1
Ju riktheva në këto ditë, kur po rrokulliset edhe viti 2024 për të hyrë pas pak ditësh në çerekun e parë të shekullit XXI, një lëtre të Fatmir Haxhiut. Për fat të keq në kohët moderne, kur janë shtuar rrjetet sociale, mungon komunikimi nga më njerëzoret, që është ai nëpërmjet letrave. Nuk e di, nëse në fondin e piktorit të madh Fatmir Haxhiut ka letra të tjera, por do ishte me interes nëse ato janë, do dëshiroja, që Artani, djali i Fatmirit, i cili i është kushtuar me një zell të paparë trashëgimisë së babait të tij, t’i botojë një ditë ato. Nuk është e rastit, që ju riktheva kësaj letre. E para, sepse më 28 dhjetor Fatmir Haxhiu ka Datëlindjen. Ai ka lindur në Gjirokastër, në këtë funddhjetor të vitit 1927. E dyta, para disa javësh, Arjana më dhuroi Librin Monografik «Fatmir Haxhiu, piktori i historisë», shkruar nga studiuesja e mirënjohur, Suzana Varvarca Kuka. Mora pjesë në promovimin e këtij libri, organizuar më 14 nëntor 2024, në një nga sallat e Hotel Plaza, ishte një promovim emocionues, me një pjesëmarrje të madhe, që rrallë e kam parë këto vite. Po risjell këtu vlerësimet e piktorit mistik, Gazmend Leka: «Është e bukur dhe prekëse të mendosh, se ajo studentja e dikurshme në vizatimin e profesorit, sot është një personalitete e shquar në fushën e studimit». Më pas ai foli për vlerat e një prej piktorëve më të shquar shqiptar, siç është Fatmir Haxhiu. Këtë monografi e mora në duar, siç thashë më lart, dhuruar me një dedikim prekës nga Arjana dhe Artani. Kam patur fatin, që të jem mik i familjes së Fatmir Haxhiut dhe kam ndjerë vazhdimisht ngrohtësi dhe mikpritje tek ata. I kam thënë Arjanës, se do të shkruaj diçka për Farziletin, gruan e Fatmirit dhe se ruaj disa shënime për të. Farzileti ka luajtur një rol të rëndësishëm, jo vetëm si nënë, por edhe si bashkëshorte, duke ia lehtësuar punën krijuese të piktorit të madh.
2
Kjo letër mban datën 25 gusht 1997 dhe është dërguar nga Fatmir Haxhiu dhe Leti(Farzileti), bashkëshortja e piktorit të madh. Ata në atë periudhë të trazuar dhe nga më dramatiket e tranzicionit shqiptar ndodheshin në Bilbao, ku prej vitesh jetonte Artani, djali i tyre, bashkë me Karminën, bashkëshorten e Tanit dhe Olisën dhe Editn, vajzat, që unë i kisha njohur fare të vogla, kur shkoja në familjen e tyre. E gjeta këtë letër në mesditën e 2 majit 2021, kur u ktheva nga varrezat e Sharrës. Mëngjesin e kësaj dite, që kishte shenjtërinë e Pashkës së Madhe, mora rrugën për në Sharrë. Mëngjesi ishte i lagësht, nga shiu i padukshëm, ardhur siç dukej nga qiej mistikë. Dhe teksa hyra në qytetin e të vdekurve, befas qielli u kthjellua. Kisha ardhur në këtë qytet të përjetshëm, të të vdekurve, për vizitë e për të biseduar me miqtë e mi, shkrimtarin Ylli Xhaferri, varri i të cilit është në krahun e djathtë, jo shumë larg nga hyrja e këtij qyteti, regjisorin Kujtim Gjonaj, shkrimtarin dhe kulturologun Moikom Zeqo… Qëndrova gjatë pranë tyre, u fola, duke vështruar portretet e ngrira në pllakat e mermerta të varreve. Rrallë më ka ndodhur, që të ngarkohem me ca emocione krejt të veçanta, që nuk di sesi t’i quaj, siç më ndodhi kur u ngrita nga banesa e përjetshme e mikut tim të paharruar Moikom Zeqo. Atje lashë një letër, fshehur nën një gur, që disa javë më pas e gjeti vajza e tij Kleitja. Dhe kur dola në një nga rrugët e qytetit të të vdekurve, hodha vështrimin lart, ku ca re të bardha lëviznin si me përtim në qiellin blu.
Kërkova në parcelën, ku mesa mbaja mend, ishte varri i Vath Koreshit, njeriut të mrekullueshëm dhe shkrimtarit, që më ka ndihmuar në hapat e mia të para si prozator. U enda gjatë por nuk e gjeta. Edhe prof. Dhimitër Shuteriqin nuk e gjeta. As prof. Alfred Uçin dhe as shkrimtarë e artistë të tjerë që kisha njohur.
Pastaj këmbët më çuan në parcelën, ku ishte varri i Fatmir Haxhiut: një varr i thjeshtë, punuar bukur nga miku i tij, skulptori Mumtaz Dhrami. Përkëdhela autoportretin e Fatmirit dhe më pas edhe portretin e bukur të Farziletit, vepër kjo e Fatmirit. Në heshtje dhe më pas me zë, u thashë se u jam mirënjohës të dyve për mikëpritjen, miqësinë, që më kanë falur në vite, se e ndjeja shumë mungesën e tyre dhe se vazhdonin te jetonin gjallë në kujtesën time. E ndërsa po largohesha, i dërgova sms Arianës, vajzës së tyre, ku i shkruaja, se u çmalla me ta. Ora ishte 11. Dielli digjte, ndërsa nga lugina e Erzenit, erërat dukej sikur sillnin hingëllimat e ngrira të kuajve, që piktori i madh Fatmir Haxhiu, ka hedhur në tablotë e tij të papërsëritshme. Këto hingëllima kuajsh më shoqëruan, kur hyra në shtëpi, bashkë me një ngarkesë të çuditëshme emocionesh, ose më saktë re malli, që dyndeshin vrullshëm, ardhur nga varrezat e Sharrës.
E dija që e kisha ruajtur si sytë e ballit, letrën që më kish dërguar Fatmir Haxhiu, nga Bilbao e largët. Dhe kur e hapa dhe nisa ta lexoj, nga fjala në fjalë dhe përmes rreshtave, më dukej sikur dëgjoja zërin e Fatmirit dhe të Farziletit. Letra është shkruar në dy faqe. Dallohet kujdesi i mikut tim, jo vetëm në kaligrafinë dhe saktësinë e shkrimit të shqipes, por edhe dëshira për të dhënë sa më shumë informacion, për Artanin, Karminën, mbesat, që “janë rritur e zbukuruar dhe janë bërë zonjushe”, për Bilbaon, “qytet i madh dhe i bukur, ndërtuar mbi nje terren të thyer, me kodra gati malore, që së bashku me arkitetkturën e bukur të ndërtesave, u japin larmi peisazheve befasuese…” Për t’i bërë më konkrete këto imazhe, bashkëngjitur me letrën, është edhe një kartolinë, ku janë 4 foto të vogla me ngjyra. Në pjesën e pasme të saj, poshtë emrit me gërma të mëdha BILBAO, janë këto diçitura për fotot: Ria, Teatro Araga, Casade Juntas (Garnika), y Basilica de Nuestra Senora de Begona).
Nuk po ndalem në hollësira të tjera, që Fatmiri shkruan në këtë letër, që kanë të bëjnë me jetën e gjallë artistike e kulturore, në Bilbao, por dua të nënvizoj dy konstatime që do t’i lexoni në këtë letër”
Së pari, atij i kanë bërë përshtypje, jo vetëm kultura e ndërtimit në Bilbao, Madrid, Gernika, San Sebastian etj, por edhe muzetë e pasur dhe kujdesi që tregohet për trashëgiminë kulturore në Spanjë, vend që i ka dhënë Europës dhe botës, shkrimtarë, piktorë, artistë, arkitektë të jashtëzakonshëm. Pas këtij konstatimi, vjen një frazë që nuk ka nevojë për koment! “… ndjej keqardhje për vendin tonë, që edhe pas pesëdhjetë vjetëve pune e djerse të lodhshme që bëmë, këto vitet e fundit, siç e di ti, e larguan Shqipërinë edhe më shumë nga bota e qytetëruar”.
Së dyti, piktori i madh Fatmir Haxhiu, siç shkruan në këtë letër: “Që kur kam ardhur, pothuaj çdo ditë kam punuar edhe pikturë, që t’i lë Artanit disa kujtime, sepse nuk dihet, jeta bën të vetën dhe ma merr mendja, do ta kemi të vështirë të vimë përsëri”, ai ka vazhduar punën e tij krijuese, me të njëjtin ritëm , si në Shqipëri.
Ishte viti 1997, një nga më dramatikët dhe të mbrapshtët për Shqipërinë postkomuniste. Në qytetin e bukur të Bilbaos, ai atë vit, ishte në prag të 70 vjetorit të lindjes dhe punonte pa pushim, duke jetuar dhe me hallet e Shqipërisë dhe ngjarjet tragjike, që përjetonte Kosova martire, në atë periudhë. Mbaj mend, që kur u kthye në Shqipëri, në shtator të 1997, më foli gjatë për qytetërimin e madh ispanik dhe dhimbjen, që përjetonte Shqipëria. Tre vite më pas, në fundvitin 2000 dhe fillimvitin 2001, piktori i madh Fatmir Haxhiu, do të vizitonte Kosovën e çliruar nga pushtuesi mbi një shekullor serb. Ai ishte i mbushur me emocione dhe po hidhte bocetet e një piktutre murale, për betejën e Fushë Kosovës të vitit 1389.
Miku im i shtrenjtë dhe i paharruar, ndërroi jetë, më 10 mars të vitit 2001. Ai u largua nga kjo jetë, me pengun më të madh të jetës së tij: mosrealizimin e pikturës murale për Betejën e Fushë Kosovës, që do t’ja dhuronte Muzeut të Prishtinës.
Mbaj mend, që në shkrimin “Hingëllima e ngrirë e kuajve” mes të tjerash nënvizoja: “Tani në Fushë Kosovë ka ardhur pranvera dhe mjegulla shfaqet e rishfaqet, duke lëvizur ngadalë mbi të. Mëngjeseve dhe muzgjeve të vona, vazhdojnë duke fluturuar me krakërrima korbat. Atje është obelisku dhe tyrbja e Sulltanit të vrarë, 600 e ca vite përpara. Atje historia ka ngrirë. Edhe në Tiranë ka ardhur pranvera, ndërsa në një apartament të thjeshtë në “Rrugën e Elbasanit”, që nga mbrëmja e 10 marsit, në dhomëm-studio, skicëtabloja “Fushë Kosovë1389”, më kot pret të hyjë në të Fatmiri. Më kot presin luftëtarët shqiptarë e ballkanas dhe kuajt e shumtë, penelin e piktorit. Ata kanë mbetur si në baladën e lashtë shiptare: të ngrirë, Medet! Mjeshtri i Madh nuk është më për t’u dhënë jetë atyre. Kuajt kanë mbetur në telajo me hingëllima të ngrira! Medet!”
Tiranë, dhjetor 2021-2024
Të dashur Neta dhe Enver,
Dëshirojmë të jeni të gjithë mirë me shëndet dhe me punë!
Neve këtu po e kalojmë mirë. Po ç’mallemi me Artanin-Karminën dhe mbesat. Ato janë rritur e zbukuruar dhe janë bërë zonjushe.
Qyteti është i madh dhe i bukur, i ndërtuar mbi një terren të thyer, me kodra gati malore, që së bashku me arkitekturën e bukur të ndërtesave u japin larmi peisazhesh befasues Bilbaos. Jeta është tepër intensive, fillon në mëngjes gati dy orë më vonë se në Shqipëri (pasi këtu dielli lind dhe perëndon dy orë më vonë nga tek ne), por vazhdon deri në ora dy mbas mezit të natës, sidomos në këtë periudhë, që janë dhe festa e gushtit, njerëzit dëfrejnë, kërcejnë e këndojnë në mënyrë massive, të shoqëruara me aktivitete të gjera artistike e kulturore në shumë pika të vendit.
Artani është përpjekur të na argëtojë dhe të na kënaqë. Përveç Bilbaos, kemi parë dhe qytete të tjera, si Madridin, Gernikën, San Sebastianin e të tjera qytete, të cilat na kanë lënë mbresa të mëdha, për kulturën e ndërtimeve, pastërtinë shembullore, për muzetë e pasura dhe kujdesin që tregojnë për mirëmbajtjen e tyre. Bashkë me kënaqësinë ndjej keqardhje për vendin tonë, që edhe pas pesëdhjetë vjetëve, pune e djerse të lodhshme që bëmë, këto vitet e fundit, siç e di ti, e larguan Shqipërinë edhe më shumë nga bota e qytetëruae.
Që kur kemi ardhur, pothuaj çdo ditë kam punuar edhe pikturë, me qëllim që t’i lë Artanit disa kujtime, sepse nuk i dihet, jeta bën të vetën dhe ma merr mendja, do ta kemi të vështirë të vimë përsëri. Më 3 shtator do të shkojmë në Venecia. Do Zoti ta kalojmë mirë. Në Shqipëri do të kthehemi më 21 shtator, pasi edhe vizën ma dhanë deri në këtë datë.
Urojmë t’u gjejmë shëndoshë e mirë. Të fala të gjithëve.
Të fala keni nga Artani-Karmina dhe mbesat.
Ju përqafojmë
Leti———Fatmiri
Bilbao, 25 gusht 1997
