Revista letrare Lithub, 22 tetor 2024
Përktheu: Granit Zela
Në një botë që mbetet thellësisht e polarizuar, tmerrësisht e politizuar, e fragmentarizuar nga pabarazia dhe luftërat, dhe nga mizoria që jemi në gjendje t’i shkaktojmë njëri-tjetrit dhe tokës, shtëpia jonë e vetme, në një botë kaq të trazuar, çfarë munden shkrimtarët dhe poetët qoftë edhe të shpresojnë për të arritur? Çfarë vendi mbetet për historitë dhe imagjinatën kur fanatizmi, shkatërrimi dhe thirrjet pë asgjësimin e kundërshtarit shqiptohen me zë të lartë dhe me guxim? Nëse mund t’u kthej pas në kohë, kushdo që ka njëfarë moshe do të kujtojë se jo shumë kohë më parë, në një moment tjetër në histori, kudo mbizotëronte një ndjenjë e fortë optimizmi. Muri i Berlinit kishte rënë. Bashkimi Sovjetik ishte shpërbërë. Njerëzit flisnin për “triumfin e demokracisë liberale”. Ekzistonte një hipotezë se tani e tutje historia mund të lëvizte vetëm në një mënyrë drejtvizore dhe gjithmonë përpara. (Ndërsa për ne, rrëfimtarët e historive, koha nuk lëviz në mënyrë drejtvizore. Kur shkruan histori, ndien se koha mund të shkojë prapa dhe përpara, dhe ndonjëherë mund të krijojë rrathë.) Në fund të viteve 1990 dhe në fillim të viteve 2000, optimistët më të mëdhenj dolën nga fusha e teknologjisë. Ata na thanë se falë përhapjes së teknologjive digjitale, informacioni do të përhapej lehtësisht kudo dhe njerëzit do të bëheshin qytetarë të informuar, do të merrnin vendime mbështetur në informacion, dhe kështu demokracia do të ngadhëjente kudo. Por informacioni dhe dija nuk janë e njëjta gjë ashtu si dija dhe urtësia nuk janë e njëjta.
Duke rendur përpara, sot po jetojmë në një botë në të cilën ka shumë informacion, por pak dije dhe akoma më pak urtësi. Fragmente nformacioni vërshojnë mbi ne çdo ditë. Ndërsa lëvizim lart e poshtë ekranit, më shumë nga zakoni, nuk kemi kohë të përpunojmë atë që shohim. Nuk ka kohë për të përthithur, reflektuar apo për të ndjerë. Hiper-informacioni na krijon iluzionin e dijes. E vërteta është se ne kemi harruar prej kohësh si të themi, “S’e di”. S’i shqiptojmë më këto fjalë. Nëse nuk e dimë përgjigjen për diçka, për ndonjë gjë, thjesht e kërkojmë në gugëll dhe jemi në gjendje të themi disa gjëra, por kjo nuk është dije.
Për të përvetësuar dije të vërtetë, duhet të veprojmë më ngadalë. Na duhen hapësira kulturore, festivale letrare, një shkëmbim i hapur dhe i ndershëm intelektual. Na nevojitet gazetari e që nuk rend. Na duhen libra.
Dhe pastaj është urtësia. Urtësia kërkon që punën ta bëjmë me zemër ashtu si edhe në bisedat tona. Duhet të ndërtojmë inteligjencën emocionale. Kemi nevojë për empati. Kemi nevojë për letërsi.
Tani nuk po them se ne shkrimtarët jemi njerëz të urtë. Nuk jemi. Ajo që po them është se kur shkruajmë histori të trilluara lidhemi me diçka më të madhe, më të vjetër dhe patjetër, më të urtë se ne. Dhe kjo diçka është arti dhe zanati i lashtë i të rrëfyerit. Është universal. Nuk i përket asnjë fisi, krahine apo feje. Nuk mund të kufizohet me asnjë lloj kufiri.
Si romanciere, jam thellësisht e interesuar për ekofeminizmin, i cili synon të krijojë lidhje midis çështjeve në dukje të ndara. Për shembull, sot, nga dhjetë vendet me mungesë uji në botë, shtatë janë në Lindjen e Mesme dhe në Afrikën e Veriut. Lumenjtë tanë po vdesin. Gratë, në mbarë botën, janë bartëse të ujit. Kur nuk ka burim uji aty pranë, largësia që duhet të përshkojë një grua e re rritet, duke rritur fatkeqësisht edhe gjasat për dhunë gjinore. Pra, nëse ka rëndësi çështja e mungesës së ujit, duhet të ketë rëndësi edhe çështja e pabarazizë gjinore, nëse i kushtojmë rëndësi pabarazisë gjinore, duhet t’i kushtojmë edhe pabarazisë racore, etj.
Mendja letrare nuk mund të jetë izoluese. Arti i rrëfimit të historive ka të bëjë me krijimin e lidhjeve.
Si shkrimtarë, ne i adhurojmë historitë, sigurisht, por ne jemi dhe duhet të jemi po aq të interesuar për atë që lihet në heshtje. Kushdo historia e të cilit është fshirë, është shtyrë në ndonjë periferi dhe është harruar, kushdo që është bërë të ndihet si “Tjetri”, bën që zemrat dhe stilolapsat tanë të lëvizin vetvetiu në atë drejtim.
Letërsia e sjell periferinë në qendër dhe njerëzon ata që janë çnjerëzuar. Kjo është arsyeja pse rrëfimtarët e historive janë ruajtës të kujtesës.
Për romancieren Toni Morrison, lufta, beteja e ashpër midis kujtesës dhe harresës ishte diçka që e motivonte rrëfimin. Ajo shkroi për “historinë përballë kujtesës dhe për kujtesën përballë mungesës së kujtesës”.
Pjesa më e madhe e historisë që na mësohet në Turqi është historia e tij, që do të thotë historia e disa burrave në pozitat e pushtetit dhe autoritetit – si Sulltanë. Si ishte jeta në Perandorinë Osmane për gratë? Ku janë historitë e grave? Heshtje. Si ishte jeta për pakicat – për një fshatar kurd, një argjendar armen, një mullixhi hebre, një fermer arab, një marinar grek…. Heshtje. Pra, si shkrimtarë, duhet të gërmojmë thellë nëpër shtresa të historisë dhe amnezisë për të zbuluar histori të patreguara.
Ne duhet gjithashtu të lidhim kulturat e shkruara dhe ato orale.
Në epokën e hiper-informacionit, e kënaqësisë së menjëhershme, e konsumit të shpejtë dhe të shkatërrimit të klimës, letërsia është dhe duhet të jetë një akt shprese. Dhe rezistencë. Rezistencë jo përmes forcës, por përmes aftësisë për të na kujtuar njerëzimin tonë të përbashkët.
Autorja Doris Lessing dikur e përshkroi me elokuencë letërsinë si “analizë pas ngjarjes”. Unë e kuptoj fort mirë. Gjërat ndodhin dhe shkrimtarëve u duhet kohë për ta përpunuar dhe më pas shkruajmë në mënyrë prapavështruese, me vonesë.
Megjithatë, sot kemi hyrë në një botë të re. Në këtë moment në kohë kur jemi dëshmitarë të kolapsit mjedisor dhe luftërave, polarizimit në rritje dhe zgjerimit të pabarazive dhe ndalimeve të librave, teksa dëshmojmë paaftësinë tonë për të mësuar nga historia, në këtë udhëkryq të rëndësishëm, letërsia duhet të jetë jo vetëm analizë pas ngjarjes, por edhe analizë gjatë ngjarjes.
Por si mund të gjejmë vullnetin për të vazhduar të shkruajmë histori në këtë Epokë Ankthi?Si mund të kemi besim te librat dhe aftësia e tyre për të ndryshuar botën? Sepse është e lehtë të humbasësh vullnetin. Në Lindje Perëndim, Veri dhe Jug, ngado që të ktheni sytë, do të shihni se njerëzit janë në ankth. Të rinjtë dhe të moshuarit. Të gjithë janë të prekur nga ankthi ekzistencial, i vetmi ndryshim është se disa njerëz janë më të zotë për ta fshehur këtë ndjenjë.
Pra ka Ankth. Zemërim. Mllef. Inat… Është një epokë në të cilën emocionet udhëheqin dhe drejtojnë politikën. E gjithë kjo është sfiduese, por nëse ka një emocion që më frikëson, është mungesa e të gjitha emocioneve. Është mpirja.
Unë besoj se kjo botë do të jetë një vend më i rrezikshëm dhe më i keq për të jetuar nëse do të shndërrohej në Epokë të Apatisë. Nëse reshtim së kushtuari rëndësi asaj që ndodh sot, reshtim së shkruari dhe së foluri për atë që po ndodh në Gaza, në Ukrainë, në Sudan… Nëse bëhemi të pandjeshëm, të vegjël, indiferentë dhe të mpirë. Kjo ishte ajo për të cilën na paralajmëroi filozofja Hannah Arendt.
Letërsia është antidoti i mpirjes. Shkrimtarët nuk mund t’i ndalin luftërat. Ne nuk mund të bëjmë që urrejtja të zhduket. Por mund ta mbajmë të gjallë flakën e paqes, bashkëjetesës dhe empatisë. Fuqia e letërsisë na kujton për atë që jemi të aftë, jo vetëm pë shkatërrim dhe ndarje, por edhe pë bukurinë, solidaritetin, bashkimin dhe dashurinë.
