Në NEKROPOLEN Në VINJANI, PRANë IMOTSKIT (Hrvatskja), QëNDRON GURëVARRI, Në Të CILIN ëSHTë GDHENDUR PORTRETI I VALLTARES, KRYEVEPëR E MJESHTRIT Të PANJOHUR.
TAKIMI ME LIBRIN, GURIN DHE ME POETIN
Nese poezia është takim- e i atillë më është shfaqur deri tani-atëherë takimi me Valltaren ka qenë i trefishtë dhe gjithsesi i pambaruar.Takim me Librin,me gurin dhe me Poetin.
Në muajin shkurt, kryeredaktorja e revistes “ Mundësitë” e Qarkut Kulturor të Spliti dhe ligjëruese e Fakultetit Filozofik në Split Katarina Dalmatin më luti ti përzgjedh poezitë për përmbledhjen Valltarja në gurë. I kam përzgjedhur ato të cilat pas leximit me zë në banesen time të përkohshme në Katovicen polake tingëllonin imotikisht. Takimi me librin është zhvilluar edhe më vonë, atëherë kur kisha dëshirë për lirikë shkëmbore,kur Mirashi me pedantëri dhe paimponueshëm e dërgoi versionin përfundimtar. Duke e ditur se autori dëshironte që vargjet t i përcillte me fotografi gurëvarrezash,në të cilet gjendet frymëzimi i tij , i ofrova ndihmen time.
Takimi me gurë u bë gjatë ditëve të gushtit, kur unë me babain, sipas zakonit të banorëve të Krahines se Imotskit, shkoja për pazar në Hercegovinen e afërt. Gjatë mungeses sime shtatëvjeçare nga Kroacia,e kam përseritur këtë rrugëtim, kurdo që jam kthyer në shtepi në Zagvozd. Edhe babai edhe unë kalonim pranë shenjes se lokalitetit Rudezh shumë herë, pa ditur s e në majen e fshatit fshihej grumbulli prej dhjetë gurëvarrezash, prej të cilëve njeri do ta frymëzojë poetin e madh malazez. Deri t e shkurret në mes as që do mbërrinim pa ndihmen e banorëve vendas. Na e tërhiqnin verejtjen se ato ishin mbulluar nga dheu duke na treguar në gurëvarrin e ngritur, lart, në hyrje, pranë murit të tharë e të ultë. Kemi ecur gurishtes, ferrave dhe nepër insekte ,kemi vështruar dhe kemi pyetur se vallë a ka në afërsi edhe ndonjë gurëvarr, me figurë njerëzore. Vetëm gurrëvarret e Rudezhit thanë ata. Hoqem dorë.
Derisa ishim në Hercegovinë, Mirashi e kontaktoi Domagoj Nikoliqin, i cili tashmë e kishte gjetur Valltare dhe e kishte fiksuar me fotoaparat , duke i ngjyrosur ornamentet dhe fytyrën e saj , mbase shquheshin dobët. Sipas udhëzimeve të Domagojit dhe sipas fotografisë të gurëvarrit që ma kishte dërguar, u ktheva në shkurre. E kërkova figuren e femres mes diellit e hënës . Dhe u gjeta në gurin sipër të cilit tashmë kisha shkelur. Mbuluar nga toka dhe nga fletët. E fjetur. E gdhendur.Valltarja.
E pashkathtë për shkrepje fotografie të gurëvarrit, u përpoqa ta kapja fytyren e saj. Stina e motit dhe piku i ditës nuk ishin në favorin tim . E kuptova pse Domagoj e kishte ngjyrosur me shkumës.
Autori me padurim e priti foton autentike, burimore të Valltares, vetëm atë që vitet, stinët,të reshurat dhe dheu nuk e kishin shlyer- pak, fort pak. Pastaj Mirashi kishte konkluduar se do të mund të shkruaja fjalen hyrëse për këtë libër të tij, pasiqë isha nga trojet e gurëvarreve dhe e baladave të Krajines dhe varri i Vukut dhe Hasanages. Të prirura për rrëfime,vallezime e mitizime dhe për dialogun me natyren dhe me historinë.
Iu përvesha punës që serish ta rilexoj Valltaren. Sigurisht do të duhej që në këtë sprovë t i thoja disa fjalë kësisoj-Valltarja në gur përbëhet nga Legjenda hyrëse dhe 53 poezive të pasistemuara nëpër cikle, kurse tematikisht të spirancuara perreth gurit, malit, flores dhe faunes se shkëmbit. Poeti flet përmes zërit të vajzës /nuses/amvises, furnizuese të Krajines se Imotskit. “ E mrekulluar “ verbalisht është prezente në poezinë “Mrekullibërsja” shtrihet në tërë librin. Kështu , lexuesi i porosisë së Valltares e merr drejtpërdrejt, spontanisht, instiktivisht, me të gjitha ndjenjat. Sëbashku me subjektin lirik i dorëzohet shijimit ëmbël-ithtë të pritjes dhe soditjes aktive të saj nga shkurret,deri në mal, deri tek amshimi. Në fund, në pritje të dasmës, të ndryshimit, të lirisë, Valltarja zbulohet edhe si poete.
Fjalet i ka mbjellë
Secilen në shtëpizen e vet,
Ka lutur
O foshnjet e mija të palindura
Fjalet e mija
Të palindura
Do të duhej që në këtë sprovë të thuhej diçka ashtu. Sepse nese them se edhe unë jam kapur për muri dhe se pikërisht për shkak të gurëvarrezave dhe për shkak të oralitetit me të cilin Krajina ime frymon, e që Mirashi e ka zotëruar e ka kapur, e ka gdhendur në vargjet e veta, pra nese them se jam kthyer në shtepi dhe aty kam vendosur të mbetem –do të ishte shumë personale për një fjalë hyrëse. Edhepse takimi im me autorin LIVE nuk ka ndodhur, libri i tij më ka përforcuar bindjen se vetëm kur gurëvarri vrojtohet nga largësia,nga Mali i Zi ose nga Polonia,është e mundshem që të ndjehet, të përjetohet shtëpia. Më vendore sesa zakonisht
Faleminderit Valltares dhe faleminderit poetit.
Në Split, 12 shtator 2020
Ivana Çagal
PSE MË KE LINDUR
Pse më ke lindur
Më ka vrarë bukuria
Më kanë xhelozuar
Yjet
Kë ato xhelojnë
Vdes para kohës
Kismeti më sodit
Mua
Kur e shohin se jam e bukur
Pse dikund nuk më hedhë
Mendon sëpaku për njl çast
Do të vret bukuria
Diellin e çuditur
A e ka parë
E kë Dielli
E xhelozon
Diellin nuk e pret
NUMËROJ
I numëroj yjet
Në qiell
Diellin gjithësaherë
E pres
Ndonjëherë dëgjoj
Drenin
Sesi e grishë drenushen
Do të doja që kodren
Ta tund
Por guri
Përmes luleve
Të vrapoj
Deshi
Por guri
Nuk mundem
Desha që lulen
Ta mbledh
Që me lule
Të stolisem
Që me vesë
Të lahem
Grurin ta korrë
Ta lidhë në duaj
Kokrra të mbledhi
Mbjelli
Në hullinë e re
Të përzgjedhë
Dhëndrrin
Nuse të jem
Do të doja
Por si
Guri
Nuk më lejon
KAM ËNDËRRUAR
Kam ëndërruar
Bjeshkën e madhe
Në bjeshkë
Nga thellësia
Burimi vlon
Në burim dreni
E shuam etjen
Dhe dielli
Etshëm
Kurrsesi
Ta shuaj etjen
Mengjesi përgjumet
Përshtatet
Dhe mengjesi ngopet
Bjeshka ndriçohet
Vrapoj fushes
Se gjërë
Vrapoj bjeshkës
E etshme jam
MOLLA E ARTË
Kam ëndërruar
Mollen e artë
Bjeshkës kalërojnë
Krushqit
Papritmas vriten
Lindin varre
Në bjeshkë
Në mes
Molla e artë
Në mollë
Unaza
Në unazë qielli
Flet
KËNDOJNË
Këndojnë
krushqit e vdekur
Këndojnë këngë të pikëlluara
Cila bjeshkë, cila bjeshkë
Bisedë nuk ka
Oh, kjo bjeshkë
Shkëmbore
Bisedë nuk ka
Vajtoj numëroj
Krushqit
Nuk është dhëndrri im
Nuk ka varr të tij
Sodis në qiell
I dashuri im
Është yll
