Francis Bacon vdiq më 1992. Gjithë jetën e tij ishte i magjepsur nga imazhet fotografike dhe ai vetë u fotografua vazhdimisht – nga Cecil Beaton, Bill Brandt, Richard Avedon, John Deakin, për të përmendur vetëm më të famshmit – kështu që nuk është e habitshme apo e papërshtatshme që muajt e fundit të jetës së tij, nga vjeshta 1991 deri në fillim të vitit 1992, i kaloi duke lejuar fotografin francez Francis Giacobetti, 64-vjeçar, t’i shkrepte foto eksperimentale.
Giacobetti e mësoi zanatin e tij si fotoreporter në Paris Match dhe është bërë një fotograf i rëndësishëm portretesh (mes pozuesve të tij, Gabriel García Márquez dhe Dalai Lama). Portreti më konvencional i Bacon-it u shkrep një javë para se të vdiste. Në imazhe të tjera, Giacobetti luan me variacione të pikturave të Bacon-it, me kokën e papës, kufomën, turbullimin; jep një bashkim të personalitetit të tij artistik me atë të një piktori të madh.
Këtu po botojmë ekstrakte të një prej intervistave të fundit të Bacon-it.
F. G.: Më trego për fëmijërinë tënde.
F. B.: Mbaj mend ndrojtjen time mbi të gjitha. Nuk ndihesha mirë me veten. Njerëzit më frikësonin. Ndihesha sikur nuk isha normal. Fakti që isha astmatik më ndaloi të shkoja në shkollë; kaloja gjithë kohën me familjen time dhe priftin që më shkollonte. Kështu që nuk kisha miq, isha shumë i vetmuar. Mbaj mend që qaja shumë. Kur mendoj për fëmijërinë time, shoh diçka shumë të rëndë, shumë të ftohtë, si bllok akulli. Mendoj se isha fëmijë i palumtur. Kisha vetëm një pamje: që të dilja prej saj. Shto këtu edhe ndrojtjen time… ishte si sëmundje. Ishte e padurueshme. Më vonë, mendova se një plak i ndrojtur është qesharak, kështu që u përpoqa të ndryshoj. Por nuk funksionoi.
Edhe pse financiarisht nuk kishim probleme (kishim pak, por jo të mëdha), prapë kam në kujtesë një fëmijëri të mjerë, pasi prindërit e mi ishin borgjezë. Prirem të them se më ka rënë gabim familja. Nuk mendoj se më përshtatej.
Babai im nuk më donte, kjo ishte e sigurt. Mendoj se më urrente. Nuk donte të shpenzonte para për mua. Gjithmonë gjente një justifikim që shërbëtorët e tij të më rrihnin. Ishte njeri i vështirë, shumë hakmarrës. E humbiste toruan me të gjithë, nuk kishte asnjë mik. Ishte agresiv… bastard i vjetër. Kur isha rreth 15 vjeç, shkova me një nga kujdestarët e kuajve që punonte për të. Ishte trajner kuajsh gare, trajner i dështuar. Kjo është përfundimisht arsyeja pse nuk kam pikturuar kurrë kuaj. Mendoj se është një kafshë shumë e bukur, por kujtimet e fëmijërisë sime janë tepër negative dhe kali risjell një vuajtje të largët. Dhe përveç kësaj, nuk më pëlqen aroma e bajgave të kalit, por më duket seksualisht eksituese, si urina. Është shumë e vërtetë, shumë potente. Por është gjithashtu kujtesë e tim ati, i cili ishte një njeri i shqetësuar emocionalisht. Nuk më donte dhe as unë nuk e doja. Ishte e dyanshme ama, pasi më tërhiqte seksualisht. Në atë kohë, nuk dija si t’i shpjegoja ndjenjat e mia. I kuptova vetëm më pas, duke fjetur me shërbëtorët e tij.
F. G.: A ke lindur artist?
F. B.: Nuk mendoj se njerëzit lindin artistë; mendoj se vjen prej një përzierjeje e rrethanave të tua, njerëzve që takon dhe fatit. Nuk është e trashëgueshme, fatmirësisht. Por “artist” është fjalë e madhe; ka fare pak piktorë të cilët janë artistë të vërtetë, por, nga ana tjetër, ka zanatçinj që punojnë me dru apo xham të cilët janë artistë të vërtetë. Instinkti kreativ ekziston patjetër. Ai më bën të ngrihem në mëngjes dhe më detyron të pikturoj, përndryshe do të isha endacak. Picasso e ka shpjeguar me mjeshtëri këtë në filmin e Clouzot-it…
F. G.: Pse pikturon? Për kë?
F. B.: Pikturoj për veten time. Nuk di se si të bëj diçka tjetër, gjithsesi. Gjithashtu duhet të nxjerr bukën e gojës dhe ta mbaj veten të zënë. Mendoj se gjithë veprimet njerëzore janë projektuar për të joshur, për të kënaqur. Nuk dua t’ia di më për këtë. Por ndoshta në fillim, pikturoja që të më donin… po, është e vërtetë. Është kaq mirë të të duan. Tani nuk dua t’ia di, jam plak. Në të njëjtën kohë të jep kaq shumë kënaqësi nëse njerëzit e pëlqejnë atë që bën. Sot pikturoj shumë pak, megjithëse pikturoj në mëngjes pasi nuk mundem të ndaloj; ose pikturoj kur jam i dashuruar, ndoshta, por është tepër vonë tani, jam tepër plak.
Këto ditë jam si zog i vjetër. Jam gati 82 vjeç, po më humbet kujtesa; kam qenë shumë sëmurë për dy vjet, kam vuajtur nga sulme astme që fëmijë dhe nuk bëhet më mirë me moshën. Astma është sëmundje e tmerrshme; kur bie nata, nuk je kurrë i sigurt nëse do të zgjohesh mëngjesin tjetër. Sulmon themelin e jetës – frymëmarrjen. Ndihesh gjithmonë sikur je pezull, gjithmonë gati për të vdekur.
Duhet të jetoj në mal, por është e pamundur të pikturosh në mal, të paktën për mua. Kam nevojë për qytetin; kam nevojë të di që ka njerëz rrotull meje duke shëtitur, duke debatuar, duke palluar – duke jetuar, dhe sërish dal shumë rrallë; qëndroj këtu në kafazin tim. Por e di që ka njerëz rrotull meje dhe kjo është mjaftueshëm.
Shpesh mendoj se jam shumë budalla, shpesh habitem nga optimizmi im. Shumë shpesh, në fakt; është në natyrën time; dhe me një natyrë të tillë nuk duhet të kisha pikturuar kurrë. Duhet të isha bërë, nuk e di, mashtrues, hajdut, ose prostitutë. Por ishte sqima që më bëri të zgjedh pikturën, sqima dhe shansi.
Të gjithë artistët janë sqimatarë, duan të njihen dhe të lënë një trashëgimi. Duan të duhen, dhe në të njëjtën kohë duan të jenë të lirë. Por askush nuk është i lirë. Disa artistë lënë gjëra të jashtëzakonshme të cilat, 100 vjet më vonë, nuk funksionojnë fare. Unë e kam lënë shenjën time; vepra ime është e varur në muze, por ndoshta një ditë Tate Gallery apo muze të tjerë do të më dëbojnë në qilarë… nuk i dihet kurrë. Megjithëse për mua personalisht nuk është e rëndësishme, sqima ime ende më tregon se është. Piktura i ka dhënë një kuptim jetës sime, të cilin pa të nuk do ta kishte.
F. G.: Po për ndikimin e Picasso-s?
F. B.: Picasso është arsyeja që pikturoj. Është figura atërore, që më dha dëshirën për të pikturuar. Më 1929 pashë disa piktura tërësisht revolucionare, “Le baiser” dhe “Les baigneuses”. Këto figura janë organike. Ishin frymëzimi im për “Kryqëzimi”. Picasso ishte i pari person që prodhoi piktura figurative të cilat kthyen përmbys rregullat e paraqitjes; ai sugjeroi një paraqitje pa përdorur kodet e zakonshme, pa respektuar të vërtetën përfaqësuese të formës, por duke përdor irracionalitet në vend të kësaj, për ta bërë ripërfaqësimin më të fortë dhe më të drejtpërdrejtë; që forma të kalojë direkt nga syri te stomaku pa kaluar përmes trurit.
Picasso hapi derën për të gjitha këto sisteme. Jam përpjekur të vë këmbën në derë që të mos mbyllet. Picasso ishte një prej asaj kaste gjenish që përfshin Rembrandt-in, Michelangelo-n, Van Gogh-un dhe mbi të gjitha Velázquez-in. Velázquez-i gjeti ekuilibrin perfekt mes ilustrimit ideal të cilin i kërkohej të prodhonte dhe emocionit përmbytës që ngjallte te spektatori. Nuk ishte vetëm fotograf i oborrit spanjoll, por edhe psikanalist i shpirtit njerëzor të oborrit spanjoll. Në secilin prej portreteve të tij gjen jetën dhe vdekjen e personazheve të tij. Si një vijë që zgjatet nga fillimi në fund. Por ishte Picasso që e përmbysi të tërën!
F. G.: Çfarë roli luan fotografia në veprën tënde?
F. B.: Kam qenë gjithmonë shumë i interesuar për fotografinë. Kam parë shumë më shumë fotografi se piktura. Sepse realiteti i tyre është më i fortë se vetë realiteti. Kur dëshmon një ngjarje, shpesh nuk je në gjendje ta shpjegosh në detaje. Gjithashtu, në hetime policie, të gjithë dëshmitarët kanë pamje të ndryshme të ndodhisë. Ndërsa, kur sheh një imazh që simbolizon ndodhinë, mund të ndalosh para saj ndërkohë që ndodh dhe ta ndiesh më fort, të marrësh pjesë më intensivisht.
Fotografia, për mua, na sjell te ndodhia e vërtetë më qartë, më drejtpërdrejt. Përsiatja më lejon të imagjinoj të vërtetën time dhe ideja që marr nga kjo e vërtetë më ndihmon të zbuloj ide të tjera, e kështu me radhë… Puna ime bëhet një zinxhir idesh të krijuara nga shumë imazhe të cilat i shoh dhe i kam regjistruar, shpesh mbi subjekte të kundërta. Shoh për sugjerimin e një imazhi në lidhje me një tjetër.
Burimi im kryesor i informacionit vizual është Muybridge, fotografi i shekullit XIX i cili fotografoi lëvizjen njerëzore dhe kafshërore. Puna e tij është jashtëzakonisht e saktë. Krijoi një fjalor vizual të lëvizjes, një fjalor të gjallë. Çdo gjë deklarohet aty, pa talent apo skenë, si një enciklopedi sekuencash mbi lëvizjet e njerëzve dhe të kafshëve. Ngase punoj pa modele, është një burim jashtëzakonisht i dobishëm frymëzimi.
Imazhet gjithashtu më ndihmojnë të gjej dhe të realizoj ide. Shoh qindra imazhe shumë të ndryshme e të kundërta dhe cimbis ide nga to, si njerëzit që hanë nga pjatat e të tjerëve.
Kur pikturoj, dua të pikturoj një imazh nga imagjinata ime, dhe ky imazh më pas transformohet. Madje i kërkova një miku fotograf të më fotografonte disa burra duke bërë mundje, por nuk funksionoi. Njerëzit gjithmonë kanë menduar se e kam marrë lëvizjen nga fotografitë, por është tërësisht e pavërtetë. E shpik atë që pikturoj. Gjithsesi, shpesh është e kundërta e lëvizjes natyrale.
F. G.: Kur pikturon, në çfarë gjendjeje je?
F. B.: Përpara se të filloj të pikturoj kam një ndjesi të dyanshme: lumturia është një emocionim i veçantë, pasi palumturia është gjithmonë e mundshme momentin tjetër. Është si jeta: është kaq e çmuar, sepse vdekja është gjithmonë duke të ftuar. Në atë moment kam vetëm nocionin më të paqartë të asaj që do të doja të bëja. Mund të thuash se nuk kam asnjë frymëzim, se vetëm kam nevojë të pikturoj. Jam në një gjendje të emocionuar. Filloj duke aplikuar bojën manualisht. Në këtë mënyrë, diçka ndodh, ose nuk ndodh.
Procesi kreativ është një koktej instinkti, aftësie, kulture dhe një etheje tepër kreative. Nuk është si drogë; është një gjendje e veçantë ku çdo gjë ndodh shumë shpejt, një përzierje vetëdijeje dhe pavetëdijeje, frike dhe kënaqësie; është pak a shumë si të bësh dashuri, akti fizik i të bërit dashuri. Mund të jetë aq i dhunshëm sa pallimi, si orgazma apo ejakulimi. Rezultati zakonisht është zhgënjyes, por procesi është tepër emocionues.
F. G.: Piktura jote shpesh përshkruhet si e dhunshme…
F. B.: Piktura ime nuk është e dhunshme; është jeta ajo që është e dhunshme. Kam duruar dhunë fizike, më kanë thyer dhe dhëmbët. Seksualiteti, emocioni njerëzor, jeta e përditshme, poshtërimi personal (vetëm shih televizor) – dhuna është pjesë e natyrës njerëzore. Edhe në peizazhin më të bukur, në pemë, nën gjethe, insektet janë duke ngrënë njëri-tjetrin; dhuna është pjesë e jetës.
Lind, pallon, vdes. Çfarë mund të jetë më e dhunshme se kaq? Vjen në këtë botë me ulërimë. Pallimi, veçanërisht midis meshkujve, është një akt shumë i dhunshëm, dhe pa përmendur vdekjen. Në mes të kësaj ne luftojmë për të mbrojtur veten, për të fituar para; poshtërohemi çdo ditë nga budallenj idiotë për arsye edhe më idiote. Mes gjithë kësaj dashurojmë ose nuk dashurojmë. Njëlloj është gjithsesi; kalon kohën.
Piktura ime është paraqitje e jetës, jetës sime mbi të gjitha, e cila ka qenë shumë e vështirë. Kështu që ndoshta piktura ime është shumë e dhunshme, por kjo është e natyrshme për mua. Kam qenë mjaft me fat që të jetoja me fiksimin tim. Ky është suksesi im i vetëm. Nuk kam asnjë leksion moral për të predikuar, asnjë këshillë për të dhënë. Nietzsche ka thënë: “Çdo gjë është kaq absurde sa më mirë të jemi të jashtëzakonshëm.” Jam i lumtur thjesht duke qenë i zakonshëm.
F. G.: Çfarë përfaqëson mishi për ty?
F. B.: Mishi është jetë! Nëse pikturoj mish të kuq ndërkohë që pikturoj trupat, është sepse më duket shumë e bukur. Nuk mendoj se ndokush e ka kuptuar vërtet këtë. Proshutë, derra, gjuhë, copa bifteku që duken nga dritarja e kasapit, gjithë ajo vdekje, më duket shumë e bukur. Dhe është e gjitha për shitje – sa jashtëzakonisht surreale!
Shpesh imagjinoj se rastësia që e ka bërë njeriun në kafshën që është u ka ndodhur edhe kafshëve të tjera – luanëve apo hienave, për shembull – ndërkohë që njeriu ka mbetur primat. Çfarë do të kishte ndodhur? Është e çuditshme, nuk kam lexuar kurrë diçka të tillë, nga Darwin-i apo ndokush tjetër. Ndoshta është fantashkencë, por është shumë interesante. Imagjinoj njerëz të varur në dyqanin e kasapit për hiena, që veshin pallto gëzofi. Njerëzit do të ishin të varur nga këmbët, apo të prerë për gjellë ose qebap.
Të gjithë jemi mish. Të gjithë banorët e këtij planeti janë prej mishi. Dhe shumica e tyre janë mishngrënës. Dhe kur pallohesh, është një copë mishi duke penetruar një copë tjetër mishi. Nuk ka ndryshim mes mishit tonë dhe mishit të një kau apo elefanti.
F. G.: Britma?
F. B.: Ne lindim me britmë; vijmë në jetë me një britmë, dhe ndoshta dashuria është një rrjetë mushkonje mes frikës për të jetuar dhe frikës nga vdekja. Ky ishte një nga fiksimet e mia të vërteta. Burrat që kam pikturuar janë të gjithë në situata ekstreme dhe britma është transkriptim i dhembjes së tyre.
Kafshët bërtasin kur janë të frikësuara apo ndiejnë dhembje, po ashtu edhe fëmijët. Por burrat janë më diskretë dhe më të frenuar. Nuk qajnë apo nuk bërtasin përveçse në situata dhembjeje ekstreme. Vijmë në botë me britmë dhe shpesh vdesim gjithashtu me britmë. Ndoshta britma është simboli më i drejtpërdrejtë i gjendjes njerëzore.
F. G.: A është vdekja një fiksim yti?
F. B.: Po, i tmerrshëm. Njëherë, kur isha 15 apo 16 vjeç, pashë një qen duke urinuar dhe kuptova në atë moment se do të vdisja. Mendoj se ka një vështirësi njëlloj të rëndësishme në jetën e njeriut. Momenti kur zbulon se rinia nuk zgjat përgjithmonë. E kam kuptuar atë ditë. Kam menduar për vdekjen që atëherë dhe e kam menduar çdo ditë.
Edhe kaq plak sa jam, nuk më ndalon të shoh burra… sikur do të ndodhë ndonjë gjë, sikur jeta do të rifillonte; shpesh kur dal mbrëmjeve flirtoj sikur të isha vetëm 50 vjeç. Duhet të jemi në gjendje të ndërrojmë motorët tanë.
Ky është privilegji i artistit – të mos ketë moshë. Pasioni të mban të ri, dhe pasioni dhe liria janë kaq joshëse. Kur pikturoj, nuk kam moshë, kam vetëm kënaqësinë apo vështirësinë e pikturimit.
F. G.: Si do të doje të vdisje?
F. B.: Shpejt.
Marrë nga The Art Newspaper
Përktheu Enxhi Hudhri
