Përktheu nga gjermanishtja: Dr. Elda GJANA-BORIÇI
Romancieri, dramaturgu dhe piktori zviceran Fridrih Dyrrenmat ka lindur më 5 janar 1921 në qytetin Konolfingen të kantonit të Bernës. Në vitin 1946 mbaroi studimet për filozofi, për shkenca të natyrës dhe për gjermanistikë në universitetet e Bernës dhe të Cyrihut. Në vitin 1956 u bë shumë i njohur, si në Zvicër ashtu edhe jashtë saj, me komedinë “Vizita e zonjës plakë”. Veprat e Dyrrenmatit në prozë kanë të njëjtën famë botërore si edhe veprat e tij dramatike. Duke përdorur ironinë, satirën, hulumtimet në jetën e përditshme dhe fantazinë, ai, sikurse shprehet kritika, “skalit kryevepra sa të jashtëzakonshme aq edhe interesante dhe është bërë i famshëm si shkrimtar antikonformist”. Me talentin e tij, Fridrih Dyrrenmati është quajtur njëzëri si mjeshtër i prozës gjermane bashkëkohore dhe, duke nisur që nga viti 1948 e deri sa vdiq, më 14 dhjetor 1990, është vlerësuar lart me çmime të shumta letrare e me tituj nderi.
Forca e përfytyrimit nuk është a priori si format e të menduarit tonë, por “a posteriori”. Forca e përfytyrimit ka nevojë për kujtimin, që të kuptojë të tashmen, pa kujtimin për të shkuarën e tashmja do të ishte një ngjarje e pakuptimtë që del nga asgjëja dhe fundoset brenda asgjësë. Por meqenëse asnjë e tashme nuk përputhet plotësisht me të shkuarën, atëherë forca e përfytyrimit nuk shfaqet pa aftësinë për të krijuar asosiacione midis ngjashmërive, pa këtë aftësi ajo nuk do të mësohej me të tashmen si dhe pa logjikën, e cila krijon vetëm vijimësinë e kohës përmes lidhjes së shkakut me pasojën. Nëse kujtimi, asosiacioni dhe logjika janë pak a shumë veglat, me të cilat punon forca e përfytyrimit, atëherë asnjëra nga këto vegla nuk është e mundur pa forcën e përfytyrimit. Ato janë vetjake për forcën e përfytyrimit. Kujtimi, i cili transportohet në të tashmen nga forca e përfytyrimit, është një e kaluar e shndërruar nga forca e përfytyrimit, dhe jo vetëm ajo: Forca e përfytyrimit ruan brenda nesh vijimësinë e përjetimit pikërisht përmes logjikës së saj vetjake, por përfshin edhe të mundurën aq shumë saqë e mundura heq atë që ka ekzistuar – vërtetë. Nëse diçka do të kishte ekzistuar vetëm në mënyrë të mundshme, atëherë në kujtim ajo nganjëherë është më e rëndësishme sesa ajo që ishte e vërtetë, kështu që e mundshmja në të kaluarën ngatërrohet shumë lehtësisht me atë që ishte e vërtetë. Jo vetëm ideologjia e shtrembëron historinë, edhe më shumë e shtrembëron forca e përfytyrimit. Nëse kujtimi është themeli, atëherë mundësia është arena e forcës së përfytyrimit. Kënaqësia e saj për tu tërbuar, ngadhënjen mbi detyrimin për të qenë i saktë. Por meqenëse forca e përfytyrimit nuk është drejtuar vetëm prapa, nga e kaluara, pra i përket kujtimit, por shpalos fuqinë e saj akoma më të madhe kundrejt së ardhmes, dhe meqenëse kjo ende si e pavërteta nuk është gjë tjetër veçse mundësia e kulluar dhe e mundshmja mund të ketë kuptimin si gjithçka e dëshirueshme ashtu edhe si gjithçka e padëshirueshme, atëherë forca e përfytyrimit bie jashtëzakonisht lehtësisht në kundërshtim me veten, shpresa dhe frika janë njësoj të forta, dhe arrihet në një ndalim, prandaj edhe kjo që për ne është e sigurtë në të ardhmen, vdekja, luan shumë pak rol në ndërgjegjen tonë. Këtu jemi ballafaquar si asnjë kohë përpara nesh me të vdekurit, në fakt me fantazmat e tyre: filmat e vjetër për shembull, që shfaqen në televizor, janë plot me të vdekur. Shpeshherë llahtarisem, kur shikoj aktorë që kanë luajtur në pjesët e mia dhe kanë vdekur prej kohësh, dhe në filma shfaqen skena masive, mendoj, kush jeton ende nga ata? Çaplini del gjithmonë nga asgjëja, Merlin Monro, Hemfri Bogart, Klark Gebëll, sa shpesh vijnë nga mbretëria e të vdekurve, jemi mësuar me fantazmat. Por edhe me ato të politikanëve. Hitleri bërtet sërish dhe tund dorën, Çërçill bën shenjën e tij të v-së, Stalini shikon poshtë masat parakaluese. Ne largojmë vdekjen. Jetojmë sikur të ishim të pavdekshëm, megjithëse atë e takojmë gjithmonë.
Sjellja e tij kishte qenë si përherë, mua dhe gruas sime nuk na ra asgjë në sy, po festonim vitin e tridhjetëenjë të martesës sonë, dhe u bë vonë, një mik kishte ardhur nga Gjermania, ai diskutonte për politikën, dhe unë rashë në mendime, jashtë në natën e butë të tetorit të dyja kafshët vinin rrotull ose qëndronin shtrirë, qenujku plak, i cili ishte plogështuar tashmë, dhe bushtra e re, njëmbëdhjetë muajshe. Qeni hyri brenda vetëm një herë dhe volli ujë, jo shumë, gruaja ime fshiu dyshemenë prej guri, tha “por, por, e po çfarë po bën”, nuk u shqetësuam më shumë, mbyllëm dyert rrëshqitëse në taracë, mora pjesë edhe në diskutim, hapa një shishe të re vere. Më vonë dëgjova një ose dy herë bushtrën të kuiste shkurt, pastaj ra sërish qetësi, dhe kur mysafiri ishte larguar u futëm brenda në shtëpi në agun e dritës dhe u ngjitëm lart në dhomën e gjumit, vura re se në kafazin e shkallëve ishte vetëm bushtra në strofkën e saj. Zbrita poshtë në kuzhinë dhe në kopësht, pastaj dola në rrugë, edhe këtu nuk mund ta gjeja, u ngjita në atelienë time, në dhomën time të punës, zbrita sërish në shtëpizën në kopësht, ku kishim biseduar natën, asgjë, kontrollova në tërë shtëpizën në kopshët, derisa, si rastësisht, pashë diçka të ndritur midis gjetheve të një shkurreje pranë taracës. Qeni kishte mihur një gropë dhe qëndronte brenda saj i ngordhur, ai ishte futur vetë në dhe. Lajmërova gruan time, e cila ishte shtrirë tashmë në krevat. U ngrit doli e veshur me një robdëshambër në mëngjesin e përhimtë, e ndoqa. Në qiell mund të shikoje ende disa yje të ndritur, mbi liqen nderej një shirit i bardhë mjegulle. Gruaja ime u ul në gjunjë pranë qenit. I vuri përsipër një mbulesë ngjyrë të gjelbër të errët, sikur të kishte frikë se ai mund të ngrinte. Ai e kishte ruajtur atë gjithnjë me besnikëri të veçantë; një natë kur po e kaloja duke shkruar, ai ishte shtrirë përpara shtratit të saj, aty nga mëngjesi hyra në dhomën time të gjumit, e pashë të ngrihej e të kalonte përmes derës së veshur me tapiceri, erdhi drejt meje duke ecur ngadalë nëpërmjet derës së dhomës sime të gjumit për në strofkën e vet. Megjithatë ai ishte një qenujk tejet i fuqishëm dhe vetëm vitet e fundit ishte bërë i plogësht. Mora në telefon Hans Lihtin, të zotin e hotelit “Rocher”, për një çerek ore mbërriti te ne. Ime shoqe u ngrit, i hoqi mbulesën, ndërkaq mjegulla nga liqeni i ishte ngjitur malit, mëngjesi ishte vagëlluar e kthyer në gri dhe sërish kishte perënduar. Lihti ngjiti shkallët duke mbajtur kufomën e rëndë. E futëm në bagazh dhe udhëtuam në një mëngjes, i cili, sa më lart ngjiteshim, aq më shumë prarohej. Unë ngisja makinën, pranë meje Lihti, i heshtur, i vrazhdë, me dinjitet. Në Montmolin, në një fshatth të vogël të kantonit të Jurës doli dielli. Po mundoheshim të gjenim punishten e rrjepjes së lëkurëve. Zgjati një copë herë derisa përballë nesh erdhi dikush, të cilin mund ta pyesnim. Më në fund rrugën e morëm me mend vagëllimthi. Mbërritëm në një rrafshnaltë, pas saj ngrihej një kreshtë mali e pyllëzuar e errët. Duhet të pyesnim sërish te një shtëpizë roje hekurudhe, pastaj ecëm drejt pyllit, në fundin e të cilit gjetëm punishten e lëkurërrjepësit, ishte gjysmë kantier fabrike e gjysmë kasolle, me një skarpatë të madhe. Ndriçimi i diellit ishte verbues, gjithçka dukej si një skenë tejet e ndriçuar, pylli si një kulisë. I ramë borisë, ecëm rreth kantierit. Më në fund u afrua duke çaluar një burrë, i përgjumur, turivarur, ne nuk e dinim se nga kishte prejardhjen në të vërtetë. Sollëm një qen, i thamë. Na tregoi i heshtur skarpatën, u largua duke çaluar sërish, u zhduk diku. Lihti e hapi bagazhin dhe e ngriti qenin mbi skarpatë. Tanimë ai qëndronte i shtrirë aty, një kafshë e madhe e zezë, pjesa e poshtme e trupit dhe ajo e bishtit ishin të bardha, këmbët ngjyrë okër, të dyja njollat në ballë dhe në të dyja anët e noçkës kishin ngjyrë të njëjtë. Qeni qëndronte i shtrirë aty, siç kish qëndruar shpeshherë në gjumë, por mungonte diçka dhe pamjen e bënte të tmerrshme. Brenda meje depërtoi një habi e pamasë, për një çast, i cili u duk se zgjati përjetësisht, pikërisht një çast vdekjeje – edhe në çastet shumë më fisnike, as kur kisha parë prindërit e mi të vdekur nuk e kisha këtë ndjenjë, këtë ndërprerje të papritur të kohës –, gjithashtu nuk e di se përse e kam këtë ndjenjë në këtë punishte të shkretë lëkurërrjepësi dhe qysh atëherë jo më, as kur pashë Varlinin e vdekur, tri javë më vonë. U ulëm në kuzhinë te gruaja e tij. Diku në shtëpi kuiste qeni i tij. Një mjek më çoi te dhoma e vdekjes. Ai ishte i shtrirë në arkivol. Mjeku i hoqi çarçafin. Një krijesë e egër po më vështronte ngultas, goja e çapëlyer, sytë e futur në zgavrat e errëta. Dukej, sikur jeta, e ngrirë në të tashmen e vdekjes, po përqeshte krijesën. Pastaj diçka u ngjesh midis këmbëve të mia, u zhduk në errësirën e dhomës, ishte qeni i tij. Ndoshta prandaj një javë më vonë në “Rocher” deri natën vonë nga kujtesa kam skicuar një vizatim të kësaj kufome të papërmbajtshme dhe vizatimin e fundit e pikturova me kafenë që po pija. E ndjeva që në kujtimin tim midis asaj dhe meje qeni u shtri si simbol i vetë vdekjes mbi skarpatën e punishtes së lëkurërrjepësit, dhe tani ai ruan gruan time të vdekur, por ai ishte qeni i saj. Në dhomën e saj kisha hyrë nëpërmjet derës së veshur me tapiceri, sepse mendova që ajo po flinte – e kisha dëgjuar të merrte ende frymë qetësisht – dhe doja të shuaja qiririn, që ajo e kish lënë të ndezur. E gjeta gruan time gjysmë të ulur në shtrat, të rrëzuar anash, me sytë e mbyllur dhe fytyrën paqësore. Nuk isha i shqetësuar. Mendova se mos i kish rënë të fikët, e kisha gjetur shpesh kështu. Tensioni i saj i gjakut ishte i ulët, dhe herë pas here ajo kishte simptoma të sheqerit të ulët, dhe tani kish patur një grip të rëndë, edhe pardje e kishte patur temperaturën mbi tridhjetëenëntë gardë, ndërkohë që diskutoja me dy dramaturgë të teatrit mbi Achterloo. Ia mbështeta këmbët lart, kokën poshtë, ia masazhova, telefonova mjekun tim në Bernë, i cili më dha këshilla, i bëra sërish masazh, e godita në faqe, trupi i saj ishte i nxehtë, edhe kur i telefonova një mjeku në Neuchatel, dhe kur ai mbërriti, nuk isha shumë i shqetësuar . – Regardez doctor, i thashë, – elle est comme morte. – Elle n’est pas comme morte, u përgjigj ai pasi i hodhi një vështrim të shkurtër gruas sime. – Elle est morte. Pastaj e vizitoi me kujdes. I rashë rreth e rrotull dhomës së gjumit dhe nuk po e besoja. Mjeku heshti, i erdhi keq që duhej të konstatonte vdekjen. Shkuam në dhomën ngjitur, mjeku kishte edhe disa pyetje, mbushi një formular, shfletoi një fletore që e kishte sjellë me vete, tha se po kërkonte emërtimin zyrtar, një emër të vdekjes – edhe vdekjet kanë emrin e tyre –, dhe kur mjeku ishte larguar, e telefonova edhe disa herë mjekun tim në Bernë, nëse gruaja ime nuk kishte vdekur klinikisht. E preka sërish. Ajo u ftoh më shumë, por jo aq shumë sa ç’e kisha përfytyruar. Por nuk isha trembur. Ajo që kish ngjarë, kishte ndodhur midis dy njerëzve. Me gjithë pikëllimin e natyrshëm mu duk sikur gruaja ime donte të më inatoste, sikur të më kishte luajtur një rreng, i cili kishte shkuar shumë larg kundër qëllimit të saj. Pastaj e admirova sërish, sepse arriti të vdiste shumë pa dhembje, një “vdekje sekondash”, siç më kishte shpjeguar mjeku. Jo se mungonte frika, sidomos ditën tjetër, në mes të janarit, një diell që shkëlqente rreth mesditës, kur gruaja ime ishte e shtrirë në arkivol, kur krahët e saj kishin mbetur të ngrira në ajër. Duhet t’i ngjeshje brenda në arkivol. Për të kuptuar se gruaja ime kishte vdekur, ndodhi diçka groteske: Të dy burrat e zyrës së varrimit, një i shëndoshë trupmadh dhe një trupvogël i dobët, sikur kishin dalë nga një film i vjetër, duhet të mendoja për të shëndoshin dhe idiotin. Ata po mundoheshin ta zbrisnin arkivolin poshtë në kafazin e shkallëve, ai herë qëndronte mbi kokë, herë mbi këmbë, por e gjithë kjo i përkiste botës mizore midis njerëzve. Edhe ajo që ndodhi ishte pa pikëllim, një jetë kishte mbaruar, dhe e vdekura po hynte atje brenda, atje ku ai, që mbetej mbrapa, do të vihej edhe një herë në radhë. U përmbush një rregull. Por vetëm në dukje. Nga jashtë. Nga brenda: unë lëviza në pavërtetësi. Nuk u çlirova nga përfytyrimi, gruaja ime do të largohej me shpejtësinë e dritës prej meje, me treqindmijë kilometra në sekondë, tetëmbëdhjetë milionë kilometra në minutë, më shumë se njëmijë milion në sekondë, por ajo nuk u largua vetëm prej meje, edhe unë u largova nga vetja ime, ramë të dy me shpejtësinë e dritës, u rrëzuam poshtë së bashku në kujtim, dhe pastaj isha unë përsëri, që u largova, i flakur nga stuhia e kohës. U sula përpara, drejt së ardhmes, në vend që ajo të turrej drejt meje. Ajo që mbeti ishte kujtim i kristalizuar: një grua dhe një burrë, të cilët dikur ishin dashuruar dhe që tanimë ishin e kaluara. Por prej kohësh e kam shmangur atë që nuk mund të tregohet, ndjenjat nuk mund të përshkruhen, vdekja mund të tregohet vetëm nga jashtë dhe paraqitet vetëm nga jashtë, qoftë si re e largët e ngjashme me karafilët me petale të ngrëna, në yllësinë e demit, mbetja e një dielli, qoftë si copa të thyera të bardha vazoje prej balte në një thes plastik, përmbajtja e një urne, qoftë si një qen i ngordhur mbi skarpatën e një punishteje të mënjanuar lëkurërrjepësi.