Përktheu nga gjuha rumune Pandi Bello
Deri te Stena kemi edhe rreth gjysëm ore rrugë. Njëheri me dritën e turbullt të muzgut, nga majat e maleve lëshohej një i ftohtë i egër, i cili na shponte majat e veshëve dhe ngadalësonte ecjen e kuajve. Hani, si një lëmsh në prehër të malit, notonte në mjegull, ndërsa përreth tij një masë më e dendur dhe më e errët se hija e natës vinte drejt nesh, duke sjellë një erë të lehtë e të ngrohtëz dhe një aromë tymi.
Të ndriçuar nga rrezet e fundit, avujt e ftohtë që ngriheshin nga shpina e kuajve dukeshin të çuditshëm, ndërsa Rapi – karrocieri i shëndoshë dhe kokëvogël – ngjante si ndonjë qënie fantastike, si ato që shfaqen në ëndrra.
Nga të gjitha anët na kërcënonin disa male, të veshur me dëborë, të cilët, në atë dritë drithëruese, dukeshin sikur lëviznin dhe duke u larguar dita afroheshin drejt nesh, gati të na mbytnin. Karroca e çirrte dëborën e ngjeshur të rrugës dhe dukej sikur, me qëllim, ecte më ngadalë se sa gjatë ditës.
-Bre, Rapi, – murmuriti njëri prej nesh, -cyti bre Rapi kuajt, se do mbetemi në rrugë!. .
Por karrocieri bëri sikur s’dëgjoi, sepse as që i shkëputi duart nga gjoksi. Ai që foli u ngrit mbi shpatullat e Rapit, duke vështruar drejt hanit dhe tundi kokën me trishtim.
Nuk kaloi shumë dhe arritëm. Përreth hanit ishte errësirë e thellë, ndërsa mbi disa maja malesh, për nga lindja, shtegtonin pandërprerë disa rreze të kuqërremta.
Ishte hera e parë që kaloja në dimër nga Stena. Asgjë nga bukuritë që i kujtoja nuk kishte mbetur më atje:as malet e gjelbër, të veshur me shkurre me gjethe shumë, as kallamat që përkulen pa u këputur, në bregun e liqenit dhe as qielli i lartë, i kaltër dhe i përrthyer në ujin para hanit.
Horizonti më dukej më i panjohur, më jo miqësor. Gjithçka ishte e shkretë. Liqeni, fusha, malet ishin të ngrirë. Mbi shkarpat plot gjethe që mbulonin hanin dergjeshin grumbuj të mëdhenj dëbore të fortë dhe asnjë cicërimë nuk jehonte më në degët e atyre tre akacieve të vogla, në anë të rrugës.
Kur isha herën e fundit atje, ishte fillim vjeshte. Nuk ishte kaq qetësi: dëgjoheshin valët që përplaseshin lehtë, një fëshfërimë e zgjatur gjethesh dhe një tjetër zë misterioz që ngjante me një melodi të përmallshme: këtu ndihej kënga e disa zogjve të shpërndarë në gjithë fushën, atje një muzikë e largët tamburash.
Tashmë një tingëllimë e çuditshme vinte si një frymë e keqe nga një mal tek tjetri, ndërsa mbi tokë ndihej, si në një ëndërr, një ofshamë.
Unë kisha mbetur me sytë e gremisur në rrëshqanën e liqenit dhe m’u desh të dëgjoj zhurmën që vinte nga brenda pa të përmendesha prej ëndërrimit.
Grindej Rapi me disa turq, që ishin shtrirë në të vetmen odë për njerëz dhe nuk donin as se si të na bënin vend edhe ne. Ishin nja dhjetë vetë. Kishin bërë zjarrin në mes të odës dhe përzhitnin këmbët në të nxehtin e tij. Oda ishte plot me tym, nga që nuk kishte asnjë oxhak, ndërsa dritaret ishin mbërthyer me gozhdë.
Shtëllungat e tymit, që depërtonin kur hapej dera, mbulonin hanin me vello të zezë dhe humbisnin drejt lindjes, nga ana prej nga kishim ardhur ne.
Me shumë përpjekje bëmë vend në një qoshe: të shtrirë në rogoze, me festet dhe çantat në vend të jastëkut dhe u munduam të mbyllim sytë e përlotur nga aq tymnajë.
E pamundur. Turqit kishin oreks për këngë, ndërsa ata që nuk këndonin kolliteshin, gërhisnin dhe u skuqeshin faqet, sikur t’i kishin varur. Një djalkë, hundëçip dhe ballëngushtë e futi kokën në një vrimë të murit, që gjendej nga ana e grazhdit dhe sa herë këndonte atje një këndez ai bënte: kikiriki!Pastaj nxirrte kokën dhe qeshte me një plak pranë tij.
Shumë orë të natës i kaluam kështu. Një çast këngët pushuan, por të sëmurët kolliteshin me më shumë forcë.
Nuk e di në se munda të fle atë natë.
Në agim, me grykën e shtrembët dhe një nofull të shtërnguar, u bëra lëmsh në karrocë, pranë dy shokëve me të cilët kisha ardhur nga Bitola dhe shkuam më tej.
Rruga kalonte anës liqenit të Prespës.
Me ballin e mbështetur në xhamin e ftohtë të karrocës shikoja, pa e veçuar mirë, nga ndonjë kullë të rënuar, teksa në horizont, përtej anës së liqenit, rradhë malesh që ndrroheshin vazhdimisht, duke marrë pamjen e arinjve të bardhë dhe të shtazëve të tjera.
Lindja filloi të veçojë vijat e majave, mjegulla shkëputej nga toka dhe gjithë pamja notonte në një dritë kaltërore dhe të khjellët. Gjatë natës qielli u hap.
Pritej të kishim një të dielë të bukur, një të dielë dimri, kur toka duket e mbuluar nga një shtroje e bardhë, plot me lule argjendi, ndërsa qielli, një ujë kristalor prej ku shpërthejnë rrezet.
Tani vërtiteshim nëpër kodër. Dritarja nga ana ime ishte pikërisht përballë diellit dhe qartësohej dalëngadalë. Në qelqin e gjelbër të liqenit rrihnin rrezet e mëngjezit dhe e kthenin atë në një diell shkëndijues. Ishte atë mëngjes një dritë verbuese gjithandej, por binte mbi vende pa jetë.
Pyjet nëpër të cilat kalonim ishin të shkretë nga furia e dimrit, lumenjtë e ngrirë, ndërsa shkurret, e zhveshura nga bukuritë e gjetheve, dergjeshin anës rrugës si fije të ngatërruara.
Sa bukur ishte dikur këtej! Qielli i lartë e i thellë, malet e gjelbër, madhështorë, që pasqyroheshin në ujin e pastër të liqenit, pyjet plot me hije dhe freski, fushat që palosnin mëndafshin e gjelbër në vrullin e një ere të ëmbël. . .
Ngjiteshim kodrave të cilat duhej të na hapnin gjithmonë një horizont me pamje të mrekullueshme. Humbisnim nën tynelet e blirit. Dilnim në fusha ku duhani rritet me lule të larta, ecnim fashatrave të mbytura në kopshte të lulëzuara.
Ndonjëherë zhyteshim anës ndonjë mali, në hijen e të cilit dukej sikur duhej të shkonte përjetësia. Tjetër herë gjendeshim para një fushe pambarim, të rrethuar nga male dhe të mbjellë me shtëpi të bardha dhe të kuqe.
Kur hynim në ndonjë pyll më të madh, grumbujt e pëllumbave të egër ngriheshin në fluturim. Një sorkadhe, e çuditur, na shikonte me sytë e hapur tej mase nga ndonjë skaj i lartë shkëmbi.
Duke ecur shikonim mjaft burime rreth të cilave pinin ujë çetat e kaprojve dhe ngrinin kokat të trembur, ndërsa nga bucelat e trëndafilta zgjateshin kokrra të rrumbullakta margaritari, që pikonin me një tingëllimë të mbytur në ujin e burimit. Befas, nuk i shihnim më. Shihnim vetëm ndonjë rreze që hynte vjedhurazi midis fletësh dhe bridhte në ujë për të kërkuar fytyrat e atyre që kishin mbetur mes rrënjëve të shumta. Vetëm zhurmë degësh të thyera dëgjohej si nëpër ëndërr nga thellësitë e pyllit.
Tani, në atë përgjumje të natyrës, kur gjithë zogjtë ishin nisur drejt agimesh të tjera, kur asnjë qënie nuk guxonte të zgjaste kokën, vetëm një shqiponjë humbiste nëpër fushat e kaltra qiellore, përmbi malet e mbuluara me dëborë.
Rreth mesditës kishim arritur në kulmin e një prej Maleve Pylli i Thatë.
Karroca ishte ngjtur pa u ndjerë që në mëngjes dhe tani duke dalë nga qorrsokaku i kodrave që na priste rrugën në çdo hap, u gjendëm zotër mbi fushën madhështore të Korçës, të gjërë dhe të drejtë, deri rrëzë maleve që e rrethojnë.
Edhe pse e dinim se së shpejti do të arrinim mbi fushën e pritur, vështrimi i asaj pamjeje, që u ngrit menjëherë para nesh, na bëri të tronditemi nga habia dhe gëzimi. Dinim se më në fund. . . atje tej, është fshati drejt të cilit ishim nisur prej aq kohe, Mahnitja, se gjendeshim para një pamjeje ashtu si nuk na u shfaq gjatë gjithë rrugës, nga Konstandinopoli deri atje, bëri të harrojmë se ndodhemi pranë fshatit të dashur dhe të shohim si para një mrekulie, kodrat dhe malet e bardha, që vezullonin nga drita e fortë e mesditës, lumenjtë e ngrirë që përdridheshin si gjarpërinj argjendi përmes fushave plot me dëborë, rrugët e zeza që prisnin dëborën duke humbur në fshehtësirat e disa kodrave të largëta.
Qyteti i Korçës, i zgjatur deri në gjysmën e fushës, shtrihej rrëzë disa kodrave që dukeshin vetëm pak, në anën e majtë. Në të djathtë, fusha zgjatej prapa nesh.
Në fund dukej liqeni i Ohrit, anës të cilit rriten malet që mbyllin, si një mur, anën e djathtë të fushës.
Karroca filloi të gjarpërojë shpejt në zbritje.
Në rrugën e re nuk dallohej asnjë gjurmë rrote apo këmbësh. Dukej se atë natë kishte rënë shumë dëborë në gjithë fushën, sepse kuajt tanë fundoseshin deri në gjunjë dhe e hidhnin dëborën me këmbë duke e kthyer në grimca pafund të ngrira.
Nganjëherë duhej të ndalonim (aq shumë e kishte grumbuluar era e ftohtë dëborë) dhe të prisnim deri sa të hapej rruga,
Sa më tepër zbrisnim, aq më tepër rriteshin kodrat rrotull fushës, të cilat deri atëhere i kishim poshtë vetes dhe na shikonin nga lartësia e tyre, e përkëdhelur nga derdhja e rrezeve.
Dielli, i ngjitur në kupën e qiellit, ishte aq i ndezur sa që dukej se i shkriu anët. Veçse ne kishim ftohtë, sepse një erë e thatë vinte nga fusha e Devollit, ajo fushë po aq e madhe si e Korçës, që dallohej kur karroca dilte para dy kodrave në të majtë. Për një orë ishim poshtë, në Zvezdë.
Tani nuk kemi asgjë, përveç një thike mali, që ngrihej nga poshtë hanit dhe disa kodrina të bardha, që mezi dalloheshin, midis disa trungjeve të kërrusur, në afërsi të rrugës.
Rrugës për në Korçë, hani i Zvezdës ishte qëndrimi i fundit. Duke mbajtur gjithmonë anës malit, në tre ose katër orë arrinim në pazar.
Me sa paqetësi të lumtur prisnim të kalojë ora e pushimit të kuajve! Hynim dhe dilnim nga hani. Nuk na rrihej në vend. Në han ishte ngrohtë, por binte shumë erë rakie dhe duhani të keq, ndërsa jashtë ishte ftohtë. Mirëpo një vrundull ere na shtyu brenda.
Dy shokët e mi rregullonin dhuratat që u a çonin farefisit, teksa unë rrija i menduar në prag. S’di se pse, hanet gjithmonë më trishtojnë. Shihja horizontin, me sytë e hapur përgjysëm, kur dëgjova Rapin që shkundte paisjet e kuajve, duke u përgatitur për të shkuar.
Kishim edhe disa çaste deri sa të niseshim. Unë u kujdesa të ulesha në vendin më të mirë të karrocës. Menjëherë dëgjova një zë nga larg. Një plakë, e cila sikur doli nga dheu, afrohet duke rënkuar. Në dorë mbante një trajstë të fryrë.
-Do shkoni në Korçë? – na pyeti plakushja, në sytë e së cilës tretej një shkëndijë mirësie.
-Po.
-Ju pashë unë kur ishit lart – tha duke qeshur, me gishtin drejt majës së malit. – Ndoshta vini në Boboshticë?
-Vete unë atje, – i thashë.
Fytyra e butë e plakës mori një pamje lutëse dhe me zërin e dridhur më tha, duke më shhtrirë trajstën.
-T’ia japësh Metodit.
Me që unë e shikoja i çuditur, plakushja më tha, si e habitur nga çudia ime :
-Metodit, nuk e di?Metod murgu! ( Unë dija që në Boboshticë ishin tre murgj : plaku Krisanth i Shën Nikollas dhe dy të Shën Marias : Polikarpi dhe Timotei). Plaka më sqaroi.
-Metodi është një nipi im. . . Iku këtë pranverë nga shtëpia dhe ka vajtur pikërisht atje. Eshtë bërë murg. Nuk më ka shkruar asgjë, por më kanë thënë disa njerëz se ka mbrritur mirë. Shiko, i dërgoj ca çorape. I kam thurur vetë. Jepja. Dhe i thuaj se mendjen e kam gjithnjë tek ai. Pse më harroi, tani në pleqëri?Unë e kam dashur si djalin tim . . . dhe kur e pashë të madh, iku.
Plaka ngriti një cep të cibunës së saj të gjelbër dhe fshiu një lot.
Dëshiroja të bisedoja shumë me të, por Rapi filloi të përplasë këmbët nga padurimi.
-Hm . . . mbetsh me shëndet, – murmurita unë, duke shtërnguar fort dorën e thatë të plakës.
Karroca u lëkund dhe u nis duke çjerrë dëborën. Kur ktheva kokën plaka rrinte në rrugë, duke parë me sytë e përhumbur drejt nesh.
Buzëmbrëmjes po dilja vetë nga Korça. Fshati Boboshticë dukej në ato dy kodra të Galinatës, që zgjateshin, pastaj lartësoheshin, duke u shndrruar në Malet e Currilave. Prej atje ku kryqëzoheshin dy rrugët shihja mirë plepat që hapnin rrugën e fshatit, rrjeshtin e kopshteve të bardha dhe manat e livadheve.
Kaluam nëpër Korçë pa u ndalur, veçse disa çaste : shokët e mi qëndruan atje. Unë nuk mora më karrocën, sepse nuk desha të hyja me bujë të madhe në fshat dhe ika nga Korça më këmbë, duke kaluar nëpër rrugica, duke menduar se nuk do të ndesh të njohur ( as bëhej fjalë, unë s’kisha qënë prej dhjetë vitesh atje, kush do ta vinte re atë të huaj të turpshëm, i cili ecte me kokën poshtë?).
Rrugës për në fshat, asnjeri. Dhe kishin mbetur vetëm dy ditë deri në Krishtlindje!
Në dëborën e porsa rënë shihja shumë gjurmë kuajsh. U habita shumë duke parë që në vend të kalonin rrugës së madhe, për nga Janina, kalorësit vazhduan në rrugicën që të çonte në fshat. Isha ende në gjysmën e rrugës, në kryqëzimin Krestati-Pat, siç e quajnë banorët e Boboshticës dhe ndihesha i lodhur. Më vinte si keq për trimërinë që bëra, duke mos marrë karrocën, por tani nuk kisha çfarë të bëja : duhej të arrija në fshat para se të binte nata.
Sa më shumë afrohesha aq më fort më rrihte zemra. Ndjeja një gëzim dhe një frikë të fshehur. Si do hyj në fshat?Me kë do takohem në fillim?Vallë do më njohin njerëzit e mi ?Por, a rrojnë të gjithë?Kush do ketë vdekur prej pleqve?Po nga fëmijët, me të cilët bëmë planet e mërgimit, do jetë ndonjëri në fshat?
Dhe i pushtuar nga mendimet, u përmenda nën dritaret e shtëpive të para.
Në fshat ishte një shkreti si në ndonjë pyll. Asnjë frymë njeriu nuk dukej në dyer apo nëpër ulica. U ngjita gati deri lart, pranë shtëpisë dhe nuk takova askënd. Dritaret ishin të shkreta. . . Çfarë kishte ndodhur?As që e merrja vesh se po rishikoja vendet e fëmijërisë. Ngjitesha vazhdimisht,
Pa e vënë re kalova pranë shtëpisë së mësuesit Toma Kokoshati, pranë asaj të priftit. . . Diçka më shtynte lart, drejt manastirit të Shën Marias.
Thuajse as nuk shkelja në tokë. Ndihesha si në një ëndërr. Kur dola nga fshati përmbi kopshtet, dallova disa ushtarë turq që zbrisnin nga manastiri, duke mbajtur kuajt për kapestri.
Për një çast pata frikë. Pastaj duke marrë guxim pyeta njërin prej tyre.
-Po ku janë njerëzit?
Tjetri më pa nga koka deri te këmbët dhe pastaj, me përtesë, më bëri shenjë të hyj në oborrin e manastirit.
Këtu ishte mbledhur gjithë fshati.
Në mes dallova festet e ushtarëve, ndërsa midis tyre një vend bosh. Asnjeri nuk fliste. Vetëm nga afër atij vendi bosh dëgjoheshin pëshpërima. As guxova të pyes ndokënd për gjësend. Hyra midis njerëzve, të cilët i shihja pas dhjetë vitesh, por me të cilët më dukej sikur kisha jetuar gjithmonë. U afrova tek ushtarët. U tremba.
Poshtë, mes tyre, të shtrirë mbi disa velenxa dergjeshin tre të vdekur të dërmuar, të ngrirë. Të tria kufomat të tmerronin. Njëri i veshur vetëm me këmishë, i verdhë, me faqen gjithë plagë, me një sy të nxjerrë, me tjetrin të kthjellët dhe të zgurdulluar, shtërngonte buzët, me mustaqet dhe mjekrën e bërë njësh. Dy trupat e tjerë, të deformuar, shtërngonin grykën e njëri-tjetrit, me gojët gati të ulërinin mallkimin, me sytë e hapur gjithë kërcënim. Të dukeshin sikur do kacafyteshin përsëri, aq flakë lëshonin sytë e tyre shkrepëtitës.
Njërin prej tyre mu duk se e njihja, ishte Polikarpi, egumeni i manastirit të Shën Marias. Të tjerët ishin mitropoliti Antim dhe murgu Metodi, një djalë që kishte ardhur para disa muajsh në manastirin e Shën Marias. I kishin nxjerrë të tre nga gremina, në anën e pasme të manastirit. Askush nuk e dinte kush i hodhi atje dhe askush nuk i qante.
Vetëm vonë, kur muzgu i dimrit ishte shtrirë poshtë maleve të Drenovës ushtarët nxorrën nga një qeli murgun Timotei, gjysëm i vdekur nga frika. Ai dridhej i tëri. Të lumtur se kishin zbuluar dikë, i cili dinte diçka, ushtarët e lidhën dhe e nisën drejt Korçës, duke i lënë të vdekurit në rruajtje nga fshatarët. U ndezën disa qirinj, ndërsa këmbanat filluan të binin vajtueshëm, duke dërguar lajmin në Korçë se mitropoliti Antim isht vrarë rrëzë Currilave, ndërsa plakës nga Zvezda përgjigjen se dhuratat që m’i dha afër hanit nuk do arrijnë në duart e Metodit. . .
Disa javë më pas, si një shaka e fatit, episkop u zgjodh Timotei murgu, i miri dhe dembeli murg Timotei të cilit nuk i kishte shkuar kurrë ndërmend të bëhej të bëhej episkop.
