Alisa Velaj: Epika e vdekjes në romanin “Ar e fosfor” të Romeo Çollakut

Romani “Ar e fosfor” i shkrimtarit Romeo Çollaku na servir nje subjekt disi të rrallë, jo vetëm në letërsinë pas viteve ’90, por për romanin shqiptar në përgjithësi.

Në qendër të tij hidhen dy personazhe të paemër, të cilët e bëjnë akoma më të çuditshëm këtë subjekt. De juro protagonistët e kësaj vepre janë tri, por de facto, ata janë dy. Edhe pse këta të fundit në fillimet e rrëfimit na duken si dy personazhe në një të vetëm, apo thënë ndryshe, si vazhdim i njëri-tjetrit (marrë kjo në kuptimin, Çiraku si trashëgimtar i Ustait), por, në të vërtetë, ata janë antipode të sho-shoq. Alterego që nuk arrinë të mësojnë në ç’vend e në ç’kohë ndodhen^[1]. E kjo vjen për faktin se koha nuk është kurrë kohë në këtë roman. Ajo kthehet vazhdimisht në antikohë, që në çdo moment pjell antikrishtët e saj. Por duke qenë se në thelb dy protagonistët de juro të këtij romani janë kaq të përkundërt, mund të themi se antikoha këtu ka ngjizur një antikrisht të pastër, një demon të vërtetë (Ustain) dhe një antikrisht të penduar, një Judë (Çirakun).

Këta antikrishtë hyjnë e dalin nga jeta tokësore në atë të përtejmen me një qellim të vetëm: të nxjerrin në pah dilemat e mëdha të shpirtit njerëzor^[2].

Përrallë, fantazi e legjendë. Nga ana tjetër realitet dhe vërtetësi. Më pas, një përleshje e gjithë këtyre kategorive, për të krijuar realitet përralle, përralla të realitetit, të vërteta fantastike, fantazi të së vërtetës. E mbi të gjitha, legjenda më shumë se të besueshme. Pikërisht këtu ngatërrohen dhe kufinjtë mes jetës dhe vdekjes. Jeta si kohë dhe antikoha si vdekje.

“Ecnin. Të zhytur në të thella, të pagojë, shpërfilllës ndaj natyrës dhe ndaj njëri-tjetrit. Sidomos ndaj njëri-tjetrit^[3]”

Ftohtësia e vdekjes, si klimë mbizotëruese në këtë roman, ka ngjizur dhe brendinë e protagonistëve antipodë. Klisheja skeptike e Barthes-it “personazhi është ligjërata që ai prodhon^[4]”, formëson një teoremë të mrekullueshme në romanin “Ar e fosfor”. Antikrishti i penduar monologon, më tepër se sa komunikon, me antikrishtin e vërtetë. Madje edhe atëherë kur përpiqet të komunikojë, në të vërtetë ai s’bën gjë tjetër, veçse monologon me zë të lartë. Zgjimi ose ndërgjegjësimi i tij ka ardhur në çastin kur ka njohur demonët e vet. Megjithëse çdo gjë ka shkuar dalëngadalë drejt një fundi të pashmangshëm, gjuha e tij (Çirakut), është gjuha e makthit. Pasi te vdekja e tjetrit, ai ka nisur te ndjejë acarin e ftohtë të vdekjes së vet. Ndaj, në mënyrë krejt të natyrshme, ai është kthyer në një shpirt të trazuar.

Antipodi i tij (Ustai), ngase nuk e ndjen atë trazim në fyerjen ndaj të vdekurve, ka një gjuhë të metaltë, të ftohtë, dhe është shndërruar prej kohësh në një hije që ecën shpërfillës mes kufomash.

Në një vijë kohore të prekshme secili prej personazheve është vetëdija e munguar e tjetrit dhe kjo prani e vazhdueshme mungesash përcakton trajektoren e pakthyeshme nga jeta drejt vdekjes.

Kurreshtari → Çiraku → Ustai

(vetëdija e parë) (vetëdija e zgjuar) (mungesa e plotë e vetëdijes)

Brenda këtij raporti zinxhir qeniesh marrin trajtë dhe ato dilemat e mëdha të shpirtit njerëzor, të cilat bëhen të dukshme për një lexues model vetëm në një zbërthim alegorik te veprës, duke qenë se kjo e fundit cilësohet si një proces retorik, me anë të të cilit një tekst ose imazh shpreh një koncept ose kuptim të fshehur, jo drejtpërsëdrejti të dallueshëm e të ndryshëm nga domethënia parësore^[5].

Gjuha e kureshtjes është vetëdija e munguar e fëmijërisë së Antikrishtit të penduar, dhe dialogu i tij i stërzgjatur me qenien Kureshtar, i cili ndodhet nga ana e tij në dilemën e tmerrshme “të jesh a të mos jesh ”mund të merret fare mirë edhe si monologu i munguar, që personazhi duhej të kish bërë prej kohësh me veten. Për të mos u shndërruar në një fëmijë-hajdut varresh, e më pas në një çirak të vdekjes. Gjuha e kureshtjes është gjuha e tij e munguar dhe dialogu me mbartësin e saj është nisja e fëmijërimit, ose thënë ndryshe procesit te kthjellimit në vetëdijen e tij. Këtu nis metamorfoza e pritshme e qenies në një shpirt të trazuar.

‘Trupi nuk është si flaka.Sepse është braktisur nga jeta, nga shpirti.Shpirti po, shpirti është si flaka. Por jo si flaka e këtij zjarrit tonë, që, me të ikur ne, herët në mëngjes, do të jetë shuar.Shpirti është një flakë që nuk dihet kur është ndezur e nuk do të shuhet ndonjëherë^[6]”.

Vdekja e Kureshtarit është ndoshta më kuptimplotja në të gjithë veprën. Ajo nuk është gjë tjetër veçse një vdekje simbolike, ndërsa dialogu i tij me Çirakun e vdekjes shërben si një “ diell alegorik ”për këtë të fundit. Një diell që Çiraku vetëm sa e sheh, por nuk arrin të ngrohet dot prej rrezeve të tij, pasi tashmë është tepër vonë. Por ndërsa gjuha e kurreshtjes e shndërron çirakun e vdekjes nç një qenie dilemash të tmershme, në një Antikrisht të penduar, kjo gjuhë nuk e prek asfare Ustain e vdekjes. Ai është tepër i moshuar për të tilla transformime, duke qenë se mbart në subkoshiencën e tij gjuhën e ftohtë të asgjësë. Me këtë gjuhë ky personazh ligjëron prej ferrit tij, që është tepër larg purgatorit ku po qëndron përkohësisht bashkëudhëtari Çirak, dhe vite dritë nga rrethi ku lind gjuha e kurreshtjes. Pikërisht ngase nuk ka më asnjë lloj mundësie për t’u fëmijëruar qoftë edhe për një grimëkohe, ai ka humbur çdo lloj ndjesie njerëzore. E vetmja gjë ndaj së cilës tërhiqet si me magnet është ari në kockat fosforeshente të viktimave që përdhos netëve të pambarimta të mëkatit të tij. Mëkatet që nuk i rëndojnë aspak në ndërgjegjje e bëjnë qenien Usta, personazh antipod me protagonistin tjetër të romanit. Dhe si për një rastësi “aspak të rastësishme”, tokat që në vend të të korrave shpërthejne uturima, rënkimet e njerëzve të pafajshëm që do t’i nënshtrohen aktit makabër të murimit apo shpirti shegtar i vashës së vdekur ditën e martesës, të gjitha këto tmerre të marra së bashku, nuk janë ndodhi të pranishme në vendlindjen dhe monologët e Antikrishtit të vërtetë, por në kohën e hapësirën, nëpër të cilën vërtitet shpirti i trazuar i Judës, që me gjithë pendimin e tij s’e ndali dot lundrimin e pashmangshëm nëpër lumin Akeront. Duke qenë se arriti të fëmijërohej veç për një çast të vetëm, sa për të parë njëherë me sy të shqyer të vërtetat e tmerrshme. Sa për t’u shndërruar një kohë sa një e rrahur zemre, në Çirak dhe një pjesë të Kureshtarit^[7]. E ardhmja e tij i ishte profetizuar qysh në ëndrrën e përbashkët të tri protagonistëve de juro. Ëndërr që përmbushi profecinë ogurzezë, se pendimi i vonë vlerë nuk ka.

“O për të menduar që pendimi i vonë vlerë nuk ka^[8]”, siç jehon dhe zëri i arkitektit Çollaku, brenda ferrit që ai ka ndërtuar për antikrishtët e kësaj toke, e cila nuk ia fal askujt të shqetësojë prehjen e kockave të të vdekurve që mban përjetësisht në gjirin e saj.

Tiranë, nëntor 2010

^[1] Sadik Bejko; Gazeta Fjala, Tiranë 2003, fq.3.

^[2] Po aty

^[3] Romeo Çollaku: Ar e fosfor, Shtëpia botuese “Spektër”, Tiranë 2006, fq.52.

^[4] Roland Barthes: Hill and Wang, New York 1974, fq.179.

^[5] Dizionario della filosofia Garzanti, Milano 2004, f.20

“Allegoria- Proc.retorica attraverso cui un testo, o un imagine esprime un concetto o un senso riposte, non immediatatmente intelligibile e duverso dal significato letterale”

^[6] Romeo Çollaku: Ar e fosfor, Shtëpia botuese “Spektër”, Tiranë 2006, fq.71.

^[7] Po aty, fq.83.

^[8] Po aty