhe Ali çelën “Shërbimet e Fluturimit Vëllezërit Kej”. Kur Karli ishte dhjetë vjeç, Fredi e mori në punë pas shkolle të fshinte hangarët, të pastronte fenerët e ndriçimit, dhe, doemos, të ngiste botin me karburant për të furnizuar avionët. Se, sido të ishte, ai sillej andejpari gjithë kohën. Sa herë që dikujt i nevojitej të shkonte deri në Nju Orlins për të marrë një aeroplan, Karli gjendej në krah të Fredit të fluturonte me të në kthim si bashkëpilot.
– Bashkëpilot? – pyeta unë. – Dhe sa vjeç ishe ti? Dymbëdhjetë? – Fija bëhej tra në Misisipi, një produkt i dyfishtë i lagështisë dhe i të nxehtit. Të ishte e mundur që një dymbëdhjetëvjeçar të pilotonte aeroplanë? Unë kam mësuar ta bëj të njëjtën pyetje disa herë.
– Duhej vetëm që lartësinë ta mbaje në vlerë të qëndrueshme. Pjesa më e madhe e aeroplanëve shkonin jo më tepër se tetëdhjetë e pesë ose nëntëdhjetë milje në orë. – Më e bukura ishte se “RrIF” për ne nuk nënkuptonte shkurtim për termin Rregulla për Instrumentet e Fluturimit, por një fjalë që, me shaka, e përdornim mes nesh. Karli tha se, po të fluturonte drejt jugut, shkonte drejt e në Meridian. Kjo i jepte mundësi Fred Kejit të hante sanduiçin e tij.
Pothuajse në të njëjtën kohë kur Karli nisi të fluturonte në ndenjësen e djathtë, ngjitur me Fred Kejin, një të shtunë vere ai kishte shkuar me biçikletë në fushën e aviacionit më herët se zakonisht. Pranë hangarit gjendej njëmotorëshi Piper Super Cub, që nuk ia kishte zënë syri një ditë më parë. Të gjithë Cubs-at me dy vende ishin njësoj; njerëzit rreth e rreth Fushës Kej fjalosnin se këto mjete o i gjeje në ngjyrë të verdhë, o s’i gjeje fare. Megjithatë, ky Cub ishte i bardhë me vija të kuqe, pra një prototip. Super Cubs-at nuk kishin levë ndezjeje. Për të vënë në punë një syresh mjaftonte të ngrije një çelës dhe të shtypje një buton. Karli e la biçikletën në bar buzë pistës, zgjidhi mbulesat te krahët dhe te bishti, hoqi pengojcat. Kabina vinte erë gjëje të re. Ai e ngriti çelësin dhe e shkeli butonin. Karli nuk kishte dalë kurrë vetëm më parë, kësisoj kjo iu duk dita e duhur.
– Nuk është se po fluturoja për në Meksikë, – ma ktheu pasi i thashë se ajo pat qenë një ide mrekullisht e keqe. – U nisa, bëra një rrotullim rreth pistës, u ngrita në fluturim. E gjitha kjo mori nja dhjetë minuta, dhe s’duhet të kem qenë më shumë se gjashtëqind këmbë nga toka. Do të kishte shkuar mbarë, vetëm se motori u fik.
Motori u fik?
– M’u desh të ulesha në tokë. Shkova mbase nja njëzet këmbë afër pistës.
Me kohën ti nis të mësosh historitë origjinare të personit me të cilin jeton. E kisha dëgjuar më parë këtë histori dhe, kur u ndesha vrulltas me të, Karli renditi çdo hollësi që i kujtohej: ishte baltinë. Ai e kishte shtyrë aeroplanin në vendin e vet. Nuk qe i rëndë; anash kish një dorezë dhe ai ishte mbështetur pas trupit të mjetit për ta drejtuar. Ishte ende herët dhe në fushë nuk të zinte syri kurrkënd. Ai e pastroi dhe e mbuloi aeroplanin, zëvendësoi pengojcat e mandej mori rrugën për në shtëpi t’i tregonte të atit se ç’kishte bërë. Mjeti i takonte zotit Toni, andaj Frenku e dërgoi Karlin te zoti Toni për t’i lypur ndjesë. Zotëria dëgjoi dhe më pas e pyeti Karlin në e pat ndryshuar depozitën e karburantit kur motori ishte fikur. Pa tmerr, pa kanosje, por vetëm pyetja: “E ndryshove depozitën e karburantit?”. Piper Cub-i si lloj kishte vetëm një depozitë, por ai ishte ndryshe. Aeroplani Super Cub i zotit Toni punonte me dy depozita, që duhej t’i ndryshoje manualisht. Gjashtëdhjetë vjet pas ndodhisë, Karli më tregonte në celularin e vet vizatime e skica të një Piper Cub-i dhe të një Super Cub-i, që të më shpjegonte se ku vendoseshin depozitat. Mua s’më bëhej vonë se ku vendoseshin depozitat.
– Ç’mendove atëherë? – e pyeta.
– Për çfarë?
– Që more aeroplanin, që u nise të pilotoje vetëm, që s’bëre gjë kur motori u fik. Çfarë mendove kur u fik motori?
– Se të tillë aeroplanë durojnë gjatë.
Ne vështruam njëri-tjetrin në sy – një njeri që pilotonte avionë, një njeri që besonte se duhej të ekzistonte një narrativë emocionale për pilotimin e avionëve. Dy drejtëzat nuk priteshin.
– Nuk kishe frikë?
Karli e mendoi.
– Ka ndodhur shumë kohë më parë.
– E di.
– E, po, atëherë, nuk e mbaj mend.
Pasi Karli huazoi aeroplanin e zotit Toni, i ati e la të pilotonte vetëm Ercoupe-n, mbase ngaqë donte t’ia hiqte çdo kujtim të keq me fluturimet e pashoqëruara, ose, mbase, sepse djaloshi e kishte provuar se mund t’ia dilte me aeroplanin e dikjut tjetër; përse të mos e lejonte, pra?
Po pyesja veten se çfarë do të thosha nëse do të më cytnin të sillja në mendje përjetimet e mia të parën herë që i kisha dhënë makinës e vetme, apo kur makina që po drejtoja po ecte me pikat e fundit të karburantit. Nëse ekzistonin ndjenja të lidhura me asi ndodhish, unë nuk kisha asnjë të drejtëzhbirim, sepse ishte një makinë e aq.
Njëlloj ndihej edhe Karli për aeroplanët.
Kur Karli shkoi në universitet, falë një burse, Frenku shiti Ercoupe-n dhe bleu një model Luscombe Silvaire. Vite më vonë e shiti edhe Luscombe-n dhe bleu një Cessna 150. Pasi ai vdiq nga kanceri në kokë e qafë, në vitin 1988, familja e shiti Cessna 150-n. Aeroplani i Frenkut, Ercoupe, u përplas më 2008-n, dhe piloti mbeti i vrarë. Karli u bë me ditarin e vet të parë të udhëtimit kur ishte dymbëdhjetë vjeç. Deri kur shkoi në universitet, ai kishte regjistruar në ditar më shumë se dy mijë orë. Ai s’e kishte kuptuar që orët nuk llogariteshin pasi ato nuk ishin udhëtime zyrtare, gjithsesi kjo pak punë i prishte. Ditari i udhëtimit e bënte të ndihej si një pilot i vërtetë. Në njëzet vjetët e ardhshëm, periudhë gjatë së cilës u diplomua me një B.A. dhe një gradë master në filozofi dhe teologji, ndoqi shkollën e mjekësisë, u martua dhe u bë me dy fëmijë, ai nuk pilotoi kurrë as edhe një aeroplan. Në vitin 1984, Karli dhe familja e tij po jetonin në Neshvill, kësisoj ai bashkë me fqinjin e shtëpisë ngjitur blenë një Beechcraft Baront të 1971-shit. Fqinji e përdorte aeroplanin përgjatë javës, për të shkuar në takime biznesi, ndërsa Karli e merrte fundjavave, që të kthehej në Misisipi. Ata punësuan të njëjtin pilot dhe Karli nisi të ulej sërish në ndenjësen e parë në të djathtë. Me ta shitur atë aeroplan, ai bleu një Cessna 421, që i pat zgjuar interes. Më vonë, atë aeroplan ia shiti një mikut të tij, i cili e kishte ngritur në fluturim me depozitën thuajse bosh dhe mjeti ishte përplasur në një fushë me misër në Indiana, Ditën e Falënderimeve.
– E kishte kthyer përmbys nga përplasja, – më tregoi Karli. – Të gjithë mbijetuan.
– E si e kishte kthyer përmbys?
– Po ja, moti ishte tmerr dhe njëri nga motorët nuk po punonte më, kështu që aeroplani po rrotullohej, më e pakta.
Në vitin 1994, kur e takova Karlin për herë të parë, ai ishte i divorcuar dhe kishte marrë Beechcraft Bonanza-n e vitit 1976 – model që njihej gjerësisht me emrin “vrasësi i doktorëve” – me formë tepër aerodinamike, i vështirë për t’u mbajtur në kontroll.
– Doktorët kanë aq para sa t’i blejnë, por jo dhe aq zotësi t’i pilotojnë.
Falë “Shërbimeve të Fluturimit Vëllezërit Kej”, Karli ishte pilot i regjur. Bonanza që bleu, kishte zënë ballinën e revistës American Bonanza Society, i patën thënë. Ai e pëlqeu marrisht atë aeroplan, pastaj e pëlqeu më pak, pastaj e shiti. Më vonë bleu një Piper Comanche të 1962-shit (e pëlqeu marrisht, e pëlqeu më pak, e shiti) ndjekur nga një Beechcraft Sundowner i vitit 1982, më pas një Cessna 175 të vitit 1959 – çdonjëri syresh ishte një rrangullinë magjepsëse. Ishin nga ai lloj aeroplanësh që i detyronte pilotët e tjerë t’i binin përmes pistës të asfaltë të aerodromit për të komplimentuar. Karli zotëronte aeroplanët që burrat e tjerë i dëshironin. Madje, do të kishte pasur edhe ujdi të njëmendta, po të mos ishte se aeroplanit Comanche i duhej vënë motor i ri. 175-a kishte nevojë për një helikë të re. Bonanza lipsej pajisur me depozita të reja karburanti, çka nënkuptonte se krahët duheshin bërë fije-fije. Depozitat e reja, shkolitja e paneleve të krahëve dhe zëvendësimi kushtonin aq sa ai pat paguar për mjetin. Më prapa do të duhej edhe motor i ri.
Karli i mbante gjysmën e këtyre aeroplanëve pa pasur licencë. Ai mund të fluturonte vetëm ose me një pasagjer, për sa kohë që një instruktor i gjendej në krah. Kjo nënkuptonte se, për 10 vjetët e parë të marrëdhënies sonë, dikush tjetër gjendej në aeroplan sa herë që isha me të, paçka se mjetin e pilotonte Karli. Ai fluturonte vetëm tërë kohën, më së shumti për në Meridian që të shihte të ëmën. Shpesh thoshte se e shtynte marrjen e licencës ngaqë nuk kishte mjaftueshëm kohë të përgatitej për provimin me shkrim, por, në të vërtetë, për atë provim kishte studiuar pareshtur. E vononte provimin pasi donte merrte pikët maksimale. Licencën e mori (me një përgjigje të gabuar) më 2004-n, një vit përpara se të martoheshim. Prej asaj dite e tutje ishim vetëm ne të dy në aeroplan. Ai ndoqi disa kurse shtesë. Mori certifikatën për Rikuperimin nga lartësitë e pazakonta, që i udhëzon pilotët si të veprojnë nëse kthehen aksidentalisht kokëposhtë, si të dalin nga një rrotullim, si të mendojnë shpejt. Mori edhe certifikatën për kategorinë e aeroplanëve me rrotë në bisht, që e lejonte të drejtonte një mjet të tillë. Kur jam në aeroplan me Karlin, unë lexoj, studioj retë, bëj një dorë gjumë të patrazuar me kokën pas dritares.
Karli mund të shkonte vite të tëra pa një aeroplan. Zakonisht, intervale kësodore ia behnin pasi diçka kishte ndodhur. Një herë, leva e helikës u prish duke e bërë të vështirë manovrimin e saj; një herë tjetër nuk hapeshin rrotat e uljes. Ai do të më tregonte për secilin incident javë pas ndodhisë, rrëfim për një thirrje të afërt, që nuk ma kishte kapur veshi. Mandej ai do ta shiste aeroplanin si për ta ndëshkuar.
– Nuk kam më punë me fluturimin, – më thoshte. – E provova, dhe më vjen mirë, por tani më ka dalë krejt nga sistemi. – Ca më vonë vinte në shtrat me një kopje të revistës Trade-A-Plane për të parë se ç’kishte për shitje.
Gjatë një zbrazëtie të paaerolpantë, përpara se të martoheshim, Karli erdhi në shtëpinë time për darkë dhe, kur e takova dhe e putha te dera, u sprapsa. Nuk kisha ndier kurrë diçka aq të ftohtë sa fytyra e tij. “Kaq ftohtë bëka përjashta?”, e pyeta. M’u ndërmend një frazë nga drama e Thorton Uajlderit, “Lëkura e dhëmbëve tanë”. “Ciknë, kaq po them; qentë po ngjiten për trotuari!”. Ishte dhjetor. Më kujtohet sepse ishte dita pas datëlindjes sime – Karli kishte pritur sa të kalonte evenimenti që të më tregonte se kish blerë një motoçikletë.
E kuptova se ai nuk ishte i interesuar të mësonte si piqej buka, se s’do të kishte lojëra fjalëformuese apo mësime joge në të ardhmen tonë si çift, por, të paktën, a nuk mund të gjente një pasion që të mos e kishte vdekjen si përfundim të mundshëm? I thashë se do të nisja përsëri cigaren.
– Çfarë?
– Ti më kërkove ta lija dhe unë e lashë. Po e filloj prapë.
Pas kësaj ai u largua – pa ngrënë darkë – dhe mori rrugën për në shtëpi. Jetonte tri blloqe më tutje. Teksa përpiqej të nxirrte nga xhepi komandën e derës së garazhit, shkau në akull dhe motoçikleta i ra sipër. Ia kishte dalë të gërmonte në xhep celularin, të merrte të birin dhe t’i kërkonte ndihmë. Të nesërmen ia shiti motoçikletën drejtorit të përgjithshëm të spitalit për gjysmën e çmimit që pat paguar dy ditë më parë. Doli se drejtori ia uli edhe më çmimin dhe ia shiti dikujt tjetër, me kërkesë të së shoqes.
Tekefundit, Karli do të vdiste. Tekefundit, të gjithë ne do të vdisnim. Këtë e kuptoja, por doja të më jepte luksin e harresës. Doja të mos e përjetoja humbjen e tij aq gjallërisht sa kohë që ishte ende aty. Do të parapëlqeja një aeroplan në vend të një motoçikletë, sa herë ta kërkonte rasti, mbase sepse me aeroplanët isha mësuar dhe mbase sepse Karli kishte thyer dhëmballët në një aeroplan. Barkat ngjanin më të sigurta se aeroplanët gjersa nuk ishin më të tilla. Në vitin 2003, Karli bënte pjesë në një skuadër me gjashtëmbëdhjetë veta që voziste një jaht prej tetëdhjetë këmbësh nga Rod Ajlendi në Gjermani. Porsa jahti u venit tutje, unë qëndrova në dokun e Njuportit dhe qava, me të drejtë. Në dy javët e lundrimit ata ishin goditur nga valë furtunash prej tetëdhjetë këmbësh me erën që frynte me tetë nyje. Në bord kishte rënë zjarr prej një ngarkese elektrike. Në njëfarë pike, një valë tinëzare u përplas me mjetin dhe Karli, i cili po qëndronte në kiç, i kapur pas një litari, kishte përfunduar i përplasur te kabina. Për tri ditë nuk rrinte dot në këmbë. Gjashtë muaj pas kthimit në shtëpi, ai kishte ende një hematomë në ijë, që ngjante sikur dikush i kish vizatuar një grejpfrut në lëkurë.
Karli shpalli se dëshironte të fluturonte sërish. Bleu një Sundowner dhe më pas e hoqi qafe. Pas dy vjetësh bleu një Cessna 175, më vonë e hoqi qafe. Tha se kishte ardhur koha të mos fluturonte më. Ai i kishte larë duart me aeroplanët.
Më pëlqen t’u them njerëzve se Karli është personi i përkryer me të cilin do të doja të zhdukesha në një ishull të shkretë: historitë i tregon bukur, di të pilotojë e të lundrojë dhe mund të më heqë apendicitin në u dashtë. Ai mund të më zbaviste, të më shpëtonte jetën dhe të më largonte nga ishulli. E çfarë mund të kërkoje më mirë se kaq? Doja që ai të ishte burri guximtar dhe aventurier i njëherë e një kohe. Ai përkushtohej me mish e me shpirt në një punë që shpesh ishte e rëndë e depresuese dhe, nëse kjo i jepte kënaqësi, kush isha unë t’i thosha se duhej bërë e kundërta?
U përpoqa të mos e thosha.
Vitet kaluan. Karli bleu një barkë të vogël që përdorej për peshkimin e gaforreve. Pas pune, dilte dhe e voziste një milje deri te lumi dhe një milje në kthim. I pëlqente qetësia. Ai tha se mbante shpresë se do të vinte edhe një aeroplan tjetër.
E ëma e Karlit, Xhoja, jetonte ende në Meridian, në po atë shtëpi që kishte hyrë bashkë me Frenkun, teksa Karlin e kishte ende foshnjë në krah. Ne shkonim me makinë deri në Misisipi që ta takonim tri apo katër herë në vit. Unë e shijoja udhëtimin pesorësh, ndërsa Karli jo. “Po të kisha një aeroplan, – tha ai, – do të shkoja ta takoja nënën një herë në javë për drekë.”
Xhoja ishte tetëdhjetë e shtatë vjeçe, kur ne i hymë kësaj bisede. Karli ishte gjashtëdhjetë e një. Ai ndiente se koha për të marrë një aeroplan tjetër kish kaluar, e më tej se me gjasë ekzistonte edhe një fije shprese. Thoshte se, më në fund, ishte çliruar nga ajo dëshirë, porse atëherë dëshira e pushtonte përsëri, njëlloj si ethja e malaries. Më tregoi fotografi të aeroplanëve që donte, përfshi aty një prodhim artizanal të quajtur STOL CH750, që ngjante si projekt shkolle i klasës së gjashtë, vetëm se në përmasa të stërmëdha. Me kohën kisha mësuar të mos i bëja rezistencë. “I lezetshëm”, i thosha, kur ai më tregonte imazhet. S’doja të isha unë arsyeja përse ai nuk kishte një aeroplan, arsyeja pse ishte kapur prej kthetrave të mjerimit, kur ishte një njeri që dëshiron të rrijë qiell, por këmbët i ka në tokë. Në njëfarë pike u ftillova: do të ishte më mirë për atë të vdiste në një aeroplan, sesa të fliste për motin dhe për faktin se nuk kishte një aeroplan. Nuk është shaka kjo. Në ditët e veta më të këqija, Karli dukej si një papagall i vjetër, që rrinte në degën lëkundëse të kafazit. Ngjante e panatyrshme.
Porsa i thashë të merrte një aeroplan tjetër, ma ktheu se çështja duhej menduar më thellë. E la edhe ca vjet të tjerë. Zgjedhjet e tij u pakësuan, pastaj ndryshuan. Rendi i përparësive ndryshoi.
Teksa Karli peshonte mundësitë, unë po mendoja për ato që mund e nuk mund të kontrolloheshin. Në fluturime dominojnë tri faktorë: aftësia e pilotit, saktësia e pajisjeve dhe faktori X – ndriçimi, tufa e zogjve që ngeceshin në motor. Meqenëse aftësitë e Karlit si pilot ishin të patëmeta dhe zogjve s’kisha ç’t’u bëja gjallë në botë, mbetej se aeroplani ishte e vetmja gjë që mund të kontrolloja.
– Një Cirrus, – thashë. – Vetëm se jo të përdorur. Një Cirrus të ri. Një Cirrus drejt e nga ekspozita. – Cirrus-it i mungonte faktori mashkullor, por ishte një prej aeroplanëve më të sigurt dhe të besueshëm në treg – Toyota Corolla e aviacionit.
Karli ishte i tmerruar deri në palcë nga sugjerimi im. Sa për fillim, atë e hante të gjallë shtrenjtësia e hobit të tij. (Gjithsesi, siç ndodh me pasionet, ka shumë që janë të kripura, vrastare dhe kokë e këmbë të paligjshme. Gjeni të duhurit dhe lakmojini.) Ai besonte se aeroplanët duheshin blerë sa më lirë dhe se gjakimi pas ofertave përbënte një pjesë themelore të misionit. Por, pas vitesh të tëra bisedimesh dhe analizash, testime fluturimesh dhe këqyrje në iPad të fotografive, më në fund unë u kthjellova.
Ai tundi kokën.
– Shumë shtrenjtë.
– S’më bëhet vonë fare nëse duhet të shesim shtëpinë. Unë nuk kam për t’iu gëzuar atyre dy parave mënjanë nëse ti do të vdesësh prej një aeroplani të lirë.
Ai ishte piloti, unë isha aeroplani dhe zogjtë ishin zogjtë e kjo ishte martesa jonë. Isha gjëja më e mirë që mund të bënim.
Karli ishte shtatëdhjetë vjeç kur bleu Cirrus-in. Aeroplani kishte rrota të palëvizshme uljeje. Ai më shpjegoi se kushtonte një djall e gjysmë që pilotëve mbi të shtatëdhjetat t’u liheshin në duar aeroplanë me rrota të lëvizshme, sepse ata jo gjithmonë kujtoheshin t’i aktivizonin. Aeroplani vinte bashkë me një kurs trajnues dhe një paketë mbresëlënëse mirëmbajtje. Kishte të përfshirë edhe një parashutë – jo parashuta teke për pilotin dhe për pasagjerin, por një parashutë të vetme, të stërmadhe, enkas për aeroplanin. Karli ma shpjegoi hap pas hapi. Në rast se ndodhte diçka, unë duhej ta tërhiqja pas levën në pozicion prehjeje.
– Fike edhe motorin po t’u dha, – shtoi. – Po mbase nuk ke përse të shqetësohesh për atë. Nëse do të të duhet të hapësh parashutën, me shumë mundësi motori ka vdekur.
E pashë.
– Nuk ka vdekur motori. Ti ke vdekur. Po m’u desh mua ta bëj këtë gjë, do të thotë se ti nuk po piloton më. – Ja tek ishte përsëri, e ardhmja e pashmangshme prej së cilës po varesha që në krye të herës.
– Mirë, – ma ktheu ai. – Ke të drejtë. Pra, zgjatu dhe ktheje këtë çelësin, pastaj tërhiqe levën e kuqe që ke mbi kokë. Duhet të ushtrosh forcë të madhe, nja dyzet paundë, prandaj përdor të dyja duart. – Ai tregoi me veprime se si duhej tërhequr, një hark në formë C-je dhe më pas drejt. – Këtu hapet parashuta dhe duhet të hidhesh. Funksionon më mirë kur je mbi njëqind këmbë, kështu që mos u mendo shumë.
Nuk doja ta përfytyroja udhëtimin tonë teposhtë, as të llogarisja se sa mundësi kishim. S’doja ta dija.
Derisa Karli bleu Cirrus-in, e ëma kishte mbushur nëntëdhjetë e shtatë vjeç, megjithëqë nëntëdhjetë e shtatë në Meridian ishte tetëdhjetë e katër tjetërkund. Me ç’dukej, gratë rronin më shumë në Misisipi. Paketova drekën në një kuti të madhe e në një ftohës dhe e vendosa në mbajtëse. Karli ishte aq i lumtur që po fluturonte përsëri, ndërsa unë isha e lumtur se ishim të dy bashkë në aeroplan. E kuptoja mirë se s’kisha kurrfarë ndikimi në sigurinë e atij udhëtimi, por isha me të dhe, kur unë isha me të, nuk shqetësohesha. Nëse ndodhte diçka, do të na ndodhte të dyve. Vështrova poshtë në shtrojën e gjelbër të Jugut, gjithë ato copëza toke të qepura ngjiturazi, vijat gjarpëruese të lumenjve dhe degët e pemëve, toka e bukur parë nga një qiell i pastër.
Ne u ulëm në Fushën Kej, aty ku Karli kishte mësuar të fluturonte. Stivi, kunati i Karlit, erdhi na mori dhe na çoi me makinë deri te liqeni, ku takuam të ëmën, të motrën dhe të vëllain e Karlit, dhe ku shijuam drekën tonë në një tavolinë pikniku. Pas tri orësh shkuam përsëri në aeroport. Dukej si mënyra më e mirë për të përdorur një aeroplan, më e mira që mund të imagjinoja.
Stivi priti të na shihte sa të niseshim. Ishin dy pista dhe avioni ynë i vetmi mjet që po ngrihej në fluturim. Si me çdo gjë tjetër në Meridian, nuk ishte e vështirë të përfytyroja se pamja që po shikoja unë mu atë çast, ishte e njëjta me çka Karli pat parë gjashtëdhjetë vjet të shkuar. Në asi mënyre, aeroplani ishte një makinë kohe që na ktheu në të kaluarën, në të kaluarën e tij. Lidhëm rripat dhe përshëndetëm me dorë Stivin. Karli kreu kontrollet para fluturimit. Unë vura kufjet, për të dëgjuar muzikë, jo ato të fluturimit, dhe nisa të dëgjoja diçka nga Filip Glasi. Teksa shkisnim në pistë, po mendoja si kish shkuar gjithçka aq mirë. Pas shumë diskutimesh dhe këmbënguljeje, zgjedhja e duhur ishte bërë dhe, në mënyrën tonë të çuditshme, atë zgjidhje e kishim bërë bashkë. Sa rrotat po shkëputeshin nga asfalti, dera ime u hap. Nuk e kisha mbyllur.
Kufjet e pilotit nuk komunikojnë me kufjet zhurmëmbytëse, që përcjellin muzikë për piano. Me sa fuqi pata, u përpoqa ta mbaja derën të puthitur me dorën e djathtë, ndërsa me të majtën po godisja me furi Karlin në kraharor dhe i bëja me shenjë se po shkonim poshtë, poshtë. Ndodheshim dhjetë këmbë mbi tokë, njëzet këmbë. Ikin shumë shpejt – aeroplanët, jeta. U orvata t’ia thosha me urgjencë të madhe dhe pa fjalë se duhej ta ulte aeroplanin në atë çast. Dhe ai e uli. Me fare pak hapësirë në pistë, u ul. Nuk doli në fushën përtej aerodromit. Ndaloi. Hoqi kufjet.
– S’e mbylla derën! – ngashëreva unë.
Karli rrëzëllente. Për të, kjo nuk ishte një histori për një gabim timin. Ishte një histori për aftësinë e tij për të ndrequr gabimin tim.
– Na e mësuan si ta bënim këtë në kursin trajnues. Na u desh të praktikonim pikërisht këtë gjë, si të uleshim kur sapo ishim ngritur në fluturim.
Shkolla e fluturimit! Ai e kishte ndjekur, ishe treguar i vëmendshëm, e kishte simuluar situatën e emergjencës gjersa iu ngulit. Ne kishim ndaluar në fund të aerodromit. Gjendeshim mu në atë vend ku Karli kishte marrë Super Cub-in kur ishte veç një djalosh.
– Do të isha bërë unë shkaktarja për vdekjen tonë, – thashë. – Do të isha unë shkaku dhe askush nuk do merrte vesh.
– Nuk do të kishim vdekur për fajin tënd.
– As derën nuk po e mbaja dot mbyllur.
– E pata unë fajin, duhej ta kisha kontrolluar para se të niseshim.
– Më së paku duhet të jem në gjendje të mbyll derën vetë. – Përfytyrova flegrën që fluturonte tutje, aeroplanin tek shkiste përpara, hunda poshtë.
– Do të isha sjellë rrotull dhe do të isha ulur.
Ai do ta kishte gjetur rrugëdaljen në ajër. Do ta ulte aeroplanin me derën e hapur, do të mbyllte derën dhe do të nisej sërish. Këtë gjë do ta bënte pa hidhësi dhe hedhje faji. Më vonë, kur mbërritëm në Neshvill shëndoshë e mirë, në makinën që po na çonte nga aerodromi në shtëpi, ai u përpoq të shpjegonte parimin e Bernoulit, si lidhej me trysninë e ajrit, si mënyrë për të më sqaruar se përse dera bënte të hapej, në vend që të puthitej për t’u mbyllur. Unë nuk kuptova gjë prej gjëje. Kuptova vetëm faktin se askush nuk po e mbronte tjetrin – një person e di se duhet ta ngrejë hundën e aeroplanit lart për t’u ulur e tjetri harron të mbyllë derën dhe, në fund, me gjasë nuk ka për të qenë as hunda, as dera. Ka për të qenë ndonjë gjë pambarimisht më e rëndomtë. Ka për të qenë jeta dhe koha, gjërat që na presin të gjithëve. Prapëseprapë, kjo nuk do të më pengojë të them “kujdes, më telefono, kthehu shpejt”.
Unë gjithnjë do të zgjatem të kap dorën e tij.
*Botuar në The New Yorker, në numrin e printuar të 2 gushtit 2021
