Vjeshta kishte fillue, edhe pse shinat e para kishin ra andej nga gjysma e gushtit dhe shtatori kishte mbërritë në fund me kohë të mirë e të nxehtë. Gjethet e pemëve nuk kishin marrë ende zverdhimën e tyne dhe gjithçka dukej se ishte vazhdim i verës. Pemët po piqeshin ngadalë dhe ftojt kishin mbajtë, sa me u shqye degësh. Në qytet thuhej se, kur mbajnë ftojt shum kokrra, atëherë do të bajë dimën i madh. Por ftojt i kishin ende të vogla kokrrat dhe të mbulueme me push, kurse e verdha e tyne pritej të sajohej ma vonë.
Ishte koha e rrushit dhe vile të mëdha vareshin nëpër pjergulla e tanda rrushi. Mija insekte zukatnin rreth e qark vileve dhe shum sosh ndaloheshin mbi to, u pinin langun kokrrave dhe kokrrat mbeteshin si do lëvore të thata pa gja mbrendë.
Lufta e Dytë vazhdonte ende dhe gazetat jepnin lajme kundërthanëse. Në vend kishte njilloj mungese pushteti, por gjanat ende shkonin mirë. Njerëzit shikonin hallin e tyne dhe me njilloj optimizmi fjalësor e humoresh të ngrituna në qiell, mundoheshin mos me e mendue ende se si do të ishte e ardhmja e tyne dhe jeta me mbarimin e luftës.
Marini, nji djalë rreth të nandëmbëdhjetave, kishte kalue nji ditë të lodhshme pune. Kishte riparue nji trumë mbrenda nji pusi dhe i kishte sakatue duert e tij, tue u mundue me lirue nji filet të moçëm hidraulik që të zotët e shtëpisë i kishin thanë se ishte montue qysh në kohën e Austrisë, aty rreth vjetëve 1916-1917. Mjeshtri i tij e kishte lanë vetëm dhe ai ishte lodhë shum se nuk kishte ndihmë. Kur kishte ardhë në shtëpi, kishte hangër si i unët dhe ishte shtri me pushue. Aty rreth orës pesë i kishte dalë gjumi dhe mbasi u kishte hjedhë dy ose tre grushta ujë të ftoftë faqeve, po rrinte në nji karrikë në oborr. Kishte pa të atin që sillej hyn-e-del në shtëpi dhe se disa herësh i ishte afrue atij për me i thanë ndonji fjalë, por burri ishte largue me përvujtëni, sepse, mesa duket, i ishin kujtue fjalët e së shoqes se, kur Marini asht i lodhun, nuk ka qejf me i folë njeri. Dhe kështu kishte ba. Kishte hjekë gjethët e vjetër të disa luleve, kishte shkulë pak bar dhe i kishte ba grumbull për t’i hjedhë nji herë tjetër. Andej e kishte këqyrë të birin. Edhe Marini e kishte këqyrë të atin dhe sakaq i kishte largue sytë. Ky kishte qenë rasti i fundit dhe ai, pa zhurmë, kishte hy mbrendë dhe nuk kishte dalë ma.
Marini po rrinte në nji karrikë druni që ata e mbanin gjatë verës në oborr. Karrika ishte me krahë dhe krahët e djaloshit po çlodheshin të mbështetun mbi krahët e saj. Atë ditë Marinit po i pëlqente me pa larg, ndoshta jo në qiell, por deri te majat e pemëve po, deri te pullazet e shtëpive dykatëshe. Po qe se qielli do të kishte re, ndoshta atë mbasdite fundshtatori atij mund t’i pëlqente me soditë edhe trupin e bardhë e shtëllunga-shtëllunga të ndonji reje periferike, por qielli ishte i kaltër në gri dhe përveç ndonji dallëndysheje të vonueme, ai ishte krejt i zbrazët.
Diku, para tij, i ati kishte sajue nji pjergull hardhie, e cila ishte ma e naltë se ato që mbulonin rruginën prej çimentoje që të çonte te hymja e shpisë. Tek ajo pjergull i ati kishte vu nji hardhi që piqej në fund të shtatorit ose në fillim të tetorit. Ishte një lloj rrushi kokërrmadh dhe vilemadh që nuk kishte nevojë për spërkatje, por donte ajër, naltësi. Mesa duket, dikush i kishte sjellë nji shermend nga malësitë, tue i thanë se ishte rrush i mrekullueshëm, por që kishte nevojë me u kacavarë në ndonji pemë ose me u çue nalt me pjergull. Kjo lloj hardhie u kacavarej pemëve dhe sidomos fojletave dhe mrekullinë e vileve të saj e bante në degët ma të nalta. Vilet e epërme arrinin shpesh edhe në dy kile peshë, por ajo që ishte ma e bukura dhe ma mahnitësja, ishte se ato vile piqeshin me nji të kuqe të lehtë dhe kur kokrrat e kishin mbërritë pjekjen e plotë, ato fillonin e baheshin krejt të tejdukshme si të ishin prej qelqi. Le mandej shija e tyne, langu dhe aroma e langut!
Në pjergullën e naltë që ndodhej para syve të djaloshit ishin shum vile ma të mëdha se zakonisht që vareshin teposhtë, të randa e asimetrike, ashtu të ngjyrta në dritën e diellit të mbasdites që po e vazhdonte pjekjen e tyne dhe që drita e tij ua bante të tejdukshme kokrrat. Por ajo ma e madhja dhe ma e shëndoshta ishte nji vile, të cilën e kishte edhe ma afër, por që ishte disi edhe ma veçueme prej të tjerash. Fillimisht ndjeu njifarë vesku për atë rrush që ia nxiti ngjyra dhe tejdukshmënia e kokrrave.
Kishte fillue e po e shifte atë vile të varun në pjergull, të palëvizshme, rrethue prej gjethësh të rrallë që ndonji erë e lehtë i bante me u valvitë. Vilja ishte e madhe dhe vjegësa e saj e trashë. Nji herë forma e saj iu duk si hartë, si harta kryeposhtë e nuk di se cilit vend, por, ashtu iu duk, si hartë shteti.
Në tru po ndiente njifarë çlodhje, njifarë shkrythje, por diku prej mbrenda trupit të tij nji vrull force kërkonte të delte sa ma përjashta. I pështeti llanat e tij te krahët e karrikës dhe iu duk se ajo karrikë ishte ba për masën e forcës së tij. I kapi krahët e karrikës me dorë dhe i shtrëngoi. I shtrëngoi edhe ma. Sa ma shum që i shtrëngonte aq ma jashtë i dukej se delte forca e tij nga skutat e trupit ku rrinte e mshefun. I shtrëngoi nji herë fort krahët e karrikës dhe ndjeu se edhe pak po t’i shtrëngonte, ata do të shkërmoqeshin nën forcën e pëllambëve të tij prej hidrauliku. Por ashtu i freskët, por edhe gjysmë i mpimë, si mbas gjumit që ishte, e ndiente se, kur shtrëngonte krahët e karrikës, forca nuk i vinte drejt krahëve, por i ngjitej drejt qafës dhe ashtu turbullisht, ajo po i sulmonte kokën. Nuk ndiente asnji dhimbje, nuk kishte asnji siklet, por forca i ngjitej trupit të tij sa ma shum shtrëngohej ai e sa ma shumë përqendrohej ai.
Vilja ishte e bukur, gati e pjekun, mbase edhe e pjekun e që priste atje derisa të zotët e shtëpisë ta këpusnin e ta vendosnin ose ta copëtonin në disa pjata të bardha ku kokrrat e saj do të shquheshin edhe ma shum mbi sfondin e bardhë të porcelanit.
Marinit kishte fillue me i interesue ajo vile rrushi e stërmadhe dhe ashtu, i ulun në karrikën e madhe prej druni me krahë, po e vështronte përherë e ma me shënim, përherë e ma me vullnet për ta mundë atë krenari të kotë prej bime që shpaloste ajo, atje nalt e hypun majë pjergullës prej hekurash me profil T.
Kishte fillue të përqendrohej mbi të me sy dhe shtrëngimi i duerve e niste forcën mbrenda trupit të tij përherë e ma nalt drejt qafës. U shtrëngue edhe njiherë fort. I ndodhi që e gjithë pjergulla u zhduk nga fushëpamja e tij dhe vetëm vjegësa e viles ndriste atje nalt e rrahun prej nji rrezje të kjartë dielli mbasditor.
Djali u tremb. Nuk kishte qenë i përgatitun që e gjithë bota të zhdukej dhe t’i lëshonte vendin nji vilje rrushi dhe vjegësës së saj që e lidhte me trungun. Ai vetmim e trembi. I shtriu krahët dhe i shtendosi poshtë trupit. Por tashti ftyra e tij kishte fillue me u nxehë shum. Qafa i ishte ba zjarr dhe i ishte ngri, ai nuk donte që të rrotullohej në asnji anë. Ajo ia donte sytë e ngulun mbi vilen dhe forcën të ngjitun deri sipër, te koka.
Djaloshi e kontrolloi veten dhe ndjeu se zemra po i rrihte me ton. Në të katër anët e trupit pulsi gjëmonte randshëm, ngadalë, por fort.
E shikoi edhe njiherë vilen dhe pa se ajo ishte e rrethueme prej gjethesh, se nuk ishte e vetme në të gjithë atë gjelbërim. Por ajo nuk ishte ma e gjelbër, ajo ishte e kuqe, e tejdukshme, tingëlluese, joshëse, nazike dhe deri diku shpotitëse atje majë kokës së tij.
Duert e tij kapën edhe njiherë krahët e karrikës dhe filluen t’i shtrëngojnë ngadalë. Atij iu kujtue kur kapte dorezën e trumës dhe e rrahte fort që të ngjitej uji nga thellësitë e errëta të tokës deri te gryka e saj prej gize. Ai ujë ishte i ftoftë, i pastër e rrezëllitës si ato kokrrat e viles.
I shtrëngoi prap duert dhe sytë i kishte te vilja. Forca i buroi gjithkund nga mbrenda trupit të tij dhe këtë herë iu ngjit ma me shkathtësi drejt qafës. Qafa po i përvëlonte, ftyra nisi t’i nxjerrë bulëza djerse.
Në kokën ende të freskët i erdhi nji mendim.
“Do ta këpus”, – tha me vete.
Dhe vazhdoi shtrëngimin. Forca po i ngjitej ma me shpejtësi qafës dhe po i pushtonte ftyrën. Kryet e tij filloi ngadalë të bante disa lëvizje të imëta para e mbrapa sikur donte me sharrue diçka. Mollëzat e faqes iu skuqën dhe po i merrnin flakë. Te sytë disa feksje të vetimta, si punë tehash thike, ia ndërprisnin shikimin. Te mollëza e faqes së djathtë Marini ndjeu nji therje të fortë, por të hollë. Sikur e shpoi nji majë gjilpane. Pulsat nën fyt gjëmonin tërbimshëm, por shum ngadalë. Te mollëza therja u shtue. Mandej papritmas pushoi. Nën sytë e tij që i ishin ngulë te vilja, prej mollëzës së faqes që po kallej në flakë shpërtheu nji curril fort i imët gjaku. Ai gjak i paktë ndryshonte drejtimin djathtas-majtas. Në fillim i ra te kambët dhe ia shënoi pantallonat e bardha e mandej i ra në dorë. Në fushëpamjen e tij ndodhej nji vile rrushi dhe nji curril gjaku i kuq si kokrrat e rrushit që rrinin ende majë pjergullës, të palëvizuna.
Ai e lëvizi ma shum kryet para e mbrapa. Forca po i pushtonte sytë dhe po bahej gati me dalë prej bebëzash në formë tehash të ndritshëm si gjuhë metalike vezulluese. Qepallat e tij ishin mbyllë përgjysmë, ndër tamtha dy damarë të shtrembët si kurma gjarpijsh rrihnin fort dhe përdridheshin.
Vilja qëndronte majë pjergullës me vjegësen që shndriste në diell me nji të verdhë tërbuese.
Currili i gjakut po e humbte harkun e tij të madh dhe pika e tij po zmadhohej në faqe. Ajo filloi me lëvizë. Marinit iu duk se diçka po e priste faqen e tij. Qepallat i ishin mbyllë pothuejse. Në atë pak hapësinë mes tyne bisku i viles po shkatërrohej me shpejtësi.
Vilja qëndroi edhe nji çast, mandej u këput dhe në ramje e sipër, u mënjanue. Ra dhe u përplas për tokë. Kokrrat iu shpërndanë. Vilja qe troshitë keqas dhe langu i saj i shpërthyem kokrrash u ba me dhé e me bazhgarile të tokës. Mu pak metra para kambëve vilja krenare e pjergullës së babës së tij shtrihej në brinjë si njeri i plagosun ose si nji i vramë. Dhe langu i kuq po shpërndahej përtokë dhe toka po e thithte atë.
Marini u shkreh. Mori frymë thellë. Pulsat vazhdonin lodërtinën e tyne. Frymëmarrja ia trazonte gjoksin dhe muskujt e shpatullave. Ai vari kokën dhe i lëshoi duert. Mbrenda tij filloi të hynte qetësia dhe heshtja e organeve. Mbylli sytë dhe ndejti pak ashtu. Ndihej tmerrsisht i lodhun e i dërrmuem. Djersa po i ftofej në ballë e në qafë. Pati mornica dhe i fërkoi krahët me duer. Dhe ashtu e mori nji gjumë i lehtë.
Kur u zgjue, dielli kishte ikë nga majat e pemëve dhe pjergulla ishte errësue dhe mezi dalloheshin vilet prej gjethëve. Veshët i bizatnin ende dhe mbrendapërmbrenda ndjeu nji kënaqësi. Ndjeu forcën e tij dhe ia tha vetes troç: “Unë e këpus vilen e rrushit me sy.”
Ndërsa ide të tilla i vinin si dallgë në mend, te dera e shtëpisë u shfaq e ama:
– Ende këtu ti?
Ai e shikoi të amën me çudi.
– Ka ikë dielli. Po freskohet. Hidh diçka krahëve.
Atëherë, duket, e ama hodhi vështrimin përtej tij dhe pa vilen e zgërlaqun përtokë. U hodh me të shpejtë dhe shkoi te vilja. Mbasi e kundroi mirë e mirë sa vilen, sa vendin ku ajo varej para pak, iu afrue të birit e i tha:
– Kush e rrëzoi?
– Nuk e di, – tha ai mbas pak.
– Si ra? Prej veti?
– Të thashë, pra, nuk e di.
E ama ngriti supet. E pa në ftyrë.
– Ke nji pikë gjak në ftyrë, Marin.
– E di, – tha Marini dhe ngjeu gishtin e vet me pështymë dhe filloi ta fshinte mollëzën e faqes.
– Po tallesh me mue? – i tha ajo e nervozueme.
– Më hangri nji mushkonjë dhe e krova…
Marini i hodhi nji sy së amës, me të cilin i shprehu bezdi.
Ajo e vështroi për disa çaste dhe, me hapa të shpejtë, u fut në shtëpi. Marini ndigjoi zane që flisnin turbull në dhoma.
Ai ngriti edhe nji herë sytë te vendi ku kishte qenë vilja. Solli nëpërmend lavdinë diellore të viles së bukur në formë harte kryeposhtë të nji shteti, kokrrat e kuqe e të ndritshme si të ishin prej xhami dhe mandej i hodhi sytë përtokë te vilja që kishte rrëzue. Ishte e kundërta e asaj që qëndronte nalt. Nji lamsh lëkurash e grenzash të ngatërrueme e tuli që tashti, përzie me dheun e tokës, ishin kthye në bërsi.
“Ndoshta kështu vjen çasti e burrënohet robi”, – tha ai me vete dhe i dha vetes me u çue. Kambët iu drodhën dhe kofshët nuk e ngritën përnjiherësh. Aty e kuptoi se ajo forcë me të cilën kishte këputë vilen, kishte burue prej ma së imtës qelizë të trupit të tij dhe, mbasi kishte ndodhë këputja, edhe trupi i tij ishte po ashtu i këputun.
U nis dhe hyni mbrendë. Në dhomën e tij shtrati e ftonte të shtrihej edhe pak. Por murmura e prindëve të tij në kuzhinë e bindi që të veshej e të delte sa ma parë, se e ama nuk ishte e kjartë sesi ishte këputë e ra në tokë vilja ma e madhe e pjergullës, së cilës ajo ia kishte vu synin ta ruente me e hangër natën e ndërrimit të moteve.
