Gati në çdo libër me poezi të Sadik Bejkos, balada herë frymon si tharm përndezës i një sekuence kuptimore të poezisë dhe herë si majaja ngjizëse e krejt ashtnorit poetik. Në vëllimin me poezi “Letër Hamurabit”, botuar më 1997, na shfaqen imazhet e një poezie-çelës, një nga më befasueset në krijimtarinë e gjatë të Sadik Bejkos: poezia “Djegagur”. Një emërtim që ndërthur dy thelbe semiotike, foljen djeg dhe emrit gur. Është pak e mjegullt nëse kemi të bëjmë me procesin e djegies së një guri apo me përfundimin e këtij procesi, i cili na ka lënë para syve një gur të djegur. Gjithsesi diçka digjet diku. Larg apo afër. Poezia sjell imazhin e një karvani të pashpresë në një rrafshinë të gurtë. Ca fantazma, as të gjallë, as të vdekur. Të vdekurit e tyre u dërgojnë një korb që t’u tregojë rrugën për t’i udhëhequr kah nëntoka e tyre. Karvani vazhdon udhën e jetës, tej një vdekjeje dhe tej një zgjimi. Atmosfera përhap një tis baladesk, sa joreal e fantastik, po aq thelbësor për të na shpënë drejt kumtesh të gjalla dhe tejet “konkrete”. Brenda saj ka lutje për të mos u bërë pjesë e nëntokës. Një psalm i etshëm për jetën kjo lutje. Ka një himn për njeriun dhe ringjalljen e tij shpirtërore. Për mospranimin e “paktit” me një korb, i cili vjen në këtë rast si shenjuesi absolut i vdekjes.
Po si ngjizet lënda e baladës dhe tisi baladesk nga njëri vëllim në tjetrin? Në vëllimin “Rrënjët” veçojmë poezitë: Rrënjët, Kënga e xha Canes, Kënga e fundit për zjarrin dhe Lumi. Në vëllimin “Ku e ka folenë bilbili” veçojmë poezinë Kështjella. Në vëllimin “Si vdes gruri” kemi poezitë: Kau i Zi, Ishullari, Barbaria e vapës, Me shkëmbin mbi shpinë, Muzgu i murosjes, Shtëpia ime dhe milingonat, Hollohem hollohem dhe Sy të vdekur. Në vëllimin “Letër Hamurabi” kemi poezitë: Letër Hamurabit, Kurthi i kufomës, Ati, biri dhe buka, Murgu i rrugës së madhe, Barra e fantazmave, Djegagur, Shtyllë dheu, Cikli i mbyllur i Ikarit dhe Letër Hamurabit. Në vëllimin “Psalm për atin” kemi vëllimin Kalorësi i mbrëmjes, Psalm Gjon Buzukut, Mbrëmje në Krahës, Ezekiel, Emri i vëllait të Carit, Dituraku mesdhetar, Rob në muzgje, Në shëtitjen e mbrëmjes, Një thupër maraj dhe Profeti i pasmesnatës. Në vëllimin “Fytyrë e panjohur” kemi poezitë: I huaji në mal, Fiku i Zi, Delja e humbur dhe Mbretëria sovrane e drurit. Në vëllimin “Këngë të Solomonit”, veçojmë: Thirrja e udhës, Mos më lexo në mbrëmje Magdaliní, Baladë, Burrnesha, Kleopatra, Kësulëkuqes dhe Të pikturosh fikun.
Baladat e Bejkos shijohen njëherazi si rrëfime, si psalme dhe si himne për jetën dhe përmasën tragjike të saj. Rrëfimet për kohën e absurdit ndodhin atëherë kur frikërat për të pandodhurën që nuk duhet kurrsesi të ndodhë, flenë diku thellë nënshtresave të thelbeve ekzistenciale. Ka poezi ku koha e jetës dhe koha e vdekjes pleksen njësoj si në letërsinë gojore, prej nga mjafton të përmendim këngën e vëllait të vdekur që ngrihet nga varri për mbajtjen e besës së dhënë motrës apo nënës. Ndërkohë, në vargjet e poezisë “Djegagur” rrëfehet për të gjallë që thirren nga të vdekurit dhe të vdekur që duan t’u dërgojnë kumte të gjallëve të tyre. Studiuesi Fatos Arapi thekson për Këngën e Halil Garrisë, se ajo është kënga e njeriut, himn i tij dhe pra triumfi i tij mbi vdekjen. Ndërkohë, duke analizuar motivin e ngritjes së vëllait të vdekur nga varri në popuj të ndryshëm të Ballkanit, Arapi shpjegon: “Po ndërsa në disa raste të vdekurin e ngrenë dhembja e lotët e nënës, në të tjera atë e çojnë dhembja e lotët e motrës”. Poeti merr nga balada popullore përmasën tragjike të zhanrit dhe shkrirjen e kufirit mes jetës dhe vdekjes, Falë kësaj të fundit, të vdekurit dhe të gjallët dërgojnë kumte mes dy botëve ndërsa përtej kumteve (si ai me anë të korbit në poezinë “Djegagur”), heronjtë e baladave moderne të Sadik Bejkos, munden gjithashtu të shtegtojnë natyrshëm prej njërës botë në tjetrën. Po le të vazhdojmë të mbetemi te balada në kryekreje të këtij shkrimi. Karvani i kundërvihet vdekjes për arsyen se arrin të zgjohet apo të kthjellohet edhe më tepër për misionin e tij drejt jetës. Duket se të vdekurit jo vetëm u luten të gjallëve, por u ngrenë atyre edhe një kurth përmes korbit. Pse jo një pëllumb, por një korb?! Miti biblik i përmbytjes, në kapitullin e nëntë në Librin e Zanafillës, jep këtë përshkrim për shtegtimin e korbit: “Kështu, mbas dyzet ditësh, ndodhi që Noeu hapi dritaren që kishte bërë në arkë, dhe nisi jashtë korbin, që vazhdoi të shkojë para dhe prapa, deri sa u thanë ujërat mbi tokë.” Ndërkohë për shtegtimin e të dytit pëllumb shkruhet: “Dhe pëllumbi u kthye tek ai aty nga mbrëmja; dhe ja, ai kishte në sqep një gjethe ulliri të këputur, të njomë; kështu Noeu kuptoi se ujërat ishin tërhequr nga toka.”
Korbi nuk e kryen dot misionin e tij për të sjellë lajmin e rilindjes së jetës. Ai vazhdon të shkojë “para dhe para dhe prapa, deri sa u thanë ujërat mbi tokë”, në një kohë që pëllumbi është lajmëtar i jetës. Në baladën e Bejkos, të vdekurit nuk dërgojnë një pëllumb, por dërgojnë një korb, si për ta lënë karvanin në një gjendje të pezullt, sa para dhe prapa, ose as në vdekje, as në jetë. As mbi tokë dhe as nëntokë. Ftesa nga nëntoka i mban larg vdekjes dhe larg zgjimit. Korbi duke mos u bërë dot simbol i sjelljes së një lajmi të mirë, bëhet lajmëtar i kobit dhe pezullisë shpirtërore. Një trashëgimi e tërë shpirtërore në rrezik zhdukjeje, për sa kohë balada na thotë se: “në tezgën skelet të krahëve/mbartnim fëmijën e tretur”. Guri i djegur apo i gëlqerëzuar është shuarja e jetës. Djegaguri si metaforë e muajit gusht është vapa që mpak ajrin e jetës përmes zjarrmisë së motit.
Ecnim. Mishrat rrjepur nëpër djegagur.
Na ndiqte nga pas i korbave krrokimi.
Jeta jonë, ti na duheshe, na duhesh
përtej një vdekjeje… dhe përtej një zgjimi.
Është një zë që bashkohet në këtë kob, në këtë rrëfim tragjik. Një zë që duket se vjen prej mijëra zërave të karvanit. Është zëri që na jep kumtin ngazëllues të jetës mbi vdekjen. Vdekja mundet, njësoj si në Këngën e Halil Garrisë, po jo përmes një vdekjeje reale, por përmes syhapjes dhe ringjalljes shpirtërore në kohën e duhur. Duke mos pranuar korb-ndivnesën, karvani nuk është më si karvani i krushqve të ngrirë në Ciklin e Kreshnikëve, por një karvan triumfues. Dikush përlotet në këtë baladë. Është zëri i poetit që rrëfen dramën për ne dëgjuesit apo lexuesit e tekstit poetik. Karvani për ne do të ishte krejt i panjohur dhe misioni i tij i papërmbushur, nëse mes tij nuk do të jehonte zëri i kryemisionarit që e përjetoi dramën dhe e vajtoi me kuje përmes këtij rrëfimi. Prandaj themi se në një tjetër kontekst, ky karvan hipotetik është vetë vdekja që ne e mbartim mbi shpinë gjatë rrugëtimit tonë. Një vdekje e ngadaltë e shpirtrave tanë, të cilën e mundim përmes lotëve të dashurisë për jetën. Në esenë “Dantja i pashmangshëm”, Kadareja shkruan se: “Dantja na mësoi se gjendja natyrale e shkrimtarit është që të udhëtojë i gjallë në mesin e të vdekurve”. Rrëfimtari i baladave të Sadik Bejkos është shpesh një i gjallë i tillë. Ai shmang të vdekurit e gjallë në poezinë Kurthi i kufomës, ku grotesku arrin pikën kulmore dhe i ngre kult ringjalljes së shpirtit në baladën Hollohem hollohem. Kjo ringjallje është mjaft e mundimshme në fakt. Në baladën popullore thuhet: “shkon i vdekuri me të gjallë”, ndërsa Bejko herë shkon t’u japë frymë të vdekurve, herë ndihet si i vdekur mes të gjallëve. Një lloj i vdekuri i mësuar me mungesën e dritës, që në fund arrin të rikapet fort pas jetës.
Po nesër në gjumë të pagjumë
do kem hyrë në botën e tejme,
me buzët plot ajër, plot frymë
me jetën e padukshme tretur
me skeletin e dhimbjeve ngjeshur.
Në këtë raport përqendrimi maksimal ndaj tekstit, lexuesi racional fiton pozitën dyfishe, atë të qëndrimit mjaft imagjinativ. Kjo ngaqë “ngrirja”, “vjetërsia” dhe “skeleti” i tekstit, duhen ringjallur dhe plotësuar si në origjinë. Qëndrimi imagjinativ i lejon lexuesit t’i lexoje elementet e baladës në një kontekst të ri dhe modern. Këto elemente janë të pranishme që në krye të herës me vëllimin “Rrënjët” dhe deri në poezitë e fundit të librit “Këngët e Solomonit”. Kënga e Xha Canes është balada e bariut që bëhet luftëtar. Pasi ka vdekur në luftë, ringjallet në vendlindje përmes këngës. Ajo, kënga, e kthen në fshat si bari me fustanellë, me kërrabë me bagëti. Kënga u del përpara brezave njësoj si brigjet e vendlindjes. Miti i vendlindjes dhe ringjallja e breznive prej vdekjes faktike vjen edhe në poezinë Kënga e fundit për zjarrin. Nga gropa e vatrës, sa herë ndezim zjarrin, del një gjysh, që këndon rapsodinë e mbrëmjes. Gjinden përreth e ngroh zjarri dhe kënga. E mbron nga frika, nga nata, dhe nga tufani. Figura e gjyshit fiket e ngjallet prapë nën hirin e zjarrit. Aty e strehon gjinden, nën këngën e tij. Aty ia shëron sëmundjet, aty ia sjell më afër agimin, dritën, përndritjen e shpirtrave të frikësuar. Në poezinë “Lumi” kemi trinomin lumë, njeri dhe qytet. Lumi dhe qyteti i rrëzuar sipër tij bëhen një trup i vetëm në mbrëmje. Lumi është natyra. Qyteti është kultura. Lumi ndjek shtratin, ndërsa synimi i tij është deti. Ai, njeriu është në krah të tij. Njeriu përbëhet nga ujërat dhe nga dritat. Lumi tërë dallgë e drita derdhet te njeriu e bëhet një më të. Një trup e një shpirt. Njeriu është kështu prej natyre dhe prej kulture (qyteti). Ashtu si lumi ndjek shtratin, njeriu ndjek udhën e tij drejt përsosjes. Përsosja shihet si një udhë që të çon drejt detit. Deti shndërrohet kështu në më të bukurin himn, në simbolin e pafundësisë, thellësisë dhe përjetësisë.
Shenjuesi i djegagurit, krahas përdorimit të drejtpërdrejtë në tekst, ka edhe një tjetër përdorime kontekstual në një pjesë të madhe të poetikës së Sadik Bejkos. Në këtë përdorim të dytë është shenjues i heshtur ose shenjues-heshtë. Djegaguri është kohë e mpakur, ajër i rralluar dhe përkohësi e papërmbushur siç duhet, për t’u shndërruar në prag përjetësie. Djegaguri i heshtuar, i nuhatur, me erën e gurit që digjet nën vapë ngjiz përmasën e tragjikes dhe absurdit në këtë poetikë. Konfiguron hartën e fatit të keq dhe formëson imazhin e dukshëm, duke mbetur për vete një lloj eteri, pa frymimin e të cilit, gjithë ajo çka shohim e dëgjojmë në vargjet e poetit, ose nuk do të ekzistonte, ose nuk do të përbënte dot një art me lëng jete. Vëllimi me poezi “Si vdes gruri” ka në lëndën e vet të gjithë elementet e lartpërmendura: të keqen, përkohësinë lojcake në kufij absurdi dhe vetmimin në ajrin e rralluar (apo në barbarinë e vapës). Jo më kot vëllimi hapet me një të folur me shëmbëlltyrë si në tekstet biblike, ku lexuesi ndjen kërcënimin nga vdekja dhe paralajmërimin e hapur për gjithçka të papritur që do të vijë më pas.
Unë po ju them
Unë po ju them:
kokrra e grurit e mbjellë në dhe
duhet të vdesë
në qoftë se nuk do të mbetet e vetme.
Me tepër se “po thotë”, kumtuesi, apo zëri me gishtin tregues dhe të imagjinuar prej nesh, po lutet. Përse lutet? Në poezinë Kau i Zi lutet për shmangien e fatit të keq, në çastin kur shpirti takohet me orën ogurligë. Shprehja “të ka shkelur kau i zi në bark” e tekstit poetik gjendet edhe tek arbëreshët e Italisë, kurse miti i demit dhe kaut të zi rimerret nga tradita mesdhetare. Kau i Zi dhe Deti i Zi, si figura të mitologjisë fshatare, për yshtjen e së keqes që bie papritur dhe pa shkak, është shtresa parake e një të keqeje shumë simbolike, që sillet rrotull nesh e tejpashme si ajri dhe uji. Te Ishullari kemi dramën e të vetmuarit në ishull. Prej tij nuk mbetet as shenjë, as varr. Ishulli i thatë (ishulli djegagur) e avullon si të jetë një bulëz ujë. Te Barbaria e vapës, njësoj si te Ishullari, vapa avullon tanimë jo vetëm një shpirt. Harta e absurdit bymehet dhe vapa rrafshon shtëpitë, kështjellat dhe malet. Vetëm milingonat mbijetojnë. Në poezinë Me shkëmbin në shpinë, rrëfehet se si në një pyll, shkëmbi i ka rënë aq keq mbi shpinë një druri, sa ky i fundit është gjymtuar. Shkëmbi i ngjitur në trupin e drurit i bën vapë në verë dhe e ftoh në dimër. Guri i djegur ka tashmë përmasën e një shkëmbi të tërë. Djegaguri është masivizuar në atë farë feje sa është shndërruar në gur sizifian për qenien, duke ia ngrënë të tërë kohën, si në verë, si në dimër. Te Ishullari ky proces përshkruhet me vargun “Mërguar nga koha, pa kohë fare”. Qenie që lëvrijnë si larva në pakohë, në asgjë. Absurdi fillon me rrallimin e ajrit dhe mbërrin në skajin e tij më të epërm: shuarjen e kohës. Kjo e fundit është alegoria rrëqethëse e shuarjes së kujtesës së qenies, kombit dhe historisë.
Vetmimi dhe krrokama e korbave bëhen po aq të tmerrshme sa shkëmbi mbi shpinë në poezinë Shtëpia ime dhe milingonat. Drama e emigrimit vjen si drama e braktisjes se vetes prej të tjerëve dhe më pas si braktisje e vetes prej vetes. Në fund, milingonat e dëshpëruara dhe korbat e vënë në rreth dhe e hanë njeriun e shtëpisë, nga e cila po emigrojnë edhe milingonat. Vargu “Na ndiqte nga pas i korbave krrokimi” prej poezisë Djegagur, shndërrohet në lajtmotivin kryesor të krejt lëndës poetike të vëllimit. Tisi i baladës e mbështjell poezinë, i përzier me një jehonë të largët psalmesh dhe britmash, për të keqen që nuk mundemi ta shohim. Prandaj vëllimi hapet me kumtin “unë po ju them”, e cila deshifrohet me urdhrin: dëgjoni se çfarë po ju them dhe veproni!
Sikundër vërejmë prej zbërthimit veç e veç të shenjuesve të ndryshëm sinonimikë dhe antonimikë, të cilët bashkëjetojnë në të njëjtin truall ekzistencial, me poezinë e tij më të mirë Bejko ndërton një sistem poetik nga më të ndërlikuarit, si në strukturë, si në semiotikë.
DJEGAGUR
Nëpër rrafshinë fije-fije, të tërhequra,
mishrat tanë në maja gurësh të tharë,
jeta jonë, mishi ynë, krehur, tëholluar
në gurishtet tek-tuk me gjëmbaçë.
Në tezgën skelet të krahëve
mbartnim fëmijët e tretur.
Në muzg pllaja ngre fantazma.
Ejani, – thanë të vdekurit tanë,
si kalë ju dërgojmë një korb
për zbritjen këtu në zgavra.
U thamë për ujë.
Me mishin e vet gjëmbaçi na veshi kockat.
Ejani, e dimë më mirë se ju
si u venë punët me jetën,
pranojeni korb – ndivnesën.
Ecnim. Mishrat rrjepur nëpër djegagur.
Na ndiqte pas i korbave krokimi.
Jeta jonë, ti na duheshe, na duhesh
përtej një vdekjeje dhe përtej një zgjimi.
KAU I ZI
Hajt, hajt hajt e liga, shtriga
në male, shkretëtirë,
përtej Detnë e Zi, përtej Detnë e Zi
(Nga formula magjikë kundër Syrit të Keq)
Një gjëmë vjen rrotull, një ditë e zezë…
një Ka i Zi vërtitet e të shkel në bark,
të është nisur, po të vjen, s’të besohet…
qoftë larg nga ti, qoftë larg!
Dhe je mes të mirave, je rob i mirë,
rrallë gjen burra a prindër si ti,
mëkate vdekëse s’ke mbi shpinën tënde,
por vjen, të është taksur Kau i Zi.
Asnjë nuk e sheh, askush s’ta parathotë,
telegram nuk të vjen në punë, në shtëpi,
një Ka po tërhuzet, me tmerr lëkund brirët,
qoftë larg, larg tej Detit të Zi.
Papritur të vjen, do ta gjesh një mbrëmje
në supet e dridhura të gruas tënde:
nën makth e nën lotë çarçfët kafshon,
ky Ka i Zi nuk harron, nuk harron.
Fundosur, rrëzuar, lëmsh e kokëposhtë,
do shohësh sa gjëra nuk ditke në botë.
Mos u jep, mos u thinj, mos u mpak,
me thundrën, me thundrën e zezë në bark.
“Po ç’bëra, ç’i bëra zotit?”, thua. Asgjë:
shkon një Ka dhe dikë e shkel në bark,
pastaj vetiu ngordh a ikën tej Detit…
Larg tej Detit të Zi shkoftë, larg.
1973
ISHULLI
I nëmuri
Ky ishulli im e ka një nëmë,
bukuritë ia kënduan poetët në mërgim,
ka nëmë, thanë, të ikurit ndaj detit me gjëmë,
pas vajit lumnim, gaz e kob e gaz-vajtim.
Ky ishulli im e ka një nëmë.
E nget një damar helmi ishullin tim ilirik,
lumenjve të botës qanë të ikurit me gjëmë,
këngë a vaj?- pyetën zërat tragjikë.
Ky ishulli im e ka një nëmë.
Dhimbshëm i prerë nga thikat lubi,
në terr e mjegull shkëmbinjtë në Jug,
gak i freskët edhe sot rrjedh në Veri.
Ky ishulli im e ka një nëmë.
Mendjet si bohçet i nis në mërgim,
shtriganët i vë në krye se i thonë mëmë
e gjak e qumësht ia thajnë me shterrim.
Mbi dymijëvjeçare kjo nëmë,
Por ka një fund çdo ah, çdo mallkim.
Shkundeni, o gërxhe, shtypeni me këmbë
me besë, me shpresë, me punë e durim.
Mars, 1990
ISHULLARI
Ke pranuar harresën, vetizolimin,
vetburgosjen ke pranuar në jetë,
ke jetuar tej gëzim-hidhërimit
pak e hidhur, por e vërtetë.
Vetizolimi sfilitës, i ankthshëm,
vetëmbyllja në rrethim ishullor,
e përditshmja të shurdhëron si rërë,
pemë që zverdhesh nën diellin vjeshtor.
E prapë të pëlqen ishulli yt i thatë,
ku postë s’vjen me teleks a pëllumb:
myshku, bryma mbulojnë shkëmbinjtë,
era e shiu ia behin si gjithëkund.
Mërguar nga koha, pa kohë fare,
qesh a qan pa të përfillur njeri
s’të hyjnë në sy veshje, krehje, modë,
as dashnorët e filmit më të ri.
Rob i ishullit, rob i zënë i ishullit,
fitimi as dështimi nuk të prek.
Vrapi i reve s’të njeh, s’të njeh as era,
fluturimi i zogjve sytë me lot s’t’i djeg.
I huaj je në dinjitetin e zbehur,
rebel, mbase, në veçimin si mur.
Dhe vdekja s’të njeh, do shkrihesh si vesa,
s’do kesh varr përsipër as shenjë, a gur.
Ishulli mbetet, toka e thatë, gurët,
poshtë shkëmbinj, lart qiell, më tej det.
Ofshamat e tua do t’i përcjellin dallgët,
kur shtrëngatat të përplasen në breg.
HONE TË MËDHA
Në gjoks mbajmë hone të mëdha
unë dhe ishulli im goditur nga rrufetë.
Sa shterrin stuhitë, krateret hata nxijnë,
Me ujë mbushen çdo vjeshtë.
Përpiqemi si plagën t’i mbyllim me dhè, me bar,
t’i përkëdhelim me ujëra, me puhi të ngrohta,
po stuhitë s’mbarojnë në këtë ishull,
shkurt, ne mbetemi gropa-gropa.
Prapë hedhim mbi to dyll blete, shira prilli,
Prapë vëmë rrënjë pemësh, mbjellim fara….
Ku e gjejmë këtë forcë, vëllezër, ku e gjejmë,
kur e dimë: gjithçka nis nga e para.
16 tetor 1985
