“Kadare, bashkëkohës i epikes” nga Alketa Spahiu
Përpara pak ditësh, shtëpia botuese Onufri ka nxjerrë në qarkullim një studim shkencor të titulluar: Kadare, Bashkëkohës i Epikes të Alketa Spahiut. Me këtë studim shkencor, auotorja, docteur ès Lettres në Universitetin e Sorbonës, Paris, na fton të eksplorojmë një dimension të ri të veprës së Ismail Kadaresë, duke e vendosur atë në kontekstin e epopesë dhe trashëgimisë së saj letrare. Studimi është një analizë sistematike e mënyrës si Kadareja transformon epikën tradicionale dhe historinë në një rrëfim modern, universal dhe tejet të pasur me simbolizëm. Nëpërmjet një metodologjie të ndarë në tre pjesë kryesore, autorja shqyrton përmasat artistike, narrative dhe stilistike të kësaj letërsie të veçantë.
Ndërtimi i universit epik
Në pjesën e parë, Spahiu trajton mënyrën se si Kadareja krijon një botë me përmasa unike, ku realiteti dhe fantastikja ndërthuren në mënyrë të harmonishme. Disa nga aspektet kryesore të kësaj pjese janë:
• Atmosfera epike dhe mjediset që ajo mbulon
Në romanet e Kadaresë, malet, mjegulla, fshatrat e largëta dhe kështjellat shërbejnë si sfond për ngjarjet. Këto elemente nuk janë thjesht përshkrime gjeografike, por përmbajnë një peshë simbolike që lidhet me përjetësinë, mitet dhe historinë e trashëguar. Vepra të tilla si Kështjella dhe Kronikë në gur pasqyrojnë jo vetëm realitetin historik, por edhe një atmosferë habie dhe misteri.
• Ndikimi i epopesë në stil
Kadareja i mbështet rrëfimet e tij në strukturën dhe motivet tradicionale të epopesë. Ai nuk ndalet vetëm tek mitet shqiptare, bart dhe ndikimin nga mitologjia greke, duke krijuar një ndërlidhje mes kulturës shqiptare dhe asaj universale. Figura e Orfeut, simbolika e Trojanit, apo reminishencat biblike janë të pranishme në shumë nga veprat e tij, duke u pleksur mjeshtërisht me narrativën kombëtare.
• Hija e realitetit
Alketa Spahiu argumenton se Kadareja ndërton botë ku fantastikja shërben si një metaforë për realitetin historik. Për shembull, makthet kolektive të së kaluarës shqiptare – qoftë ato nga pushtimet, izolimi apo regjimi komunist – paraqiten përmes një narrative që alternon mes reales dhe magjikes.
Sistemi narrativ dhe heroi epik
Në këtë pjesë, autorja Spahiu përqendrohet tek mekanizmat narrativë që Kadareja përdor për të ndërtuar strukturën epike të romaneve të tij. Disa nga çështjet kryesore janë:
• Heroi epik dhe ngjizja e tij
Në universin e Kadaresë, heroi nuk është gjithmonë një individ i jashtëzakonshëm, por shpesh një njeri i zakonshëm që ngrihet mbi rrethanat e tij. Kjo e bën atë të afërt për lexuesin, duke i dhënë një dimension njerëzor. Tek Gjenerali i ushtrisë së vdekur apo Prilli i thyer, heronjtë janë figura që luftojnë jo vetëm me botën e jashtme, por edhe me dilemën e tyre të brendshme.
• Marrëdhëniet mes personazheve
Studimi vë në dukje se marrëdhëniet mes personazheve në veprat e Kadaresë janë shpesh pasqyrime të tensioneve më të gjera shoqërore dhe historike. Për shembull, dualiteti mes Lindjes dhe Perëndimit, e vjetra dhe e reja, përshkruhet përmes dialogjeve dhe konfliktit mes personazheve.
• Oraliteti dhe performanca gojore
Kadareja përthith traditat e oralitetit shqiptar – sidomos ato të epikës së kreshnikëve dhe këngëve historike – duke i transformuar në një stil të shkruar që mbart tingullin e gojëdhënave. Lexuesi shpesh ndien se po dëgjon një tregimtar legjendar që rrëfen ngjarjet.
Stili kadarean dhe epika e shkruar
Në pjesën e tretë, Spahiu analizon stilistikën unike të Kadaresë, duke u përqendruar në teknikat që e bëjnë veprën e tij kaq të veçantë:
• Ornamentimi epik dhe simbolika
Kadareja e përdor ornamentimin – një element tipik i epopesë – për të pasuruar narrativën. Simbolet si gjaku, shpata, drita dhe errësira përshkruajnë konfliktet universale të njeriut, por edhe specifikat historike të Shqipërisë.
• Epika moderne
Studimi përqendrohet tek aftësia e Kadaresë për të krijuar një epikë të shkruar, të ndryshme nga epikat gojore, duke ndërtuar një version të tijin të epopesë. Kjo është një “epikë e individualizuar,” ku narratori jo vetëm që rrëfen, por edhe mediton mbi atë që rrëfen. Për shembull, tek Ftesë në studio, Kadareja flet hapur për synimin e tij për të krijuar një libër që tejkalon kufijtë e zhanreve.
• Epika si stil
A. Spahiu thekson se epika për Kadarenë nuk është vetëm një temë apo një motiv, por një mënyrë të shkruari. Ai krijon rrëfime që janë të mëdha në përmasa, ndonëse ngjarjet mund të duken të përditshme apo të « rëndomta », nëse përdorim nje shprehje të Kadaresë.
Ky punim i Alketa Spahiut është një kontribut i rëndësishëm për studimet kadareane dhe letërsinë shqiptare. Ai jo vetëm që sjell një perspektivë të re mbi Kadarenë si një “bashkëkohës i epikës,” por edhe vë në pah rolin e tij si një ndërlidhës mes traditës dhe modernitetit. Studimi ndihmon, gjykoj, të kuptojmë se si Kadareja përçon identitetin shqiptar në letërsinë botërore, duke e kthyer eposin shqiptar në një gjuhë universale.
Në këtë analizë, universi i Kadaresë shfaqet si një kozmos i ndërlikuar, ku mitet dhe legjendat takohen me historinë, dhe ku fjala epike bëhet ura që lidh të shkuarën me të tashmen.
Autorja ka sfiduar dhe reinterpretuar poetikën e Kadaresë në mënyrë të thelluar dhe krijuese.
Ky studim mbi oralitetin në veprën e Kadaresë nxjerr në pah gjithashtu një dimension të ri të letërsisë në përgjithësi, duke hedhur dritë mbi marrëdhënien komplekse mes traditës gojore dhe artit të shkruar. Autorja gjen te Kadareja elementë që hasim përgjithësisht në letërsinë botërore të bazuar në trashëgiminë folklorike, duke i dhënë një peshë të re elementeve të oralitetit në strukturën dhe tematikën e veprave letrare të autorëve të mëdhenj.
Përmes analizës së kujdesshme, ajo eksploron mënyrën sesi letërsia e shkruar shkrin mitin, historinë dhe traditën, duke përqafuar një qasje unike që shpesh sfidon normat klasike të narrativës.
Ky studim jo vetëm që e pasuron kuptimin tonë për veprën e Kadaresë, por edhe përshkruan një mënyrë të veçantë të të parit të letërsisë, ku e kaluara dhe e tashmja ndërthuren në mënyrë organike për të krijuar
