I
Një natë shkurti të ftohtë të vitit 1981, në një nga dhomat e spitalit onkologjik të Tiranës, ndodhte një skenë dhembjeje, tepër e njohur në këto mjedise: përbri shtratit të një vajze të re njëzetetrevjeçare, që ishte në grahmat e fundit të jetës, nëna e saj, e kërrusur nga brenga bënte të vetmen gjë që shumica e të afërmve bëjnë në kësi rastesh, i lagte buzët.
Skena ishte diçka e përsëritur qindra herë në këtë ndërtesë të trishtë. E veçanta ishte se te dera e dhomës së vajzës që po jepte shpirt, nënën e mjeruar e prisnin në këmbë dy njerëz të policisë së fshehtë shqiptare. Ata nuk e fshihnin padurimin, madje njëri prej tyre i tha gruas të shpejtonte.
Edhe kjo nuk ishte e rrallë në Shqipërinë komuniste. Shpeshherë, ata që vinin për të parë të afërmit që jepnin shpirt në spitalet, ishin të internuar. Kështu që vinin të shoqëruar me roje dhe kohën e kishin tepër të kufizuar, madje duhej të falenderonin shtetin për zemërgjerësinë e treguar për dhënien e lejes. Shumë të tjerë, as që arrinin ta merrnin dot lejen, ose e merrnin tepër vonë, kur i sëmuri ndodhej ndërkaq nën dhé.
Gruaja kërkoi të rrinte edhe pak, por shoqëruesit, fare shpërfillës, e urdhëruan haptas të ngrihej.
Te dera ajo bëri përpjekjen e fundit: “Unë njoh Nexhmije Hoxhën. Më lejoni t’i telefonoj. Ajo është nënë dhe do të më kuptojë”.
Rojet qeshën me zë të lartë: “Si shumë lart e vrake. Dashke të shqetësosh edhe shoqen Nexhmije. Nuk thua faleminderit që të lamë edhe kaq”.
Gruaja uli kryet dhe doli.
II
Vajza që jepte shpirt në spitalin Onkologjik ishte Drita Çomo, një nga letraret më interesante të brezit të vet, por në atë kohë e panjohur krejtësisht, për arsyen e thjeshtë se të atin e kishte në burg dhe nënën në internim. Për ata që e shihnin, ishte thjesht një vajzë tepër e bukur, pakëz e trishtuar. Në udhën e jetës së saj i kishin dalë herët, tepër herët, dy nga përbindëshat më të zez të kohës: diktatura dhe kanceri.
Nëna, e cila nuk arriti dot t’i bindtte rojet për ta lënë edhe pakëz më shumë te kryet e vajzës, kishte qenë vite me radhë një nga gratë më të njohura e të fuqishme të vendit, anëtare e Byrosë Politike, portretin e së cilës, e mbanin njerëzit në duar, në festat e paradat e Një Majit.
Njëzet vitet e internimit duhet t’i kishin mësuar shumë gjëra gruas, që kishte qenë dikur pranë majës së piramidës së pushtetit. Megjithatë, ajo natë shkurti, kur Gazi i Degës së Brendshme e çonte nëpër rrugët e errëta të Shqipërisë, drejt vendit të internimit, duhet t’ia ketë dhënë një zbulim të fundit për natyrën e shtetit e të regjimit, në mekanizmin e të cilit kishte bërë pjesë. Mijëra e mijëra familje të shqyera kështu për shkak të luftës së klasave. Fate të përmbysur, njerëz të ndarë përjetë për së gjalli, egërsi e skajshme, mungesë mëshire, çnjerëzi e ngritur në doktrinë.
Goditja e fatit, ajo që komunistët kishin gjithmonë dëshirë ta imitonin, kishte qenë mizore për gruan. Do të mjaftonte shumë më pak për t’i kujtuar gjithkujt se ka një kërcënim qiellor, që qëndron mbi dokrrat politike të çdo ngjyre, mbi pushtetin, paradat, byrotë politike dhe, natyrisht, mbi luftën e klasave.
Do të mjaftonte leximi i shkrimeve të vajzës, që nëna i mbante në çantën e saj, për të kuptuar se sa larg ishte bota komuniste nga bota e njeriut. Ndonëse të cunguara nga ankthi i kontrollit, ato shkrime jepnin fare qartë një tjetër botë. Mirëpo fati nuk ishte mjaftuar me gjymtimin e prozës dhe vjershave të vajzës. Ai kishte kërkuar më shumë: vetë krijuesen e tyre.
III
Drita Çomo vdiq dy ditë më pas nga vizita e nënës, në moshën 23-vjeçare, krejt e vetmuar, në një shtrat të spitalit Onkologjik. Qysh foshnjë kishte qenë në internim. Në moshën 18-vjeçare ishte prekur nga sëmundja e pashërueshme. Nga vjershat dhe ditaret e saj del fare e qartë se e ka ditur gjithmonë se do të vdiste shpejt. Gjithë rinia e saj kishte kaluar nën kërcënimin e vdekjes. Duke e patur këtë minierë të zezë, këtë antithesar mizor, ajo në vjershat e saj as e shpërfill sipas recetave rozë “të ngadhnjimit shpirtëror mbi vdekjen” etj.etj., e as e kthen në vello, në dantellë të errët te recetave të kundërta: “Vdekje, jam jotja” etj.etj. Natyrshëm shkruan se dëshiron shumë të jetojë, e po aq natyrshëm shkruan se e di që ditët i ka të numëruara.
Jeta e saj e shkurtër zhvillohet në një hapësirë të ngushtë: Cërrik, Elbasan, Tiranë, hekurudha që përshkon këtë zonë, stacionet e mërzitshme të Rrogozhinës e të Durrësit, ardhja në Tiranë për analiza ose shtrim në spital, kthimi prapë, ardhja përsëri.
Në trenat e mjerueshëm shqiptarë, në të ftohtën e dimrit ose zhegun e verës, zhvillohet pjesa më interesante e jetës së saj të dukshme. Është tepër e bukur dhe përherë tërheq vëmendjen e djemve. Ndaj në çdo udhëtim ka përherë nga një histori të vogël. Një histori që s’ka kurrë vazhdim. E ndërprerë, jo më prej fatalitetit të vdekjes, por prej një force po aq të errët: shtetit komunist. Ose më mirë, prej asaj vetë, që ka rënë robinë e këtij shteti.
Një vajzë e re që e di që do të vdesë, ose e humbet krejt shijen e jetës, ose synon të përfitojë sa më shumë prej afatit të shkurtër. Drita Çomo krijon një raport të vetin qoftë me jetën, qoftë me vdekjen, një raport të natyrshëm, pa kurrfarë poze dhe kryesorja: sipëran. Shpjegimi i këtij raporti të mahnitshëm është se ajo, ndonëse nuk e thotë, e ndjen se i përket një bote të veçantë, asaj të krijuesve. Janë ata, princat e një bote tjetër, atje ku vdekja dhe jeta janë të përziera, dhe ku jeta ka të tjera afate, që i japin motrës së tyre të vogël atë drejtpeshim të admirueshëm.
Njëzetvjeçare, e bukur, me verdiktin e vdekjes në trup, nuk i shmanget njohjes me djemtë. E megjithatë, pa qenë e ftohtë, është e përmbajtur. Në çdo njohje duket sikur kërkon të vërtetojë pambarimisht, si në një ëndërr të keqe, fatalitetin e gjendjes së saj. Afërsia e vdekjes nuk është pengesë për dashurinë, përkundrazi. Është diçka tjetër që ngjan e pakapërcyeshme: statusi politik. Ndaj, ndërsa rrallë, shumë rrallë, i tregon të njohurit të saj arsyen shëndetësore përse i shmanget një lidhjeje me synim martese, pothuajse të gjithëve iu tregon pengesën politike. Duket sikur mezi ç’pret çastin që adhuruesin e porsanjohur të saj ta vejë në provë. Nuk është as trill, as kureshti femërore. Eshtë thelbi i jetës shqiptare, që pasqyrohet në dramën e vogël që do të luhet mu përpara syve të saj, në çastin kur ajo do t’i thotë adhuruesit mbiemrin e vet, ose më mirë mbiemrin e nënës, Belishova. Ky është mbiemër tepër i njohur për të gjithë ata që kanë mbaruar shkollat e Shqipërisë. Qysh në gjimnaz, në mësimin e marksizëm-leninizmit, në kreun për grupet armiqësore antiparti, ata kanë mësuar diçka edhe për gruan, vajza e së cilës është shfaqur befas në sytë e tyre në trenin e mërzitshëm Rrogozhinë-Peqin. E bukur, e largët, me sy të vëmendshëm ajo heton efektin e zbulesës tek i porsanjohuri. Brenda një grime kohe, ajo është në gjendje të rrokë atë që analistëve do t’u duhej një kohë e gjatë: në ç’masë shteti diktatorial ka arritur të cënojë e të shtrajtojë shpirtrat njerëzorë, sa thellë ka zbritur e keqja në ndërgjegjen dhe në fund ndërgjegjen e tyre. Të vënë përpara një prove të befasishme, djemtë, që nuk e kanë ditur as vetë në ç’raporte kanë qenë me shtetin diktatorial, zbërthehen aty për aty. Një pjesë hutohen, disa heqin dorë, disa më të rrallë, përkundrazi, ndonëse e dinë se ç’tmerr është një guxim i tillë, i thonë se janë të gatshëm të përballojnë pasojat. Ndërkaq ajo, sipërane si një princeshë, pa lojtur me askënd e pa fyer asnjeri, qoftë të drojturin, qoftë kokëshkretin, tërhiqet nga skena njerëzisht. Vdekja e afërt, ashtu siç e dëshpëron, po aq e ndihmon të jetë shpirtërisht e lirë, e palidhur me gremçat e bezdisshme të jetës.
Megjithatë, e ndershme tërësisht, e nderon gjer në fund paktin me jetën. Vazhdon të jetojë normalisht, mëson gjuhë të huaja, lexon libra, dëgjon muzikë, zgjeron kulturën dhe, kryesorja, shkruan vjersha dhe mban ditar. E refuzon shthurjen, që në raste të tilla është tunduese, ndërkaq nuk tërhiqet as nga imazhi i murgeshës. Krijesë e plotësuar njerëzore, e provon dhe e njeh dashurinë plotësisht. Por, po aq sa dashuria, ndoshta më fort se ajo, hapësirën e saj të brendshme vazhdon ta mbushë gjer në ditët e fundit të jetës letërsia dhe arti. Afrimi i vdekjes nuk ndryshon asgjë, as në artin, as në ndjenjat e saj. Vazhdon të shkruajë vjersha njëlloj si më parë dhe po aq natyrshëm mban ditar. Asnjë përçudnim nuk i ndodh në shpirt. Një shoqe e saj e shkollës është bërë artiste dhe ajo shkruan dy vjersha për të dhe për bukurinë e saj, ndonëse vetë ka mbetur në humbëtirën e internimit.
Banore e tokës dhe e qiellit njëkohësisht, jeton në të dy nivelet, në harmoni me vetveten. E vetmuar, jashtë çdo kontrolli apo detyrimi moral, me njëfarë lirie që, për çudi, ia jep pikërisht sëmundja (udhëtimet në Tiranë për kontroll mjekësor, trenat dhe stacionet, qëndrimi i ndonjë nate në hotel para shtrimit ose daljes nga spitali), vajza njëzetvjeçare, ndonëse e shkelur me këmbë prej shtetit dhe sëmundjes, e ruan në të gjitha rrethanat klasin e saj të lartë. Ndjesia e të qenurit e fisme, nuk i vjen aspak prej kujtimit të kohës kur prindët e saj bënin pjesë në piramidën e pushtetit. Përkundrazi, ajo piramidë është kthyer në makth për të. Epërsia shpitërore i vjen prej një tjetër nomenklature, asaj të artit, zotat e së cilës nuk i rrëzon dot asnjë stuhi e asnjë terror. Neofite modeste e këtij urdhri të madh, ajo është tashmë e përgatitur të përballojë perandorinë e vdekjes.
Në këto vjersha dhe ditare ne shohim vetëm periferinë e shpirtit të saj. Janë shkrime të krijuara nën kërcënimin e kontrollit të befasishëm të policisë. Ndaj, gjithçka në to është e kujdesshme, e përmbajtur. Rrallë, shumë rrallë, përmenden gjëra delikate, si skena e gjykimit dhe e dënimit të ungjit të saj. Pothuajse asnjëherë s’përmendet ajo që duhet ta ketë torturuar, zymtuar e eksituar vite me radhë shpirtin e saj: rrëzimi i prindërve, sidomos i së ëmës.
E detyruar të heshtë për kryesoren, ajo na jep vetëm ca shenja të kursyera, por edhe ato janë të mjafta për të kuptuar pasurinë kryesore të saj: atë që u varros bashkë me të. Vepra e saj mund të përftohet vetëm kështu: një mundësi, një pasqyrim i diçkaje, thelbin e së cilës e ka thithur humnera.
Një pjesë të kësaj vepre e përbën kronika e spitalit dhe e zhvendosjeve për shkak të tij, hyrjet dhe daljet në ndërtesën e trishtueshme, analizat, shtimi ose pakësimi i leukociteve, grafitë e njëpasnjëshme, portrete të sëmurësh të tjerë, mbasditet e mërzitshme, vizitat e të njohurve, ardhja e njeriut të dashur, prapë analiza, grafi, shpejtim ose ngadalësim i përkohshëm i hapave të vdekjes.
Duke ruajtur gjithë përmasat, mund të thuhet se ky libër është skica e një versioni shqiptar të “Pavijonit të kancerozëve”, me të vetmin ndryshim se Solzhenicini e shkroi atë gati dhjetë vjet pas vdekjes së Stalinit, kurse vajza njëzetvjeçare nga Shqipëria, e krijoi atë në vitet 1977-1981, kur diktatori ishte në kulmin e zymtimit të tij.
IV.
“Sot ajo kalbet në dhé, në planetin që e deshi aq shumë”. Me këto fjalë e ka dhënë ditën e varrimit të saj djaloshi që, ndonëse pati lidhje me të dhe e deshi fort, nuk arriti të bëhet, së paku, i fejuari i saj.
Në ditën e ftohtë të fundit të shkurtit, një qerre çonte në varrezën e qytetthit një poeteshë njëzete-trevjeçare, një vajzë të bukur, një nga ato që ky popull i pillte me aq lehtësi e po me atë lehtësi i shkatërronte. Pas qerres, mbi të cilën lëkundej trupi i pajetë i vajzës, ecte vetëm një njeri: nëna e saj. Sëmundja e pashërueshme kishte ngadhnjyer më në fund mbi trupin e vajzës, por shteti diktatorial, më i egër se sëmundja, do të ishte i pamëshirshëm në mizorinë e tij. Edhe pas vdekjes, atëherë kur ata që ai i quante kundërshtarët e tij, bëheshin të parrezikshëm për të, ai vazhdonte hakmarrjen. Kështu që vajza po futej nën tokë më e vetmuar se ç’kishte jetuar në sipërfaqen e saj.
Nga gjithë planeti tokësor, përveç spitalit, ajo s’kishte njohur veç një skutë fare të veçuar të tij, ca trena të vjetër, ca stacione të mërzitshëm dhe qytetthin e internimit brenda shtetit me emër të bukur por me fat të hidhur, Shqipërisë. Të tjerat: aeroportet, dritat e qyteteve të mëdhenj, muzikën, shkrimtarët, filmat, diskotekat e vallëzimit, plazhet e kafenetë e gëzueshme të të rinjve, ajo i kishte brenda vetes së saj, si një mall të vazhdueshëm e të paarritshëm. Ishte ai mall i pamundur që, me rrezatimin e tij, ka ushqyer këto faqe fisnike. Duke kaluar anash botës, ajo arriti megjithatë të merrte jo egërsinë, por dritën e saj.
Ky libër, që del në dritë gjashtëmbëdhjetë vjet pas fikjes së vajzës, bën pjesë në ripërtëritjen e ëndrrës së vjetër të njerëzimit: rikthimit prej territ dhe asgjësë. E në këtë rast ne i themi vajzës: mirëseardhe në jetën tënde të dytë, në atë që s’njeh as veçim, as ankth.
Tiranë, 1997
