Në vjeshtën e 1947- tën, njeri s’di ta thotë me siguri në ishte vjeshta e parë apo e dytë se, për të tretën s’bëhet fjalë të kishte hyrë, sëmundja e mbërtheu siç di ajo, kur e ka me gjithë mend të të shtrojë në shtrat. Po asaj vjeshte Profesori mori pensionin e pleqërisë, natyrisht sipas ligjit. U struk në dhomën e vogël të banesës, diku në periferi të Nju Orleansit, e nuk e pa njeri me sy që të kishte dalë më prej aty, deri në ditën kur e nxorën ata të shërbimeve mortore, bashkë me arkivolin e zbukuruar. Vdiq më 1963, po në një vjeshtë të vonuar. Vërtet asaj vjeshte kishte të reshura të imëta shiu dhe era frynte e lehtë nga veriperëndimi, por që vështirë shkëputi gjethet nga majat e plepave të bardhë mbi kodrinën e rrëpirë, që zgjatej kah malet e varguara me kurriz të dhëmbëzuar.
Gazetari, ç’është e drejta, disa vite më parë, qe interesuar të bënte një intervistë me Profesorin plak. Ky i fundit nuk e pranoi asnjëherë, ndonëse Gazetari, siç e pohoi më vonë Gruaja e Përhimët, bëri shumë përpjekje. Kjo grua, e cila ua bënte me sy të pesëdhjetave, e që kujdesej për Profesorin plak, duke i ndihmuar atij në ditët e pleqërisë së ngrysur, gjithnjë e priste Gazetarin te dera dhe, duke mos e lënë të hynte brenda, ia bënte me dije se Profesori kishte vite që s’fliste me njeri. Bile, shtonte kjo, se nuk ishte çudi që ta ketë humbur edhe vetëdijen. Sipas rrëfimeve të saj, ai më shumë i ngjasonte një mumieje të gjallë, se sa njeriut që frymon me mendime.
– Nuk e di se ç’nevojë e çuditshme ju shtynë të bisedoni me të? – i thoshte kjo Gazetarit. – Ju me siguri nuk e dini se ai ka më shumë se dhjetë vjet që as ka parë, dhe as e ka parë njeri me sy.
– Për akuariumin erdha, – i thoshte Gazetari. – I tërë qyteti e di se Profesori ka një akuarium të mrekullueshëm, në të cilin ruan llojet më interesante të peshqve.
– S’është e vërtetë! – i përgjigjej kjo. – Profesori nuk ka diçka të tillë. Në këtë shtëpi nuk ka kurrfarë peshqish… e aq më pak disa lloje më interesante syresh.
Përveç Gazetarit dhe ca shkencëtarëve zoologë, të cilët jetonin në këtë qytet të madh, për akuariumin ishin interesuar edhe njerëz të tjerë. Por, ama, me Profesorin njeri s’kishte kontaktuar, përveç Gruas së Përhimët. Për Profesorin ishin thurur tregime të ndryshme, bile disa ishin fare fantastike. Sit Lëvdaçi, ishte i pari që kishte dyshuar në përmbajtjen e tregimeve të çuditshme mbi akuariumin e Profesorit. Por, meqë ky ishte një bjerrakohës, i cili jetonte mjaft mirë, pa ditur kush burimin e të hyrave të tij që i prishte kafeneve të qytetit të madh, askush nuk denjonte t’i besojë, se Profesori nuk ka kurrfarë akuariumi. Kërshëria e njerëzve nuk shuhej, sidomos e zoologëve.
– Po mirë, – thoshte Sit Lëvdaçi në kafenenë “Delfini”, – … po mirë! Ta zëmë se Profesori ka një akuarium të tillë: po me se i ushqen ato peshq? Dhe kush ia sjell nga ujërat e gjithë dynjasë? Pastaj si është e mundur që në shtëpinë e tij s’ka shkelur këmbë njeriu, e të na e thotë me gojën e vet. Lini muhabetet!
– Gruaja e Përhimët, – thoshin ata me një zë, por jo aq të sigurt.
– As ajo nuk del nga shtëpia, veç kur shkon në pazar për furnizime. Më së largu shkon deri te kasapi, por atje peshq nuk ka.
– Natën. Natën mund t’ia sjellin. He, s’i dihet kësaj pune! Ka, ka vend për dyshime, po të duash të dyshosh!
– Natën? Natën thoni ju. Po pse unë vetëm ditën kam survejuar, hë? Vetëm ditën? Natë e ditë, ditë e natë, kam qenë këtu përreth. Njeri të gjallë s’kam parë të futet në shtëpi. Pastaj njeriu në xhep do t’i sjellë ata alamet peshq!?
– Po mos kishte gjë të vërtetë për akuariumin e tij, s’do të fliste tërë qyteti. – ia prisnin të tjerët nga tavolina përbri. – Ku ka zë, s’është pa gjë, shtonte dikush si nëpër dhëmbë! Duhet të ketë diçka të vërtetë. Po si.
– Të gjitha këto thashetheme, – vazhdonte Sit Lëvdaçi, – s’janë asgjë tjetër, veç trillime të pakripa të atij Gazetarit të marrë që kërkon sensacione, për ta shitur gazetën e tij të pshurrtë. Dëgjoni Sitin ju! S’ka kurrfarë akuariumi Profesori i paralizuar. Kjo është e vërteta, tjetër s’ka.
– I paralizuar!? Jo, more! S’ e paskemi ditur. Ne na kanë thënë se është i sëmurë. Kaq, Por, që të jetë i paralizuar, jo se jo. Po qe kështu ndryshon puna, se i paralizuari s’mund të kujdeset për akuariumin . Kërkonte lëvizje ajo punë.- tha më i vjetri.
Njerëzit kthyen shikimin kah Sit Lëvdaçin dhe, duke u hamendur heshtnin të thelluar në mendime. Opsesioni akuarium u qe bërë tapë në mendje, madje edhe atyre që s’kishin lidhje me shkencën në përgjithësi dhe me peshqit në veçanti. “Mund të na bëjë të njohur në tërë botën, mund të jetë ndonjë shkencëtar i madh, i cili s’dëshiron të bëhet me nam derisa është gjallë dhe të cilit i pëlqen përmendorja pas vdekjes. Shumica syresh, të tillë janë. Njerëz me ideale…”, flisnin njerëzit nëpër qytet.
– Po kur ju them unë! – ngulte këmbë Sit Lëvdaçi, – Këto të gjitha janë trillime dhe gjepura të atij dreq Gazetari. Me sa di unë, e unë di shumë, në qytetin tonë s’ka folur njeri për atë farë akuariumi të Profesorit. Punët morën dheun prej ditës kur ky i shpifuri gazetar botoi atë shkrimin e mallkuar në atë gazetën edhe më të mallkuar. Po na e nxiu jetën, more! Supozimet e tij se Profesori, pensionist i paralizuar dhe me sëmundjen e mushkërive, paska një akuarium, në të cilin kultivoka disa lloje peshqish shumë interesantë, duke i studiuar fije për pe disa ligjshmëri prej të cilave nxjerr disa përfundime, që për shkencën zoologjike do të jenë me interes epokal, janë fare pa bazë. Fjala epokal gjithsesi që i ka trazuar, jo vetëm njerëzit e rëndomtë, që, ç’ është e drejta, edhe nuk e dinë aq mirë kuptimin e fjalës e p o k a l, por sidomos të shkencëtarëve. E, po, tani flasin njerëzit e s’ka kush i ndal, edhe pse flasin kot fare.- përpiqej t’i bindë Siti.
– Vitet kalonin me përtesë, kurse enigma vinte e ngulitej në kokat e njerëzve të qytetit të madh. Dhe, si për habi, sa më shumë që Sit Lëvdaçi mohonte faktin se ekziston ndonjë akuarium me aq interes, në mendjen e qytetarëve kërshëria sa vinte e rritej, duke marrë përmasa shumë të mëdha. Ç’është e drejta, njëherë u botua një artikull mjaft interesant, por kësaj radhe jo në gazetën lokale, por në një qendrore. Ky shkrim, natyrisht, nuk e hidhte poshtë mundësinë e ekzistimit të akuariumit. Tani s’kishte mbetur tjetër, veç vdekja e Profesorit dhe të zbulohej tërë ky mister. Kjo ishte arsyeja që vdekja e tij pritej me padurim, që për raste të tjera do të ishte një marrëzi. E, nga ana tjetër, si për inat, vitet rrëshqisnin aq ngadalë.
– Do të shohim, – qeshte me ironi Sit Lëvdaçi. – Sa të vdesë plaku i marrë, e do të bindeni se ka për të dalë fjala ime. Unë do t’ju lutesha të mos e lodhni më mendjen me atë farë akuariumi, pasi atë s’do ta shihni kurrë. Ai nuk ekziston. Punë e madhe se ka shkruar gazeta qendrore! Bash punë e madhe!
Dhe, më në fund, ia behu edhe viti 1963, viti që pruri me vete edhe vdekjen e Profesorit aq të pritur dhe aq të dëshiruar prej disave. Ishte vdekje që pritej me shumë kureshtje, prandaj edhe u përhap me shpejtësi rrufeje. Bile, shumë më shpejt se sa mund të merrej me mend. Menjëherë, një grup gazetarësh vrapuan në shtëpinë e, tanimë, të ndjerit Profesor. Në mesin e tyre, natyrisht, nuk mund të mos ishte Sit Lëvdaçi dhe Gazetari që shkaktoi kureshtjen. Herët në mëngjes, grupi i të shtatëve (aq veta numëronte Këshilli i Varrimit, formuar nga Shërbimi Mortot), ia behën te dera e banesës së Profesorit. Derën ua hapi Gruaja e Përhimët, pak e bezdisur, pak e frikësuar dhe pak e përlotur.
– Ne jemi caktuar të përkujdesemi për varrimin e Profesorit, – i tha asaj Gazetari.
– Përsëri ti! – u habit Gruaja.
– Si të them, qe… – u hutua Gazetari.
– I pashpirt! – bëri Gruaja, – Gënjeshtar. Vagabond…
– E, po, … e dini, s’kam kurrfarë faji…- belbëzoi ai.
– Dhe, jo vetëm ti, por këtu na qenka edhe ky tjetri! – bërtiti Gruaja, duke treguar me gisht kah Sit Lëvdaçi.
– Unë!? – u habit Siti.
– Po, po, ti, që tërë natën vareshe tek dritarja e plakut të lodhur, duke e përgjuar të shkretin se ç’punonte në dhomë.
– E kisha për … – bëri Siti, por ajo e ndërpreu me një shikim të ashpër, e Siti lëshoi sytë përdhe.
– Urdhëroni!… – tha më në fund Gruaja. – Zotërinj, – vazhdoi ajo, – t’ju tregoj që në fillim: prej ditës së djeshme, pronare e ligjshme dhe e vetme e kësaj banese dhe e kësaj pasurie, jam unë. Mos dëshiron dikush ta shohë testamentin?
– Të besojmë, të besojmë – thanë me një zë, por të lodhur nga kërshëria për të parë ç’djallë fshehtësie ishte mbuluar mbi atë kulm decenie me radhë.
Kur u futën në dhomën e parë, duke kaluar mesores së ngushtë, Gruaja e Përhimët u tregoi karriget ku do të uleshin.
– Uluni, – u tha. – Tani kini durim sa t’ua pjek nga një kafe. – dhe hyri në njërën nga dhomat e shtëpisë. Për çudinë e të gjithëve, asnjëri nuk u ul. Nuk i zinte vendi. I pari që provoi të çelë ndonjë dhomë tjetër, përveç asaj ku hyri Gruaja, ishte përsëri Gazetari. Dyert ishin të kyçura. Kur u afrua Gruaja me kafetë që avullonin, Siti tha: Dëshirojmë ta shohim Profesorin e ndjerë.
– Gjithsesi, – tha ajo. Vajti dhe e hapi njërën nga dy dyert karshi, me një çelës të madh e të nxirë. – Urdhëroni,- tha, edhe njëherë, duke bërë me dorë kah dera e posa hapur.
Asnjëri nga të shtatë nuk e mori guximin të futet i pari. Së pari, sytë u ndeshën me një terr të plotë, pastaj hunda me një kutërbim të çuditshëm, që mbase vjen nga sendet e mykura dhe të prishura. Kur u fut aty Sit Lëvdaçi, e pastaj edhe Gazetari, kishin ç’të shohin: një odë e zbrazët me një krevat të madh e të vjetër hekuri në mes. Asnjë orendi tjetër. Asnjë. Mbi atë krevat qëndronte i shtrirë trupi i pajetë i Profesorit. Ishte mbuluar me një mbulesë të gjelbër.
Posa u kthyen në dhomën e pritjes, Gazetari e pyeti Gruan e Përhimët, nëse kishte mundësi të shikonin se ç’ka në dhomën tjetër, dera e së cilës rrinte e kyçur.
– Asgjë. – tha Gruaja, – Ca plaçkurina të vjetra. Dy-tre kolltukë, vitrina dhe një komodinë.
– Dhe asgjë tjetër?
– Edhe akuariumi, – shtoi ajo. – por tani është prona ime. A dëshironi ta shihni … testamentin?
– Të besojmë, zonjë e nderuar, të besojmë. – tha Gazetari.
– Do të ishte mirë ta shikonim atë akuarium, – tha Sit Lëvdaçi, që ishte zbehur fare, dhe në fytyrë nuk i kishte mbetur pikë gjaku.
– Si urdhëroni! – tha Gruaja.
Kur u futën në dhomë të shtatë anëtarët e Këshillit të Varrimit, panë një epruvetë të pambuluar, fundi i së cilës nuk dukej, por pjesa e epërme ishte mbushur me një ujë të kthjellët si loti. Me kutia dhe fije shkrepëse, në mënyrë miniaturale, mjeshtri i kësaj çudie kishte bërë reliefin e njëfarë liqeni…
– Qe, këto shtëpi të bukura janë të qytetit të Ohrit. Në të majtë është Struga, e në të djathtë është Shën Naumi. Ky përballë Ohrit, është Poradeci. Këto maja të imëta shkrepëse, tregojnë Kalishtin, i cili, në ujin e kthjellët të liqenit, lanë këmbë e faqe. Profesori tërë kohën rrinte duke punuar mbi këtë gjësend. Pranë kësaj kutie e hante bukën, e pinte ujin, e bënte gjumin. – përfundoi Gruaja e Përhimët. – A mund ta shes?
– Të pranishmit kishin mbetur pa frymë.
Të nesërmen, të gjitha gazetat e Nju Orleansit kishin botuar lajme dhe materiale interesante për enigmën e zbuluar.
Qytetarët kureshtarë të qytetit të madhe, morën frymë lirisht.
