TË RRËFESH PËR VETEN TËNDE ËSHTË NJË FUSHË LETRARE E MINUAR
Fatmir Musai: Përshëndetje Taip, sapo e mbarova romanin “I arratisuri”. Të falenderoj që ma dërgove. Po them në fillim mbresat e mia dhe pastaj bisedojmë.
“I arratisuri” është një roman befasues, me rrëfimtari mjeshtërore, mbushur plot kulturë e erudicion, që rreket të përfshijë epoka, duke qenë sa brenda, aq edhe jashtë tyre. Përgjithësimet e mëdha qëndrojnë mbi kohët dhe e tillë është Pjesa e parë e “I arratisuri”… Mbetem në pritje të pjesës së dytë.
Vërtet, sa kurioz do të isha që ta shihja të arratisurin se ç›do të bënte pas arratisjes së tretë, pas ‘90-s, pas martesës kanibaleske të Soses me Të plotfuqishmin, nëse do të kishte dhe Arratisje të 4-t, në një kohë kur filloi arratisja instiktive e një populli të tërë?!
Në shikimin tim “I arratisuri” është një mozaik kujtimesh e fanepsjesh nga fëmijëria e rinia e hershme që si guralecë shumëngjyrësh krijojnë një vend anonim të një kohe të pakohë, përgjithësisht kronologjike (veç intermexove që dalin si përgjithësime filozofike jashtë kronologjisë) gjithnjë në lëvizje, sikur dalin nga një mjegull që ecën e ndryshon vazhdimisht, diku hapet e diku mbyllet, diku sheh e diku të errësohet e duhet ta marrësh me mend e duhet të ndezësh dritat e mjegullës që të shohësh dhe fantazmat!
Po ashtu dua të ve në pah se ky roman nuk ka një fabul të mirëfilltë, me një intrigë strumbullar që e zbulon enigmën gradualisht deri në fund, si në romanet klasikë e tradicionalë që bëhen bestseller, po është si një zgjim pas një nate dimri e në mëngjes rrekesh ta kujtosh, ta ringjallësh e ta hedhësh në letër ëndrrën e gjatë që porsa ke parë… por, sa e vështirë qenka të ringjallen ëndrrat!… E përfytyroj se ç›ke hequr në këtë kalvar, po ti, Taip, e ke gjetur zgjidhjen: Mozaik e copëra që herë lidhen e herë zgjidhen, ashtu siç janë ëndrrat, madje, jo rrallë nuk dallohet ku fillon e ku mbaron gjuha e përjetimit të personazhit me atë të autorit!
Fatmir Musai: Dhe këtu vjen dhe pyetja ime e parë: Ç’rëndësi ka dhe cili është raporti mes asaj që thua ti si autor dhe asaj që përjetojnë vetë personazhet kryesore në dhënien e meditimeve, zbërthimin e përjetimeve të karaktereve të personazheve kryesorë? Si mendon ti se ruhet një raport i saktë, i zhdëvjellët që të mos ngjajë se diçka kërcet, se personazhet nuk janë aq bindës për historinë e gjendjen e formimit të tyre?
Taip Sulko: Përshëndetje Fatmir, të falenderoj që e ke lexuar romanin “I arratisuri” dhe që po i ndan mendimet dhe mbresat e tua me mua. Thonë se kur një lexues aq më tepër një krijues kërkon të dijë ose don të hamendësojë se si do të vijonte ngjarja, kjo është një shenjë se romani është pëlqyer.
Thënë shkurt: ti e kap thelbin e romanit kur e krahason atë me një ëndërr të gjatë, çka synon shpesh edhe letërsia e realizmit magjik. Ky ka qënë edhe pikësynimi im, përzierja e ëndrrës me zhgjëndrrën (në kuptimin letrar). Mendoj se atje ku futet fantazia, ëndrra, atje thelbi është tepër i qartë sa të dhëmb, ndërsa kufijtë mjegullohen.
Dhe tani të flas rreth pyetjes që ngre ti. Në çdo vepër letrare të gjatë, sidomos në rrëfimin e thyer bashkëkohor, është thelbësore ruajtja e një ndërvartësie të zhdërvjelltë mes asaj që thuhet si autor dhe përjetimeve të vetë personazheve.
Mendoj se letërsia mëton thelbin e shpirtit njerëzor, atë pikë ku të gjithë njerëzit kanë pak a shumë të njëjtin kuptim të gjërave. Por vetjet ecin, zhvillohen secili sipas natyrës së vet. Kjo e bën ndryshimin. Njeriu ka një tërheqje të fortë ndaj fëmijërisë së vet, ka shumë kujtime që mbesin të gjalla. Ndërkaq nuk ka shumë vepra në të cilat vetja kryesore të jetë vetë autori. Ti rrëfen për veten tënde. Eshtë një fushë letrare e minuar, duhet ecur me shumë kujdes. Ti e ke fillin që të lidh me veten, por ti nuk po thua kujtimet. Ti po end një cohë, në të cilën duhet të dalë koha, njerëzit dhe mes tyre, mbase me më shumë hapësirë apo dritë, shfaqesh edhe ti. Ti duhet të rikrijosh veten ashtu sikurse do të rikrijosh gjithçka, mjediset, kohën, mendësitë, vetjet. Shtysa kryesore është se ti duhet të krijosh një vepër arti, që të le mbresa, të bën të mendosh, që i ve në lëvizje fijet e tua të brendshme. Dhe nëse flasim, siç thamë për letërsi bashkëkohore që aq bukur ti e krahason me rrëfimin e një ëndrre të gjatë, kufijtë ngërthehen, mjegullohen, në shërbim të prodhimit të cohës letrare, të veprës së artit.
Do të doja të ndaja me ty një mbresë timen: Edhe pas shumë vitesh, për shumicën e ngjarjeve të forta të fëmijërisë apo rinisë së hershme, kuptimi fillestar nuk ndryshon edhe kur mosha ndryshon, apo dija jonë për botën shumëfishohet. Ndjesitë njerëzore janë një habi, sikur lindim me to, e, si thelb i pandrysheshëm, e shoqërojnë njeriun qysh herët, si erëmimi lulen.
Fatmir Musai: Në romanet ku mbizotëron rrëfimi i thyer, ndonjëherë duket sikur kemi shkëputje të fabulës e logjikës rrëfyese që, gjithësesi, s’mund të justifikohet me stilin e konceptimit modernist! A e ke ndjerë ti në punën tënde këtë rrezik. Nëse po, si mendon ti se një shkrimtar arrin ta tejkalojë këtë dhe, nga një rrezik ta shndërrojë në një vlerë?
Taip Sulko: Të falenderoj për këtë pyetje prej kolegu shkrimtar që e kap thelbin e krijimit. Në fillim dua të them se rreziku i shkëputjes së fabulës dhe logjikës rrëfyese mund të ndodhë me çdo lloj rrëfimi. Domethënë, nëse vemë re një dukuri të tillë, të keqen nuk duhet ta shikojmë tek mjeti, por tek ai që nuk e përdor aq mirë mjetin që ka marrë “në duar”.
Tek romani “I arratisuri” logjikën rrëfyese e mban të lidhur vetja kryesore, Ermiri, arratisjet, zhvillimi si dhe shfaqja dhe rishfaqja në vijimësi e personazheve apo edhe qyteza e Anadallit. Të gjitha këto, besoj se krijojnë një rrjedhë të pashkëputur. Por, siç thashë, në letërsi ndodh që ritmi i rrëfimit në pjesë të caktuara bie dhe kjo të duket se gjërat shkëputen. Jam përpjekru që kjo të mos ndodhë tek “I arratisuri”.
Mendoj se ai që shkruan me rrëfimin e thyer, pra me mjetin dallues të prozës bashkëkohore, është i vetëdijshmëm për këtë rrezik. Si jam përpjekur unë të dal nga ky rrethim që duket shumë i vështirë? Rrëfimi duhet të ecë shpejt, çdo pjesë, sado e vogël, duhet të thotë diçka tërheqëse dhe ta thotë atë bukur, me art, ecja e rrëfimit, sidomos kur romani është i gjatë, i ngjan një rrjedhe lumi. Ti, si autor, duhet të ecësh dhe ta ndërtosh ngjarjen, asnjë pjesë nuk vendoset pa një qëllim të ndërtimit të veprës. Çdo pjesë e vogël, duhet të kujtojë ty se lidhet me diçka më parë dhe se do ta hasësh në faqet që vijnë.
Fatmir Musai: Për mua, i padiskutueshëm për nga merita është stili i mirëfilltë i të shkruarit, i rrëfimit, renditja e fjalëve në fjali, mençuria e tyre, erudicioni, deri në sentenca e neologjizma… Për këtë duhet të mos kesh zili askënd. Ti, si autor, si mendon, nëse ti kërkon të jesh origjinal në çdo fjalë dhe fjali, a sjell kjo një si sforcim, dhe a bën kjo që ti ndonjëherë të jesh vetvetja më tepër në konceptim se sa në frazë?
Taip Sulko: Të falenderoj për pyetjen. Ka të bëj, mendoj, me thelbin e përpjekjes për të rrëfyer sa më shqip. Të jam mirënjohës për sa thua në lidhje me veçoritë e rrëfimit dhe pasurinë gjuhësore të romanit. Thelbi i të shkruarit është rrëfimi. Por një roman është një ngrehinë jo e vogël. Ka shumë anë dhe kërkon të paktën durim. Por, pa rrëfim, s’ka letërsi. Ndërkaq edhe gjatë shkrimit (ky roman është shkruar disa herë në disa pjesë edhe shumë herë), por edhe në leximet e mëpasme, më ngjan se sforcimet në rrëfim janë tejkaluar. Synimi im ka qënë arritja e një rrëfimi shqip, të shpejtë, që mundësisht t’i ngjajë rrjedhës së përroit pas rënies së shiut. Mbase ndonjëherë ka një si tingëllim disi ndryshe që vjen nga këmbëngulja për të përdorur vetëm fjalë shqip? Po rrëfej këtu përvojën time, pa folur si e përballojnë të tjerët këtë pengesë apo rrezik. Përdorimi vetëm i fjalëve shqip kërkon logjikën e vet, kërkon edhe një renditje ndryshe të fjalëve në fjali. Mbase kjo duket tingëllon si sforcim, sidomos po të mbajmë parasysh se, ndonjëherë, në letërsinë tonë, gjërat kanë ecur jo në drejtimin e duhur (dikur, përdorimi i fjalëve neolatine ka qënë prirje dhe mjet për një ritëm më të mirë në rrëfim).
Fatmir Musai: Në romanin “I arratisuri” vihet re aftësia dhe mjeshtëria e autorit që personazhet kyç i kap e i lë herë pas herë, po s’i harron e i rikujton, i rimerr në evoluim nëpërmjet episodeve origjinalë e të pazakonshëm në kohëra dhe ata të mbeten në mendje, çka i formaton si karaktere të vërtetë! Si mendon, si ia arrin një autor që karakteret që krijon më tepër të shfaqen nga vetëveprimi se sa nga interpretimet e sugjeruara të autorit?
Taip Sulko: Mendoj se frika më e madhe e një autori kur shkruan është të mos bjerë në gabimin apo lajthitjen e krijimit të karaktereve që shfaqen jo nga vetveprimi, por nga interpretimet e sugjeruara të tij, si autor. Nga përvoja ime e di se vetjet (personazhet) e jashtëzakonshme e habisin ndonjëherë edhe autorin me veprimet e tyre (kanë mendim dhe veprim që nuk e parashikon dot). Mendoj se vetjet e një romani, sipas rrethanave, cilësive apo prirjeve njerëzore, kanë secili zhvillimin e vet, rritjen dhe ndonjëherë edhe fundin të mirë apo të keq, sipas rastit, të arritur me mundime apo edhe të përgatitur, në verbëri, me duart e veta.
Fatmir Musai: Markezi te “100 vjet vetmi” themeloi qytetin mistik Makondo… ti qytetin tënd Anadell! (Mbase rastësisht tingëllon si Anadoll!) Mbase është një indicie që Makondon kolumbiane ta sillje në formën e Anadellit në tokë shqiptare, që nga materializimi që është krejt tjetër e tregon se ti ke kapacitetin për ndërmarrje të tjera të mëdha!… Një paralelizëm i tillë m’u bë bindje kur ktheva dhe faqen e fundit të “I arratisuri”-t!… Veçse, do të dëshiroja të di si ka ardhur kjo ide tek ti, dmth që në indicie, që në konceptimin bazë, në strumbullar?
Taip Sulko: Dëshiroj të falenderoj që e përmend Makondon e Markezit. Nëse në letërsi krijohet një figurë që të ngel në mendje, kjo është arritje. Por unë s’e kam pasur fare në mendje Makandon kur shkruaja romanin “I arratisuri”. Me vetëdije, për vite me radhë, kam punuar fort që të jap shpirtin e kombit, sikurse jepet në romanet e mira. Ka një prirje të tillë në letërsinë botërore. Që nga gjysma e dytë e shekullit të kaluar kjo duket për mua sidomos tek shkrimtarët latinoamerikanë (ku dallohet Markezi me “Njëqind vjet vetmi”), tek ata grekë (ku dallohet Kazanzaqis me “Zorba” -n), tek ata afrikanë (ku mund të veçoja nigerianin Chinua Achebe me “Keq shkuan punët”) etj.
Qysh herët e kam pasur dhe e kam të ngulitur fort në mendje se dhënia e mjedisit, qytet, fshat, qytezë, rrugë apo edhe shtëpi (si tek “Shndërrimi” i Kafkës), është pjesë e pandarë e një libri si romani. Kjo është sikur të themi se të gjithë e kanë nga një shtëpi. Ndërkaq disa kanë shtëpitë më të bukura, saqë mbahen mend. Kështu edhe Makondo. Kam parë edhe artikuj ku krahasohet Makondo e “Njëqind vjet vetmi” me qytetin (Gjirokastrën) e “Kronikë në gur”. (Sigurisht kjo e dyta, të mahnit aq sa, sic do ta shtjelloj pak më gjerë në vijim, në fund të shfaqet si vetja kryesore e veprës!)
Ndërkaq dua të ve në dukje se Anadelli është fjalë shqip, nga dy fjalë anë+dell (mëngë lumi). Eshtë krijuar si anë+mali, mbart historinë dhe trashëgiminë shqiptare. Në Myzeqe, vende-vende, ende janë gjurmët e degëve tashmë të vdekura të lumit Vjosë, kur ai lumë ndryshoi drejtim në shekullit III, duke u bërë edhe një nga shtysat kryesore për rënien e Apollonisë (Jakov Xoxa ka shkruar Lumi i Vdekur nisur nga këto degë lumi të braktisura nga rrjedha). Anadelli (që, siç thuhet në roman, e kishte në fillim emrin Qytezë) është një vendbanim shqiptar, përkundër Apollonisë që fillimisht ishte një ngulim i huaj. Qyteza si kjo ishin ato që i dhanë shpirt tjetër Apollonisë, sidomos, pasi u braktis nga të huajt. Qyteza (Anadelli) mbart mbi vete vlerat shqiptare. Kjo ka qënë ëndrra ime.
Fatmir Musai: Duke lexuar romanin “I arratisuri” e kam ndjerë se edhe ti, ashtu si unë, jemi ithtarë të “Kronikë në gur” të I. Kadaresë!
Taip Sulko: Më vjen mirë që e përmend “Kronikë në gur” dhe ke vënë re adhurimin tim për këtë vepër të Kadaresë. Po, e vërtetë, është vepra më e mirë e Kadaresë dhe për mua vepra më e mirë e letërsisë shqiptare. E kam krahasuar “Kronikë në gur” me ”Fëmijët e mesnatës” të Salman Ruzhdi (nobelist). “Kronikë në gur” është e paarritshme në rrëfim, për mua shumë më e mirë. Ndërkaq mendoj se romanin “I arratisuri” dhe “Kronikë në gur” i bashkon vetëm përdorimi i një mjeti dallues të prozës bashkëkohore, sikurse është thyerja e rrëfimit (e përdorur gjerësisht para Kadaresë nga Joyce, Faulkner, Proust, Calvino, Markez etj). Merita e madhe e Kadaresë është se e ka përdorur në mënyrë gjeniale këtë mjet dallues të letërsisë bashkëkohore. Jemi me fat për këtë. Kadare tek ne nuk është vetëm shkrimtar, është institucion, koha ia shton rëndësinë. Ndërkaq le t’i kthehemi bisedës tonë: Tek “Kronikë në gur”, shfaqja e vetëtimtë e vetjeve (personazheve) dhe përshkrimet mjeshtërore, hap pas hapi krijojnë fytyrën e jashtëzakonshme të një personazhi të madh dhe të çuditshëm, atë të vetë qytetit. Ndërkaq, tek “I arratisuri”, veprimi ecën mbi arratisjet, ngjarjet sa janë në Anadell janë edhe udhëve, në arrati. Tek “Kronikë në gur”, djalthi rrëfyes është përgjithësisht një dëshmitar me një shikim që të habit; madhështinë e prozës e përcakton së pari mënyra e rrëfimit, një ëmbëlsi që vjen nga thellësia e fshehtë, përroi i cuditshëm i jetës, vetjet e vetëtimta që e rrethojnë, ndërsa tek “I arratisuri”, Ermiri, vetja kryesore është mbartësi kryesor i veprimit, por edhe veprues, (për arsye të natyrës së arratisjeve). Rrëfimi ndërkaq është plotësisht i ndryshëm në këto dy romane, po ashtu edhe këndvështrimi i jetës, ajri që të rrethon, gjuha që përdoret.
Fatmir Musai: Të falenderoj për këtë bisedë. Të uroj të na sjellësh pjesën e dytë të romanit “I arratisuri”!
Taip Sulko: Unë të falenderoj, Fatmir, që e nxite këtë bisedë drejt rrëfimit për mjetet artistike të përdorura në romanin “I arratisuri”. Të jam shumë mirënjohës për këtë!
Fatmir Musai: Uroj që sa më shpejt ta vijojmë këtë bashkëbisedim!
