Studiuesja e njohur Alketa Spahiu flet për librin e saj më të fundit, “Kadare, bashkëkohës i epikes”, si dhe për kujtimet e kalimit prej një sistemi ku liria i ishte mohuar maksimalisht drejt një jete me mundësi të pafundme për individin që ta kuptonte dhe ta jetonte lirinë e vet.
Bisedoi Andreas Dushi
Në parathënien e librit “Kadare, bashkëkohës i epikes”, shkruani se është në thelb, punimi juaj i doktoraturës. Çfarë ju shtyu ta studioni pikërisht në një të tillë qasje Kadarenë?
Që në vogëli, kisha marrë një formim të fortë mbi mitologjinë greke nga im atë. Netëve të dimrit, mitet greke më ofroheshin si përralla, të rrëfyera gojarisht, duke më ushqyer imagjinatën me historitë e Olimpit dhe heronjve legjendarë. Kur u rrita, letërsia greke e lashtë vazhdoi të më tërhiqte shumë, duke u shndërruar në një pasion të vërtetë. Por, sajë leximit të romaneve të Ismail Kadaresë përjetova një emocion të veçantë, një ndjesi që më rikthente në ato rrëfime të fëmijërisë.
Në universitet, letërsia epike greke, dhe veçanërisht Homeri, u bë fusha ime e specializimit në kuadër të letërsisë së krahasuar. Në momentin e zgjedhjes së temës së masterit, lidhja mes veprës së Homerit dhe asaj të Kadaresë m’u duk krejt organike. Fryma epike, e pranishme te të dy këta autorë, më hapi udhën e botës studimore. Kjo frymë u bë për mua si filli i Arianës, që më udhëhoqi nëpër labirintin e analizave dhe hulumtimeve letrare, duke më çuar drejt studimeve të doktoraturës.
Ky studim, cilat aspekte të panjohura të veprës së Kadaresë mendoni se nxjerr në pah për herë të parë?
Mendoj se vepra e Ismail Kadaresë mbetet ende pak e lëvruar në të gjithë dimensionet e saj. Ajo përmban shumë shtresa të ndërthurura që, së bashku, formojnë atë që mund të quajmë veçantinë e stilit të tij. Në qendër të kësaj vepre komplekse qëndrojnë tradita gojore dhe fryma epike. Këto elemente përbëjnë bërthamën e veprës së tij.
Natyrisht, shumë studime i janë dedikuar këtyre tipareve të rrëfimit të tij. Por, mendoj se ka patur një mungesë të rikonceptualizimit të kritikës së saj. Që do të thotë se, shumica e studimeve mbi të, rimarrin pa fund tematikën e diktaturës, pra përmasën politike. Unë nuk jam orvatur ta fus me zor veprën e Kadaresë nëpër konceptualizime filozofike. Paçka se mendoj që filozofia bashkëkohore do gjente boll terren hulumtimi në këtë vepër. Studimi im i kushton shumë vëmendje anës vokale të rrëfimit kadarean. Pra merret me Zërin, si element pak të përdorur në kritikën shqipe. Për këtë, jam thelluar në referenca autoritative tashmë, si studimet mbi poezinë orale dhe traditat, të Paul Zumthor, apo të Georges Gusdorf, etj.
Qasje e freskët në studimin tim, mendoj se mbetet fokusi mbi epitetet formulare, roli i tyre në konstruksionin e rrëfimit kadarean dhe në konstituimin e personazheve. Mendoj se ky element, i huazuar detyrimisht prej proçedimit të poezisë homerike, është trajtuar jo shpesh nga kritika. Ky element, jo vetëm ka rëndësi akute në shkrimin e Kadarësë, në stilin e tij. Por, mendoj se është dhe element garantues i universalizmit dhe tiparit transhistorik të veprës së tij. Parë nga këndvështrimi strukturalist, të tilla elemente, enë komunikuese mes epokave dhe kulturave, e tejzgjasin shkrimin kadarean përtej kufijëve tanë gjuhësorë e gjeografikë. Është shumë domethënëse për mua të mendoj se Kadare mbetet një autor tepër-shqiptar e ballkanik, gjithë duke prekur skaje të largëta të mentalitetit botëror.
Kadareja shpesh perceptohet si një shkrimtar që përkthen kompleksitetet e historisë shqiptare. Si do ta përshkruanit rolin e tij në ndërtimin e identitetit kulturor shqiptar?
Kadareja dhe Shqipëria funksionojnë si dy anët e së njëjtës monedhë. Në Francë, këto dy emra janë shndërruar gati në sinonime. Kadareja mbetet padyshim një nga autorët “më shqiptarë”, nga frymëzimi dhe lëvrimi i lëndës njerëzore. Por, krijimtaria e tij tejkalon kufijtë natyrorë dhe historikë të Shqipërisë. Ai flatron drejt një universalizmi që vetëm letërsia e madhe mund të arrijë.
Natyrisht, nuk është shumë e vlefshme ta kufizojmë zhvillimin e letërsisë së sotme shqipe vetëm te shkrimi i Kadaresë. Ai mbetet vërtet autori më i kompletuar i letrave tona. Por, identiteti shqiptar, ecuria e subjektit shqiptar pas viteve 90të, është shumë më i gjerë dhe shumë më kompleks se sa mund ta përmbledhë një autor i vetëm, sado i shquar. Letërsia bashkëkohore shqipe me siguri duhet të ketë tiparet e saj, si të frymëzuara edhe të ndryshme prej asaj të Kadaresë. Sepse, mendoj që, në rast të kundërt, do të mohonim vetë peshën e veprës së tij në lexuesit e krijuesit e sotëm.
Sipas jush, a ja ka dalë (dhe nëse po, si?) Kadare të kritikojë në mënyrë të nënkuptuar regjimin komunist, duke qenë njëkohësisht nën mbikëqyrjen e tij?
Ky aspekt i veprës së Kadaresë nuk ka qenë ndër shqetësimet e mia kryesore, megjithëse është diçka që mund të vërehet lehtësisht. Shtresat që përmenda më lart përfaqësojnë lexime të ndryshme që mund t’i bëhen krijimtarisë së tij. Për mendimin tim, Kadare vetë kishte një marrëdhënie paksa komplekse me konceptin e disidencës, të paktën ashtu siç e interpretojnë disa kritikë. Ai shkruan dhe, si çdo shkrimtar, shndërrohet në një ndërgjegje që vrojton dhe analizon një situatë. Kjo është, në thelb, esenca e të qenit intelektual.
Ajo që më duket më e rëndësishme në veprën e Kadaresë është fryma epike që ai arrin të zbulojë dhe të pasqyrojë edhe në epokën e tij. Disidenca e Kadaresë (nëse duhet përdorur patjetër ky term) është më universale, më e gjerë. Nuk më duket se ai kufizohet te një kauzë e caktuar fikse ideologjike. Por, ofron një vizion të tij të botës, një botë pa kufij kohorë. Më vjen ndërmend një fragment interviste e Kadaresë, ku përmend figurën e Edgar Allan Poe. Dhe më duket me vend të theksoj, se, sikundër për poetin amerikan, edhe për Kadarenë lënda e botës është ekskluzvisht materje për letërsi.
Mendoni se Kadare është më shumë një shkrimtar kombëtar apo universal?
Siç e përmenda më lart, Kadare është një shkrimtar që tejkalon kufijtë gjeografikë shqiptarë. Jo vetëm që personazhet e tij enden në çdo skaj të globit, por edhe temat që trajton ai janë preokupime universale. Nëse mund ta konsiderojmë si një autor shqiptar, kjo është për faktin se ai shkruan në gjuhën shqipe, një gjuhë që lexohet nga një pakicë e popullsisë së globit. Vepra e tij është përkthyer në shumë gjuhë, por kjo nuk garanton gjithmonë që lexuesit e huaj mund ta vlerësojnë plotësisht stilin dhe nuancat e tij.
Gjatë doktoraturës, më është bërë një vërejtje për mungesën e një kapitulli mbi vlerën e përkthyesve të tij, kritikë që sugjeronte se juria universitare franceze duhej të zotëronte të dyja gjuhët – shqipen dhe frëngjishten – për të gjykuar vlerën e plotë të veprës. Nuk ka dyshim se përkthyesit e Kadaresë, të cilët janë kryesisht shqiptarë, kanë bërë një punë kolosale. Megjithatë, nuk mund të thuhet se suksesi ndërkombëtar i Kadaresë i detyrohet vetëm përkthimit, siç shpesh theksohet nga ata që nuk e kanë lexuar atë në të dyja gjuhët.
-Cilat janë, sipas jush, tematika kryesore që rimerren në veprat e Kadaresë?
Miti luan një rol qendror në veprën e Kadaresë. Ai përdor mitet jo thjesht si referenca të largëta kulturore, por si mjete për të eksploruar tensionet dhe universalitetin e përvojës njerëzore. Në këtë kontekst, mitet nuk janë vetëm elementë të së kaluarës. Ata janë pasqyra të një realiteti të vazhdueshëm. Për shembull, veprat si Kronikë në gur ose Pallati i ëndrrave shpalosin një narrativë që ngërthen mitin dhe realitetin, duke i dhënë ngjarjeve historike një dimension të përjetshëm dhe alegorik.
Në të njëjtën kohë, politika dhe raporti mes individit dhe pushtetit janë tema që përshkojnë vazhdimisht krijimtarinë e tij. Në universin e Kadaresë, pushteti shpeshherë shfaqet si një forcë e errët, shtypëse dhe gjithnjë e pranishme. Ai analizon mënyrat se si pushteti ndikon jo vetëm në strukturat shoqërore, por edhe në psikologjinë individuale. Në veprat e tij, si p.sh. Gjenerali i ushtrisë së vdekur, politika dhe lufta shfaqen jo thjesht si ngjarje historike, por si trauma kolektive që përbëjnë vetë identitetin kombëtar.
Raporti mes subjektit shqiptar dhe botës gjithashtu zë një vend të veçantë në veprën e tij. Kadare ndalet shpesh në dilemën ekzistenciale të shqiptarëve mes Lindjes dhe Perëndimit, mes izolimit dhe globalizimit. Ai shtron pyetje mbi identitetin, mbi atë se si një popull i vogël si shqiptarët mund të gjejë vendin e tij në Histori. Përmes një qasjeje kritike dhe ndonjëherë ironike, Kadare arrin të pasqyrojë sfidat dhe përpjekjet e kombit shqiptar në raport me botën. Në veprën e tij këto tema e tejkalojnë kontekstin specifik shqiptar për të gjetur jehonë universale. Në një kohë kur raportet mes pushtetit dhe individit janë ende shqetësuese dhe konfliktet kulturore e politike mbeten në qendër të vëmendjes, mesazhet e Kadaresë vazhdojnë të ndjellin interes dhe reflektim. Ai na kujton se, pavarësisht ndryshimit të kohëve, lufta për të ruajtur dinjitetin, identitetin dhe lirinë personale mbetet një betejë e përhershme e njeriut.
Ndërkohë, keni jetuar, së bashku me familjen për një kohë të gjatë në internim, në Gradishtë. Kohë e vështirë në diktaturë. Përse familja juaj, familja Spahiu, u internua nga regjimi i kohës? Cila ka qenë e kaluara e kësaj familjeje të njohur në Shqipëri?
Familja ime u dëbua nga Tirana në vitin 1962. Më parë, ajo ishte dëbuar nga Prizreni, pasi refuzoi të pranonte pasaportën jugosllave. Familja ime pësoi të njëjtin fat si shumë familje të tjera, të njohura ose më pak të tilla, që nuk radhiteshin brenda normave politike pas Çlirimit.
Kjo e kaluar e dhimbshme, me rrënjë në historinë e trazuar të familjes sime, na ndjek ende sot. Përkundër ndryshimeve politike dhe sociale në Shqipëri, ne mbetemi ende në pritje të një rehabilitimi që vonon padrejtësisht, një akt drejtësie që do të duhej të kishte ardhur prej kohësh. Me vendosjen në Francë, familja ime u integrua menjëherë në sistemin arsimor. Unë, por dhe im atë, paçka se tashmë në moshë, kryem një pas një të gjitha etapat e arsimit të lartë. Ne e menduam këtë si një nga sfidat kryesore për jetën tonë të re, jo vetem si kompensim të jetës së margjinalizuar më parë; por, sidomos, si sfidë për integrimin tonë në një jetë të re. Fakti që unë kreva një doktoraturë mbi veprën e Kadaresë, nuk lidhet vetëm më aksesin që vepra e tij ka në Francë. Për mua si shqiptare, kish rëndësi edhe fokusimi në materjen shqiptare, tashmë parë nga modulet e reja, me të cilat më kishin orientuar studimet e thelluara në universitetin francez.
Në fillim të viteve ‘90 keni emigruar familjarisht në Francë. Cili ishte statusi që mori familja juaj nga shteti francez dhe rruga që keni bërë ju personalisht në Francë, në lidhje me studimet dhe karrierën tuaj?
Në prag të 17-vjetorit tim, familja jonë u largua nga kampi i Gradishtës për në Francë. Ishte një kthesë e papritur dhe vendimtare në jetën tonë e të bashkëvuajtësve tanë. Kështu nisi për ne një jetë e re, e udhëhequr nga një etje e jashtëzakonshme për shkollim dhe për të ndërtuar një të ardhme më të mirë. Im atë, i privuar nga arsimi për vite me radhë për shkak të internimit, rifilloi nga e para dhe u regjistrua si student në degën e Historisë. Me këmbëngulje, ai e vazhdoi këtë rrugë deri në përfundimin e doktoraturës. Sajë këtyre studimeve, ai gjeti një orientim të ri në metodologjinë e qasjen e historisë së lashtë të trojeve shqiptare. Disa nga librat e tij si Triptik epiriot, Mitologjia dhe feja epirote, Pellazgët dhe ilirët në Greqinë e vjetër, Iliriciteti i maqedonsave dhe i epirotëve, etj, mendoj se i kanë sjellë një kontribut të rëndësishëm shkencor studimit të origjinave tona kombëtare, dhe janë absorbuar nga shumë lexues në të githa viset shqipfolëse.
Lidhur me mua, rrugëtimi im akademik shkoi drejt mbrojtjes së doktoraturës në Sorbonë, ku u përqendrova në letërsinë e krahasuar. Më pas, kalova konkursin shtetëror për mësimdhënie, falë të cilit fillova të jap mësim. Akualisht, jam pedagoge e gjuhës dhe letërsisë franceze në Paris, një arritje që është njëkohësisht një reflektim i sakrificave dhe përpjekjeve të familjes sime.
Përpara pak kohësh te “Peizazhe të fjalës” është publikuar një shkrim juaji shumë interesant me titullin “Të filmosh të kaluarën”, mbi një instalacion të quajtur “Ruine Part I, Gradishtë”. Çfarë është ky instalacion, një lloj In Memoriam për atë kohë aq të vështirë për ju, familjen tuaj dhe gjithë shqiptarët që vuanin në atë kamp internimi? Si qëndron kujtimi juaj në lidhje me të?A jeni kthyer ndonjëherë në Gradishtë? Si e keni përjetuar kthimin? Si jeni përballur me Kujtimin, me atë pjesë të jetës suaj?
Artikulli që botova te Peizazhet e fjalës përqendrohet në veprën e artistes franko-algjeriane Halida Boughriet, e cila krijoi një instalacion në Gallerie delle Prigioni të Fondacionit Benetton. Kjo vepër lindi pas një udhëtimi të përbashkët në Gradishtë, vendin ku linda dhe ku nuk isha kthyer prej 27 vitesh. Ishte një kthim fizik dhe emocional. Me këtë projekt, artistja Boughriet arriti të kuptonte jo vetëm ngërçin tim të brendshëm ; por dhe të krijonte një instalacion-performancë të frymëzuar nga terreni ku kisha kaluar fëmijërinë time atipike. Kështu ajo, dhe unë si pjesë e projektit, u munduam ta zhvendosim Gradishtën drejt e në një galeri arti, pra duke sjellë një heterotopi, sikundër e etiketon shpesh filozofia bashkëkohore. Titulli i instalacionit, Ruine (Gërmadhë), përkon në mënyrë ironike dhe simbolike me kuptimin e vetë fjalës “Gradishtë”. Në fakt, kampi sot është pothuajse i shkatërruar; ai ekziston si një gërmadhë e mbushur me kujtime, por për çudi, brenda këtyre rrënojave ende kishte jetë.
Gjatë realizmit të projektit, zbulova se baranga ku jetoja dikur, tashmë banohej nga djali i një bashkëvuajtëseje të familjes sonë, i lindur pas vitit 1991. Një fëmijë i demokracisë, që kishte krijuar familjen e tij në të njëjtat rrënoja që dikur ishin hapësira e vuajtjes dhe izolimit tim. Ai vend përfaqësonte një dualitet të fortë: nga njëra anë, plagën e pashlyeshme të së kaluarës, dhe nga ana tjetër, një formë të re të mundimeve: varfërinë dhe mungesën e perspektivës që situata kaotike e sotme gjeneron vazhdimisht.
Në Gradishtë nuk gjeta më imazhet e fëmijërisë sime. Në vend të tyre, ndjeva se isha kaluar tashmë “në anën tjetër të pasqyrës” së kujtimeve. Gjithçka dukej e largët, si një kujtesë që më shikonte nga një vend tjetër, e distancuar nga vetë koha ime. Kjo përvojë intime, e mbushur me ndjesi të forta dhe kontradikta të brendshme, u bë thelbi i veprës së artistes Halida Boughriet.
Përmes instalacionit të saj, fotove dhe videos me zërin tim (voice over) duke recituar tekstin që shkrova pas këtij kthimi, artistja solli në jetë të gjithë këtë përzierje emocionesh dhe refleksionesh.
