More
    KreuIntervistaGazmend Kapllani: Letërsia e ekzilit sfidon këmishën e forcës...

    Gazmend Kapllani: Letërsia e ekzilit sfidon këmishën e forcës së shtetit-komb, gjuhën dhe kufijtë

    I mbijetoi totalitarizmit shqiptar dhe racizmit grek, duke e kthyer ballafaqimin me të dy në letërsi dhe filozofi jete. Gazetar, studiues, shkrimtar e intelektual – Gazmend Kapllani në rikthimet e tij në Shqipëri ka hapur edhe një debat të munguar mbi emigrimin, letërsinë e ekzilit, me lëndën e tij letrare të zgjeruar nga romanet “Faqja e fundit”, “Më quajnë Europë”, “Ditar i shkurtër kufijsh” dhe së fundi, “I keqi vetes”.

    Intervistoi: Violeta Murati

    Biseda me ju gjithmonë ka në fokus kufijtë, identitetin. Të ikurit nga Shqipëria janë në disa kategori, ju kujt i përkisni… Librat tuaj fillojnë ose përfundojnë në Shqipëri, personazhet janë shqiptarë, pak të çuditshëm për shkak se jetojnë mes identiteteve e vendeve të ndryshme.

    Këto që thatë janë shumë gjëra bashkë… Çështja e identitetit përbën zemrën e letërsisë perëndimore. Merr, për shembull, tri veprat kardinale të letërsisë perëndimore: Odiseja e Homerit, Komedia Hyjnore e Dantes dhe Don Kishoti i Servantesit. Në thelb, që të tria merren me çështjen e identitetit. Kemi të bëjmë me udhëtime epike, alegorike, tragjikomike, në kërkim të vetes dhe të identitetit të humbur. Unë besoj se vetë letërsia lind nga një nevojë e tillë: nevoja për të gjetur vetën pasi e ke humbur, pasi ke humbur të gjitha siguritë dhe gjendesh pezull në udhëkryq. Tri vargjet e para të Dantes te Komedia Hyjnore: “Nel mezzo del cammin di nostra vita/ mi ritrovai per una selva oscura/ che la diritta via era smarrita”, janë akti themeltar i krijimtarisë letrare, lidhur aq ngushtë me identitetin.

    Edhe atëherë kur Inteligjenca Artificiale do të prodhojë robotë që do të shkruajnë romane më tërheqëse sesa ne shkrimtaret vdekatarë, nëse ajo letërsi do të lexohet ende nga vdekatarët, identiteti ka për të mbetur në thelb të letërsisë. Sepse ka të bëjë me problemin e domethënies së ekzistencës njerëzore mbi tokë, si individë dhe komunitet.

    Po të kalojmë pastaj te letërsia e epokës moderne, aty identiteti gjendet në krizë dhe evoluim të pandërprerë, me lindjen e individualizmit modern, me revolucione industriale, politike, me përmbysje të jashtëzakonshme të klasave dhe hierarkive, me totalitarizma dhe luftëra botërore të përmasave të papara. Meqenëse përmendët kufijtë: letërsia europiane e shekullit XX është një letërsi refugjatësh dhe kufijsh, sepse shekulli XX ishte shekulli i refugjatëve. Ashtu siç është, për arsye të tjera, shekulli që po jetojmë.

    I them këto, sepse llojin e letërsisë që unë bëj e shoh edhe si pjesë të kësaj tradite letrare perëndimore. Por kur flasim për kufijtë dhe identitetin në letërsinë shqipe, e veçanta me Shqipërinë është ekzistenca e një traume të madhe. Një popull tradicionalisht i diasporës, që gjithmonë ka emigruar dhe ka bashkëjetuar me kultura të ndryshme, siç janë shqiptarët, pati fatkeqësinë e madhe të bjerë nën një regjim mizor që i ndryu shqiptarët për një gjysmë shekulli si në kopsht zoologjik, duke i izoluar krejtësisht nga koha botërore dhe hapësira e tyre natyrale, Europa. Në njëfarë mase, personazhet e mia janë ashtu siç thoni, shqiptarë që jetojnë në vende të ndryshme. Një nga aktet e tyre kryesore është rizbulimi dhe rigjetja e  vetvetes, pasi e kanë humbur atë në izolim dhe në privimin e gjatë të lirisë.

    Në fakt, ne, përherë kemi një vështrim të hidhur për veten; ju sa herë që ktheheni në Shqipëri çfarë ndieni, si e shikoni këtë realitet sot dhe pse kaq inferioritet në raport me Perëndimin?

    Të gjithë ballkanasit kanë një vështrim të hidhur, maniako-depresiv do thosha, për veten e tyre. Kalojmë me një shpejtësi paranojake nga ndjenjat e superlavdisë kombëtare te ndjenjat e superpërçmimit të vetes. Siç kam thënë gjetkë, ballkanasit janë fëmijët jetimë të tri Perandorive (Romake, Bizantine, Otomane) që duhet të krijonin kombe të cilat presupozohet se duhet të imitonin dhe t’u ngjanin kombeve të mëdha të Perëndimit.

    Ky krahasim pothuajse i detyrueshëm me Perëndimin na bën të ndihemi vazhdimisht inferiorë edhe për faktin se, ne, shpesh e perceptojmë Perëndimin më shumë si ide sesa si realitet. Jemi të mbushur me adhurim dhe me ndjenjë inferioriteti ndaj Perëndimit, që ia kthejmë pastaj vetes sonë në formën e përçmimit të vetes. Por krahasimi me Perëndimin, njëkohësisht, na ofron një busull, një hartë për të shkuar përpara. Shpeshherë kam përshtypjen që regjimi komunist në Shqipëri vendosi ta “zgjidhte” këtë problem të krahasimit dhe të ndjenjës së inferioritetit ndaj Perëndimit duke na izoluar fare nga Perëndimi. Madje vetë diktatori Enver Hoxha, një nga mallkimet më të mëdha të historisë sonë bashkëkohore, duhet të ketë qenë mbartës i këtij lloj kompleksi të dyfishtë ndaj Perëndimit, adhurimit dhe ndjenjës së inferioritetit. Sigurisht, Hoxha duhet të ketë vuajtur nga shumë komplekse inferioriteti, gjë që e bënte njeri inatçor dhe paranojak. Për shembull, ndihej inferior edhe ndaj elitës së atëhershme kulturore dhe ekonomike shqiptare, prandaj dhe e zhduku me terror të paparë në historinë tonë.

    Vështrim interesant ky i figurës së diktatorit si emigrant, pse të intereson?

    Mua më intereson figura e Enver Hoxhës, sepse merrem me emigracionin. Hoxha, në fakt, ishte një emigrant i dështuar. Ai ishte i dashuruar me Francën, sidomos me Parisin. Mbeti i dashuruar deri në fund të jetës së tij me Parisin. Me sa duket, nga historia e tij personale Hoxha u mundua aq shumë të qëndrojë në Paris, të bëjë dokumentet si emigrant atje, por nuk ia arriti dot qëllimit, sepse atëkohë në Francë ekzistonte një ksenofobi e madhe dhe qeveria Franceze ishte shumë armiqësore ndaj emigrantëve, sidomos të rinjve. Hoxha u kthye në Shqipëri përfundimisht si një emigrant i dështuar, pas përzënies edhe nga Konsullata në Belgjikë. Unë besoj se këtë lloj dështimi të emigrantit ai e mbarti gjithmonë me vete, si një lloj mërie të verbër kundër një bote perëndimore që ai e adhuronte, por ajo nuk e “pranoi”…

    Nejse, që t’i kthehem hipotezës sime se regjimi komunist në Shqipëri vendosi ta “zgjidhë” këtë problem ballkanik të krahasimit dhe të ndjenjës së inferioritetit ndaj Perëndimit duke na izoluar fare nga Perëndimi. Kështu gatoi një çorbë të llahtarshme terrori, duke na lënë në fund pa identitet, na la një masë amorfe pothuajse, pa busull, në errësirën e burgut totalitar. Nuk është e rastësishme që parulla kryesore antikomuniste ishte: “E duam Shqipërinë si gjithë Europa.” Kishim nevojë përsëri për busullën që të nisnim të ecnim, sepse regjimi na kishte vërvitur jashtë kohës dhe hapësirës europiane dhe botërore… Unë i përkas atij brezi që u rrit duke dëgjuar fshehurazi radio perëndimore dhe duke ndjekur TV italiane. Kështu, ne, kujtuam se e dinim çfarë ishte Perëndimi dhe ishim aq naivë saqë mendonim se Shqipëria për pak vjet do të bëhej si vendet e tjera europiane.

    Duke qenë në izolim të plotë, nuk kishim kuptuar që regjimi komunist kishte shkatërruar indet e shoqërisë, kishte thyer shtyllën kurrizore të marrëdhënieve njerë-zore, kishte atrofizuar keqas mendjen dhe mendimin. Tani trishtohemi kur kuptojmë që 30 vjet janë të pamjaftueshme për të marrë veten nga ajo gjëmë, për t’u bërë një vend dhe shoqëri normale. Kemi rrugë të gjatë para nesh, do të biem dhe do të ngrihemi shumë herë, besoj derisa të mësojmë të ecim. Tani për tani jemi ende një shoqëri tejet e fragmentarizuar dhe e përçarë. Një shoqëri kaq e përçarë do të thotë që si komb kemi shumë plagë ende të hapura nga historia, të cilat nuk dimë si t’i shërojmë; kemi shumë llogari të hapura me historinë dhe veten, të cilat nuk dimë si t’i mbyllim dhe si t’i lajmë…

    Treguam një vitalitet të rrallë për të mbijetuar nga batërdia e regjimit komunist. Shqiptarët janë nga kombet më vitale që ekziston në Europë. Problemi ynë është si ta kthejmë vitalitetin tonë në energji për të ndërtuar së bashku. Shpeshherë kam përshtypjen që kemi marrë anën më tragjike të Europës si popull: atë të vetëshkatërrimit… Kudo që udhëtoj nëpër botë shikoj shqiptarët se si ngjiten në shkallët e një sistemi perëndimor. Sa më të mira shkallët aq më shumë ngjiten. Ndërsa në atdhe, sapo ngjitemi pak, diçka ndodh dhe gremisemi prapë… Duhet të mësojmë të ndërtojmë shkallët, që do të thotë se duhet të fitojmë aftësinë për të nxjerrë mësime nga rëniet në greminë.

    Por kjo nuk do të bëhet përderisa nuk duam të përballemi me dy probleme të mëdha ekzistenciale dhe morale që kemi si komb: mungesën e kulturës bashkëkohore të kujtesës dhe mungesën e drejtësisë morale dhe institucionale. Në këto tetëdhjetë vjetët e fundit historia e Shqipërisë mund të rrëfehet si historia e një krimi të vazhdueshëm pa ndëshkim, qoftë nën terrorin e shtetit totalitar dje, qoftë në pluralizmin e shtetit kleptokrat sot. Kjo ka krijuar një nihilizëm dhe cinizëm moral në gjithë shoqërinë shqiptare, që po e ha të gjallë shpirtin dhe energjinë e kombit, që na i kthen përparimet tona si shoqëri në dështime të turpshme. Shqipëria ka nevojë për drejtësi morale dhe institucionale që të pajtohet me veten… Megjithatë, është tjetër gjë kultura e kujtesës dhe tjetër gjë kulti i viktimizimit. Kultura e kujtesës te ne është fare anemike, ndërsa dominon kulti i viktimizimit, paralel me Partinë e Harresës dhe të nihilizmit moral. Kulti i viktimizimit bën që ish-viktima të dojë të ndihet vazhdimisht viktimë, që të ndihet mirë.

    E sheh sot këtë me krizën absurde politike, ku ata që përfaqësojnë ish-viktimat e komunizmit bërtasin për instalimin përsëri të diktaturës komuniste, duke ofenduar kështu edhe viktimat që vuajtën nën komunizëm. Janë të paaftë të bëjnë një analizë politike të zhvillimeve politike apo të një qeverie të keqe, klienteliste dhe autoritare, që po kthehet në “one-man-show”, dhe kujtojnë se po rikthehet Enver Hoxha, Blloku dhe Sigurimi. Në pavetëdije, ata duan që të ndihen mirë përsëri si viktima, që të ndihen se janë në anën e mirë të historisë. Kulti i viktimizimit e pengon kulturën e kujtesës, sepse nuk prodhon mendim politik kritik, nuk nxjerr dot konkluzione morale dhe politike nga e kaluara mizore që mund t’i shërbejnë së tashmes dhe së ardhmes. Prodhon vetëm analogji të cekëta historike dhe teori komploti pa fund. Ngaqë i intereson të riprodhojë me çdo kusht ndjesinë e viktimës. Të jesh viktimë e përjetshme është një tundim shumë i madh dhe i ëmbël, sepse të çliron nga përgjegjësia e zgjedhjeve personale: fajin ta kanë gjithmonë të tjerët. Nga ana politike, kjo mund të ketë pasoja të rënda, sepse ish-viktima beson se çfarëdo që të mendojë dhe të bëjë, edhe budallallëkun më të madh, duhet të ketë patjetër të drejtë… Në çdo rast, po ta krahasoja udhëtimin tonë si komb me atë të Dantes te Komedia Hyjnore, do të thosha se sapo kemi dalë nga Ferri dhe jemi ende te brigjet e Purgatorit…

    Ne të mbajmë mend si gazetar, publicist, por edhe përtej kufijve, kur keni qenë pjesë e gazetës greke “Tanea”, por sot në këtë rikthim keni një itinerar jete krejt tjetër, duke i shtuar studimet akademike në Amerikë… Si do ta përkufizonit veten?

    Nuk e di si ta përkufizoj veten. Shpeshherë kam përshtypjen se kam jetuar disa jetë brenda 50 vjetëve. Mund të them se ndihem njeri me fat. I mbijetova totalitarizmit shqiptar dhe racizmit të egër grek, madje duke e kthyer ballafaqimin me të dy në letërsi dhe filozofi jete. Tani në Amerikë bëhem gati të marr përsipër Katedrën e Studimeve Shqiptare në Universitetin DePaul në Çikago, një nga Universitetet më të mëdha katolike në botë. Është hera e parë që një katedër e studimeve shqiptare do të ekzistojë në Amerikë. Kjo falë një patrioti të madh shqiptar të Amerikës, Hidai Bregut. Kam jetuar, punuar, udhëtuar, dashuruar, gabuar më shumë pasion. Besoj se do vazhdoj të bëj të njëjtën gjë gjithë jetën time…

    Kur keni kaluar kufirin për herë të parë çfarë keni menduar, ndier?

    Duke ardhur nga një izolim aq i gjatë dhe paranojak, kam ndier që po i bashkohem përsëri kohës dhe hapësirës botërore…

    Çfarë sprove është ekzili për një shkrimtar?

    Nuk mund ta shpreh dot më mirë se Brodsky. Shkrimtar në ekzil është si të jesh një qen apo një njeri në kabinën e anijes kozmike duke fluturuar drejt kuturusë. Ndoshta më shumë një qen se një njeri, se ka rrezik që askush s’do të gjejë më ku dhe kush je…

    E gjithë letërsia e viteve ‘30 në Europë është letërsi refugjatësh. Të gjithë modernistët, Xhojs, Eliot, Beket, Apoliner, jo vetëm jetuan si emigrantë, por e perceptonin edhe vetë letërsinë si një lloj ekzili shpirtëror dhe mendor. Besoj se sot jetojmë ende nën atë ide moderniste të letërsisë. Sigurisht Cvajgu dhe Elioti nuk janë njëlloj. Cvajgu ishte një hebre i Europës që humbi atdheun dhe publikun e tij për shkak të mizorisë naziste. Prandaj edhe vrau veten në fund, nuk duroi dot humbjen e identitetit të tij si njeri dhe shkrimtar në ekzil…

    Kur e keni kuptuar zërin tuaj të brendshëm, të të shkruarit letërsi?

    Takoj shkrimtarë, disa shumë të njohur, që më thonë se e kanë ndier këtë zë që në fëmijëri. Unë nuk bëj pjesë tek ata. E kam ndier domosdoshmërinë për të shkruar në mënyrë pothuajse biologjike, siç ndien që ke rënë në dashuri apo që ke nevojë të udhëtosh. Sigurisht, fakti që linda dhe jetova nën një regjim aq mizor në Shqipëri, ku pothuajse e gjithë letërsia dhe kultura moderne ishte e ndaluar, si reagim u dha librave dhe letërsisë një përmasë krejt ideale në mendjen time. Por mendoj se për faktin që u bëra shkrimtar i detyrohem pafund takimit me Visar Zhitin në Lushnjë, kur ai sapo kishte dalë nga gulagu enverist. Takimi me Visarin ishte për mua sikur të kisha takuar një shenjt udhërrëfyes në natën e errët…

    Gazetarinë e kanë cilësuar si letërsi në nxitim, çfarë e ka ndarë atë nga qëllimet tuaja letrare?

    Nuk kam studiuar për t’u bërë gazetar. Unë studiova filozofi dhe psikologji politike në Athinë. Filozofia më mësoi disiplinën mendore, ndërsa gazetaria si praktikë më mësoi disiplinën në të shkruar. Më mësoi edhe si organizohet qasja dhe hulumtimi i një subjekti. Është shkollë e madhe për letërsinë gazetaria…

    Le të flasim pak për librat tuaj, fillimisht për “Ditarin”, botuar para 15 vjetësh gjuhën greke, që vazhdon ende të ketë jehonë. Pse kaq aktuale “një pasaportë” dhe idetë mbi “kufijtë”, sidomos në Perëndim?

    Unë dua të besoj se suksesi vjen prej faktit që shkruaj letërsi të mirë. Por, po ta marrësh nga ana filozofike dhe historike, libri ka sukses sidomos në Europë, ngaqë besoj se gjithë historia e Europës e shekullit të kaluar mund të rrëfehet si histori kufijsh. Shih se sa të apasionuara janë diskutimet në Europë për kufijtë edhe sot. Mendo që kjo është hera e parë në historinë e Europës nga viti 1914 që jetojmë me kufij të hapur dhe jo vrastarë.

    “Ditar i shkurtër kufijsh”, pse u shkrua?

    Në fakt, “Ditari” ishte një porosi e shtëpisë botuese më të madhe greke, Livanis. Ishte viti 2004 kur isha bërë shumë i njohur si gazetar tek TA NEA dhe shtëpia botuese donte të shkruaja një libër për ta, ngaqë mendonin se libri do të shitej. Më kërkuan një libër me ese gazetareske dhe kjo ishte ideja në fillim. Por pasi shkrova nja një javë, ditë dhe natë, e kapa veten duke krijuar diçka tjetër, një zhanër mes romanit dhe esesë. Në fillim shtëpia botuese ishte shumë skeptike. “Nuk blen njeri në Greqi romanin e një emigrant shqiptar”, – më thanë. Unë vetë isha edhe i gëzuar që po botoja libër, por edhe i trembur nga frika e dështimit. Për më shumë, po shkruaja një roman në greqisht, një gjuhë që e mësova relativisht i madh në moshë. “Ditari” u bë një bestseller i jashtëzakonshëm që në javët e para, duke ndryshuar kështu shumë gjëra në jetën time.

    A mundet një histori personale të bëjë histori?

    Vetëm historitë personale bëjnë histori të vërtetë në letërsi. Danilo Kish thoshte që letërsia duhet ta “korrigjojë” historinë. Nëse thua, për shembull, që mijëra shqiptarë përfunduan në internim, thua thjesht një shifër. Histori e vërtetë dhe kujtesë do të bëhet vetëm nëse rrëfen jetën personale të një të internuari…

    Ju keni lëvizur, keni kaluar kufij, edhe ndërkontinentalë, çfarë dalloni në këto përplasje identitare e kulturore, referuar edhe Ballkanit?

    Kundera shkruan diçka të jashtëzakonshme për kombet e mëdha dhe ato të vogla, si kombet ballkanike. Nacionalistët e kombeve të mëdha e duan vendin e tyre me krenari dhe arrogancë. Nuk kanë frikë se mos e gjen ndonjë gjëmë vendin dhe kulturën e tyre. Nuk ndiejnë asnjëherë kanosjen e zhdukjes. Nacionalistët e kombeve të vogla si ato të Ballkanit e duan vendin e tyre jo sepse ndiejnë krenari, por sepse, në thelb, ndiejnë keqardhje për atdheun e tyre. Ky është thelbi i Ballkanit besoj… Nga ana politike, të gjitha shtetet e Ballkanit nuk kanë konsoliduar ende në politikë idenë e së mirës publike të përbashkët dhe të institucioneve që u përkasin qytetarëve. Kjo duket ashiqare te ne, që jemi ndoshta vendi më Ballkanik i të gjithë Ballkanit. Nuk kemi një shtet që punon pro qytetarëve, por që punon kundër tyre dhe i shndërron qytetarët në klientë kokulur, të poshtëruar, bashkëpunëtorë në zullumet e tij. Kalojmë kështu nga një lider autoritar te një tjetër, herë majtas e herë djathtas, sepse populli pret “të vijë Njëri dhe ta bëjë Shqipërinë”.

    Kjo vjen nga një bindje naive se ka pushtetarë të mirë dhe të këqij, si heronjtë e përrallave epike. Sigurisht që ka politikanë të aftë dhe të paaftë, karizmatikë dhe jokarizmatikë. Por nuk ka pushtetarë të mirë dhe të këqij. Ka kontroll të mirë dhe të keq të pushtetit. Kur pushteti është i pakontrolluar, bëhet përbindësh, është në natyrën e tij. Prandaj demokracitë e konsoliduara kanë institucione të pavarura që i thonë liderit politik, sado karizmatik dhe popullor që të jetë, “kadal beg se ka hendek”. Shqipëria nuk bëhet kurrë nëse presim atë Njërin, siç pret Hirushja e varfër Princin Blu. Shqipëria ose bëhet nga të gjithë ne, ose nuk bëhet…

    Ka një debat mbi letërsinë në ekzil, si ajo etiketohet në kohët e sotme, por thelbësorja duket se ka të bëjë me faktin nëse letërsia i përket gjuhës në të cilën është shkruar apo origjinës së shkrimtarit në ekzil. Ju tani keni disa përvoja në gjuhën angleze, greke dhe shqipe…

    Ky debat nuk është vetëm te ne, është i përbotshëm. Sepse letërsia e ekzilit sfidon këmishën e forcës së shtetit-komb, gjuhën dhe kufijtë. Por ne harrojmë, për shembull, që shumica e letërsisë sonë të Rilindjes u krijua në ekzil. Tek arbëreshët në Itali, në Stamboll, në Sofje, në Bukuresht, në Kajro, në Amerikë. Sigurisht, ajo ishte letërsi e një lloji tjetër, e nacionalizmit romantik le të themi. Pra, disi e lehtë për t’u etiketuar. Letërsia moderne e ekzilit i sfidon etiketat, sepse është individualiste. Kujt i përkasin, për shembull, Brodsky apo Kundera? Letërsisë ruse apo amerikane, asaj çeke apo franceze? Unë besoj se u përkasin të dyjave. Por, ne, nuk mund të bëjmë ende një debat normal për këtë, sepse te ne ka ndodhur një frakturë e jashtëzakonshme që ose s’duam ta kuptojmë ose bëjmë sikur nuk e kuptojmë. Diaspora jonë u vyshk si një lule që i janë prerë rrënjët, sepse Atdheu u kthye për gjysmë shekulli në burg me kufij të pakalueshëm. Ironia më e madhe e komunizmit ishte se duke propaganduar një ideologji gjoja internacionaliste, “proletarë të të gjitha vendeve bashkohuni”, kultivoi ideologjinë më perverse të izolimit të epokës moderne. Ne shqiptarët sidomos, provuam anën më të egër të këtij izolimi. Në vend që të udhëtonim, qoftë edhe mes vendeve të ashtuquajtura “motra socialiste”, ne bënim zbor dhe ndërtonim bunkerë, sepse i kishim shpallur luftë gjithë njerëzimit. Në këto kushte, komunizmi në Shqipëri, pasi zhduku me terror gjithë elitën patriotike dhe kozmopolite që po çelte në vitet ’30, ndërtoi në vend të tyre elita burokratike thellësisht provinciale dhe armiqësore, kryesisht kundër diasporës. Edhe pse këto lloj elitash udhëtonin jashtë shtetit, bota e vërtetë kulturore e tyre shkonte nga Instituti i Arteve deri te Blloku. Dhe atje ka mbetur ende edhe sot. Akoma edhe sot kultura predominuese në Shqipëri është thellësisht armiqësore kundër diasporës, sepse elitat e dala nga komunizmi apo mentaliteti i tyre, qoftë në kulturë, qoftë në politikë, qeverisin ende vendin, majtas dhe djathtas, gjë që nuk ndodh për shembull me shqiptarët në Kosovë.

    Kosovarët, edhe pse vuanin nga diskriminimi i egër etnik, në epokën e ish-Jugosllavisë ishin të lirë të udhëtonin dhe të emigronin lirisht në Perëndim. Besoj se, ne, duhet më parë të tejkalojmë këto lloj kompleksesh të thella, mandej të diskutojmë se si do etiketojmë shkrimtarët e diasporës, si mua, Ornela Vorpsin, Pajtim Statovcin dhe shumë të tjerë…

    Në fakt, ju jeni një lloj tjetër emigranti, cilësuar emigrant në gjuhë. Keni kaluar nga gjuha shqipe, duke shkruar disa vepra në greqisht, të cilat janë përkthyer më tej në frëngjisht, në italisht, në gjuhët nordike, si dhe në Angli e SHBA. Romani “I keqi i vetes” iu riktheu në gjuhën amë, në shqipe… Si do ta përcaktonit këtë përvojë? Çfarë sfide ka qenë gjuha?

    Në takimet e mia me shkrimtarë të huaj diskutojmë gjatë nëse mund të bësh letërsi në një gjuhë që nuk është gjuha e nënës. Çdo shkrimtar jep një përgjigje të ndryshme. Sidoqoftë, letërsia e shekullit XX dhe XXI tregon që mund të bësh letërsi të madhe në një gjuhë Tjetër. Gjuha është një udhëtim dhe një kthim në Itakë njëkohësisht. Mua më pyesin shpesh “përse shkrove në Greqisht?”. Ka shumë arsye që shkrova në greqisht, por kryesorja është se, duke shkruar greqisht, plotësova udhëtimin tim nga Shqipëria në Greqi. Për të njëjtën arsye, Joseph Conrad, Nabokov, Kundera dhe shumë të tjerë shkruan dhe shkruajnë në gjuhën e vendit ku emigruan: për të plotësuar udhëtimin e tyre. Nga ana tjetër, unë asnjëherë nuk e braktisa shqipen. “Kthimi” te shqipja për mua ishte një proces natyror, i pasforcuar, pa asnjë lloj drame. Sigurisht, nuk e di nëse do të shkruaj gjithmonë në shqip apo do të kaloj në një gjuhë tjetër dikur, në anglisht, italisht apo frëngjisht. Mund të shkruaj, për shembull, dikur një libër tjetër në greqisht. Gjuha është një atdhe me kufij të hapur dhe kjo gjë mbart një lloj magjie në vetvete. Në fund të fundit, shkrimtari zgjedh gjuhën, jo gjuha shkrimtarin.

    Përveç gjuhës, ky roman merret me temën e rikthimit. Janë disa rastësi që na vërtetojnë se realiteti ia kalon gjithmonë letërsisë, është më përfytyrues se shkrimtari… “I keqi i vetes”, një roman i shkruar “për të ikur në gjithkund, për t’i shpëtuar vetes, dhe kthimet e ashpra, – në një truall metaforik, yni, i përbashkët, sërish shqiptar e ballkanik, po aq edhe botëror”…

    Unë librat i shoh si harta për një udhëtim imagjinar apo si fjalorë ku shprehim disa fjalë me të cilat jeta me përvojat e saj kontradiktore na flet…

    Derisa personazhi, ashtu si autori, mbërrin në qytetin e Bostonit dhe vjen përsëri në Ters. Atë e kthen vdekja në atdhe… pse ky shoqërim, aq tragjik?

    Sepse ne jemi një vend thellësisht tragjik. Ne jemi një popull që e përjetojmë vazhdimisht marrëdhënien me kombin sipas dilemës së Hamletit: “Të jesh apo të mos jesh…”

    “I keqi i vetes” – një elegji për veten, për vendin. Çfarë është kjo brengë e mbartur?

    Për mua është edhe një roman tjetër. Si çdo roman, është një përpjekje për të hulumtuar veten dhe vendin nga vij…

    Nëse në gjuhën greke gjetët shprehjen tuaj, si të thuash, lirinë, në anën politike ka një precedent historia juaj si emigrant, çishte kjo situatë, a u bë nxitje që të largoheshit nga Greqia pas shumë vjetësh dhe një jete angazhuar atje si gazetar?

    Historia ime me Greqinë ishte si historia e një dashurie coup de foudre që përfundoi në një farsë, siç ndodh në komeditë e Molierit. Besoj se arrita ta njoh Greqinë dhe greqishten më mirë sesa shumë grekë – dhe ky është një mëkat i madh për një emigrant si unë, që vendosa të mbetem shqiptar deri në fund. Nuk kanë për të ma falur kurrë diçka të tillë, bashkë me faktin që unë theva “tavanin” e caktuar për një emigrant shqiptar. U hakmorën në mënyrën më tinëzare dhe më qesharake. Qysh prej vitit 2003 kur u bëra i njohur si editorialist i gazetës TA NEA, kam qenë nën survejimin e vazhdueshëm të shërbimeve sekrete greke, duke u përballur me shantazhe nga më të ndryshmet, me fushata shpifjeje kundër meje që kishin si qëllim denigrimin dhe rrënimin tim personal. U finalizua e gjithë kjo me refuzimin e kërkesës për nënshtetësinë greke. U kërkoj edhe sot të më dërgojnë vendimin e refuzimit dhe nuk e dërgojnë, sepse kanë frikë. Bëhet fjalë për një skandal të madh politik. Në këtë rast, vendosa të largohem nga Greqia kur neonazistët e Agimit të Artë më sulmuan në një prezantim libri në Athinë në vitin 2010 – duke më kërcënuar se do të më vrisnin… Grekët dhe shqiptarët për mua janë kushërinj të parë që nuk honepsin dot njëri-tjetrin. Shqiptarët kanë shumë kusure si komb, por për këtë marrëdhënie nuk e kanë fajin shqiptarët, problemi është i grekëve të rinj. Greqia ka një problem shumë të madh me ata që i rezistojnë asimilimit të egër. Me ata që nuk adaptojnë një rrëfim shpesh paranojak dhe të rremë për historinë dhe identitetin kombëtar grek. Greqia është një shtet që i urren fjalët “pakicë” dhe “diversitet” (e dashuron fjalën “pakicë” vetëm kur bëhet fjalë për pakica greke në vende të tjera). Pasqyra më e mirë e paranojës kolektive dhe shtetërore greke është Shqipëria, besoj. Greqia e trajton Shqipërinë pothuajse si vend armik, sillet ndaj saj vazhdimisht me një mentalitet agresiv kolonialist; përçmimi i kulturës shqiptare në Greqi dhe çdo gjë që lidhet me Shqipërinë është pothuajse normë kulturore, ndërkohë që Shqipëria është një vend që tradicionalisht e ka parë me shumë simpati Greqinë dhe kulturën greke, të lashtën dhe modernen. Vetë themeluesi i shtetit tonë Ismail Qemali ishte filo-grek, martuar me greke dhe fliste edhe greqisht në shtëpi. Ismail Qemali nuk e fsheh këtë gjë në kujtimet e tij. Nga ana tjetër, kemi grekët e rinj që tmerrohen me faktin historik që shumë prej themeluesve të shtetit modern grek flisnin shqip më mirë sesa greqisht. Kjo krijon një neurozë të jashtëzakonshme që kthehet shpesh në histeri kundër shqiptarëve dhe Shqipërisë. Po të ishte kombi një njeri i vetëm, Greqia moderne duhej urgjentisht të kurohej në divanin e psikanalistit. Nga ana tjetër, meqenëse vendet nuk janë organizma monolitë, por të ndërlikuar dhe të larmishëm, pra përbëhen nga individë shumë të ndryshëm, kam ende shumë lexues dhe miq për kokë në Greqi. Me fjalët e parafrazuara të Kavafit do i thosha vetes: “Greqia të dha udhëtimin e bukur/ Pa të nuk do ishe bërë shtegtar/ Por tani s’ka asgjë për të të dhënë më”…

    Kohët e fundit pati lajm nga ju: shkrimtari i parë pa nënshtetësi dhe pa origjinë greke që përfaqësonte letërsinë greke në një panair ndërkombëtar. Ndërsa një vit më parë përfaqësuat Shqipërinë në Lejpcig. Ironi apo befasi, çfarë menduat?

    Është kënaqësi e veçantë. Jam nga shkrimtarët shumë të paktë në Europë dhe në botë që kanë përfaqësuar dy gjuhë dhe dy letërsi. Miqtë e mi grekë u mërzitën paksa, megjithatë, kur unë thashë publikisht në panair, pasi më pyetën se cilave vende u përkas, që ndiej se i përkas Shqipërisë dhe Amerikës. Greqia është tashmë një stacion kalimtar, tejet i rëndësishëm për mua dhe jetën time, por kalimtar…

    Në një intervistë, ju kanë vënë përballë gjuhës duke cituar një shkrimtare kur thotë për frëngjishten se është “një gjuhë jo mikpritëse, një gjuhë që vrau gjuhën e saj amtare”, ndërsa një tjetër kritik letrar dhe shkrimtar pohon se “gjuha është mikpritëse për gjithë ata që e kanë banuar dhe e banojnë me fjalë dhe me shkrim, u takon të gjithë atyre që e kanë ndërtuar dhe e ndërtojnë me ushtrim dhe shpikje” – duam t’ju përsërisim të njëjtën pyetje, në cilën anë këtyre deklaratave e përfshini veten?

    Meqenëse ma bëtë shpesh këtë pyetje, para se të më vënë të tjerë etiketën që duan ata, le t’ju them unë si e perceptoj veten: jam një shkrimtar poliglot shqiptar. End of story.

    Si e mendoni lexuesin tuaj?

    E mendoj një njeri që e emocionon dhe e prek edhe akti më vogël i bujarisë njerëzore. Në Shqipëri e mendoj edhe si një njeri që dëshpërohet kur sheh që lexohet aq pak dhe që ka shumë më shumë zyra partish dhe opinionistë sesa librari dhe studiues…

    SHKRUAJ NJË PËRGJIGJE

    Ju lutem lini komentin tuaj!
    Ju lutemi shënoni emrin tuaj këtu

    Artikujt më të fundit

    KATEGORITË