Bisedoi: Violeta Murati
Për herë të parë kemi një histori të mendimit etnologjik, me një monografi historike me dyautorësi, për një periudhë sa delikate aq edhe të vështirë për t’u perceptuar në kushtet e dijes, shkencës, pra është fjala për botimin “Etnografi në diktaturë”. Si u ndërtua?
O.L: Kjo monografi ndërtohet mbi një punë kërkimore e cila ka nisur së paku prej 10 vitesh dhe thellon çështje të cilat ishin prekur në kohë në kërkimet tona mbi raportin mes komunizmit dhe shoqërisë shqiptare. Personalisht, gjatë punës kërkimore mbi procesin e proletarizimit të shoqërisë shqiptare gjatë komunizmit, e cila botohet në vitin 2015 me titull Nën shenjën e modernitetit: antropologji e proceseve proletarizues gjatë socializmit shtetërore (2015), i kisha kushtuar një vend të posaçëm rolit që kishte luajtur etnografia shqiptare, përshkrimit të saj dhe analizës së formimit të kooperativave bujqësore. Detyrimisht, materiali empirik ishte shumë herë më i madh në raport me synimet që kisha asokohe dhe si i tillë, ai vetvetiu më çonte drejt thellimit të çështjes dhe analizës reflektive mbi raportin mes etnografisë si shkencë, ideologjisë shtetërore dhe shoqërisë; çështje që fillova t’i eksploroja më vete, jashtë këtij projekti të parë studimor. Gjatë diskutimeve me Nebiun, bazuar në rrugëtimet tona studimore, vumë re konvergjencat e pikëpamjeve mbi një sërë çështjesh që na shqetësonin në lidhje me raportin dije etnografi-diktaturë komuniste dhe në vitin 2013 paraqitëm në Departamentin e Etnologjisë projektin kërkimor të përbashkët, rezultat i të cilit është kjo monografi.
N. B: Sikurse u tha nga Olsi, puna në fjalë është rrjedhojë e një rrugëtimi të gjatë. Nevoja për pasjen e një libri të tillë lindi për shumë arsye. Por ndër kryesoret ishte ekzistenca e një debati të zhvilluar nga autorë të ndryshëm mbi mendimin etnologjik në Shqipëri, pas dhe gjatë komunizmit. Pa dashur të ulim vlerat e asnjë pune, konstatohet lehtë se kishim punë të cilat bënin lëshime të mëdha lidhur me mënyrën se si interpretohej konceptimi i dijes në periudhën diktatoriale. Veç mangësive që ndeshje në kuadrin teorik, po aq mangësi konstatoje në mungesën e shqyrtimit të burimeve arkivore.
Në këtë distancë, si mund të bëhet sot leximi etnografik i shoqërisë socialiste?
O.L: Në parim dhe praktikë, etnografia si metodë kërkimi implikon njëkohësinë mes studiuesit dhe të studiuarit, në atë që quhet e tashmja etnografike. Kjo do të thotë se etnografi studion dhe jeton në të njëjtën kohë me dukuritë, proceset sociale, ekonomike, politike, kulturore që u japin formë komuniteteve dhe shoqërive njerëzore. Në këtë aspekt, idealisht, ne duhet të jetonim në socializëm dhe të merrnim pjesë në jetën shkencore që zhvillohej prej etnografëve shqiptarë të kohës. Por kjo kohë, tanimë, nuk ekziston vetëm si kujtesë dhe fakt historik. Ndaj, puna jonë është një hulumtim në etnografi historike të ndërtimit të institucioneve shkencore gjatë socializmit dhe ndërtohet, ashtu siç edhe e problematizojmë në libër, mbi burime të shkruara, si dokumente arkivore, qarkore, legjislacion, publikime shkencore, broshura propagandistike, pyetësorë etnografikë, shkrime gazetash dhe të tjerë, të cilat mbajnë frymën e kohës. Pra, lënda e parë janë ato çfarë njihen si fakte sociale materiale të cilat formonin botëkuptimin dhe praktikën e etnografisë në socializëm.
Në këto kushte, si mbërritët në një sintezë kritike, të krijuarit e mendimit etnologjik, në thelb çfarë kërkon të realizojë kjo monografi?
N.B: Kjo monografi merr në analizë më së pari mënyrën se si u prodhua dija etnografike në diktaturën komuniste. Pra, cila ishte teoria mbizotëruese, pse kjo teori e jo një tjetër, si u krijuan institucionet kërkimore, si u aplikua kërkimi etnografik në terren. Prej këtu, kalohet konkretisht te fakti se përse etnografia socialiste ishte një dije shtetërore dhe e shtetëzuar, cilat ishin pasojat e këtij raporti, si shprehej kjo në tekstet e publikuara, si shprehej kjo në kërkimin në terren, cili ishte dallimi në mes teksteve të botuara, materialeve të arkivuara. Shihet dallimi në mes teksteve etnografike të botuara në revistat dedikuar kërkimit etnografik, me shkrimet publicistike me autorë studiuesit etnografë, dallimi në mes teksteve etnografike të botuara në përvjetor e kohë të ndryshme politike… Duke e parë në tërë dimensionet e saj, ky libër është njëherazi një histori e mendimit etnologjik në Shqipëri gjatë komunizmit, një kritikë ndaj studimeve të deritanishme zhvilluar në Shqipëri dhe për mendimin antropologjik në ish-Europën Socialiste. Por duke qenë se raporti themelor që shqyrtohet është kërkimi etnografik në situatën totalitare, ku shteti ka shndërruar shoqërinë dhe individin në pre të sistemit, atëherë monografia nuk është vetëm mbi dijen etnografike, e as vetëm një sprovë për pasjen e një modeli interpretativ të raportit dije/ pushtet, por është njëherazi një etnografi për shtetin.
O.L: Çështja që ne diskutojmë dhe analizojnë, ndër të tjera, lidhet edhe me faktin se ndryshe nga disiplinat e tjera të studimeve me natyrë historike e albanologjike, edhe pse historikisht në periferi të tyre, etnografia si shkencë do të ketë një marrëdhënie të trefishtë me diktaturën komuniste në Shqipëri. Veç faktit se dija etnografike bëhet pjesë përbërëse e monopolit shtetëror mbi dijen dhe themelohet si institucion gjatë diktaturës, materialin empirik që mbledh, do ta përdorë për të legjitimuar vazhdimësinë e diktaturës. Në këtë monografi analizojmë mënyrën shtetërore të prodhimit të dijes etnografike dhe pjesëmarrjen e kësaj të fundit në kulturën etatiste me natyre holokaustike që kërkonte të prodhonte një rend të ri shoqëror.
Diku thoni se etnografëve nuk iu la studimi i kombit, as studimi i shtetit. A është e lehtë të bëhet sot kjo gjë pa këto referenca shkencore lokale, së paku?
O.L: Siç thashë më lart, në hierarkinë e shkencave albanologjike, etnografia është e pozicionuar në periferi të tyre. Historia dhe gjuhësia kanë peshën kryesore. Si të tilla, atyre u kërkohet të luajnë një rol më të madh. Rrjedhimisht, kombi dhe shteti ishin tema bosht kryesore dhe si të tilla, kërkohej ndërtimi i një Historie monumentale dhe natyrshëm që historia do t’i shikonte si fushën e saj të lojës. Në këtë kuadër, etnografia u konceptua si një shkencë ndihmëse e historisë, për të folur aty ku dokumenti historik mungonte ose heshtte.
N.B: Po merrem me pjesën e dytë të pyetjes, pasi për pjesën e parë u përgjigj Olsi. Mendoj se kjo monografi merr përsipër të kontribuojë për të kuptuar më tej mënyrën se si u konceptua shoqëria dhe kultura prej shtetit dhe jep ndihmesë për të kuptuar pasojat e ushtrimit të një regjimi totalitar. Pra, parë si një etnografi për dijen dhe shtetin, kjo monografi hedh dritë edhe mbi atë se çfarë ka ndodhur dhe se si mund të lexohet më tej periudha socialiste. Këtu do të veçoja analizimin e periudhës diktatoriale me anë të koncepteve, si liminalizim, pra mënyrën se si shteti e vendosi shoqërinë në një trajtë të pakryer. Apo si pjesë së teknikës së liminalizmit, se si shteti shpalli nevojën për “pastrimin nga mbeturinat e së shkuarës” për të shndërruar kulturën, shoqërinë dhe individin në objekte për t’u bërë nga shteti. Si autorë kemi qenë të vetëdijshëm që efektet sociale e kulturore të këtyre politikave shtetërore nuk janë të njëjta tek të gjithë individët apo grupet sociale, por nuk do shumë mend të kuptojmë se pasojat janë tejet të thella dhe ndikojnë sot e kësaj dite në kulturën politike e më gjerë, por s’po shkoj më tej në detaje. Në mënyrë të përmbledhur, them se ky libër provon se sa duhet të qëmtohen me kujdes instrumente antropologjike për rrokjen e mënyrës së aplikimit të diktaturës së proletariatit dhe pasojave në kulturë. Duke qenë se diktatura e proletariatit ka qenë një projekt shtetëror për pasjen e një shoqërie dhe kulture të re, ne besojmë se antropologjia e kulturës është bash në truallin e vet më legjitim sa asnjë fushë tjetër dijeje në qëmtimin dhe njohjen e socializmit shtetëror.
Etnologjia e mbrujtur në këtë situatë diktatoriale, a ishte etnologji për kombin? Nacionalizmi është një nga tezat kryesore në këtë libër…
O.L: Etnologjia shqiptare gjatë komunizmit i ruan disa trajta të një dijeje e cila kërkon të ndërtojë profilin e kombit, për sa kohë ajo fokusohet në leximin e kulturës dhe shoqërisë tradicionale. Theksi i saj tek identifikimi i origjinales shqiptare bëhet sintomatik për të. Por ky fakt nuk duhet parë jashtë diskurseve shtetërore mbi idenë e kombit. Në këtë kuadër qëllimësia, në krahasim me etnologjinë romantike albanologjike para Luftës së Dytë Botërore, nuk është për krijimin vetëm të një ndërgjegjeje kombëtare me karakteristika nacionaliste, por të shtetëzimit të vetëdijes në funksion të ndërtimit të shoqërisë së re socialiste.
N.B: Etnologjia e asaj kohe endet, pra thuret, në mes dy kalendarëve shtetërorë. Atij kombëtar, pra gjetja e origjinës kombëtare, vazhdimësisë dhe ekzistencës në kohë të sotme të kulturës popullore apo traditës. Në krahun tjetër është dhënë kalendari shtetëror për kulturën e re socialiste. Një ndër tezat kryesore të këtij libri është pikërisht fakti se diskursi nacionalist është zaptuar nga ai socialist shtetëror. Sidoqoftë, kur vjen puna te materiali, sidomos ai arkivor, e më specifikisht te kultura material, kontributet anojnë drejt qëmtimit të kulturës kombëtare. Etnografia socialiste kthehet në një etnografi kryesisht në shërbim të shtetit, ndërsa etnografia para komunizmit që e kemi quajtur albanologjike ishte një etnografi e shqetësuar nëse shqiptarët e meritonin si bashkësi të kishin shtetin e tyre.
Pse u bë referencë Zigmund Bauman për ta konsideruar të duhur përdorimin e termit “holokausti kulturor”?
N.B: Zigmund Bauman ka shumë vepra, por një ndër më të mirat që ai ka, është Moderniteti dhe Holokausti. Bauman, këtu ka në fokus holokaustin ushtruar nga shteti nazist ndaj hebrenjve, por ndërkohë fton studiuesit që çështja hebreje të mos shihet dhe studiohet brenda ombrellës së studimeve hebraike, pasi, siç ai mendon me të drejtë, ajo çfarë u ndodhi hebrenjve ishte një mënyrë se si dhuna aplikohet nga një shtet modern dhe se këtë shtet modern e ushqen vetë moderniteti. Me pak fjalë, holokausti për Baumun nuk vjen prej irracionalitetit apo instiktive primitive, por moderniteti krijon premisat për nevojën e një shteti kopshtar që shndërron shoqërinë në subjekte të shtetit. Bauman nuk është naiv të thotë se urrejtja ndaj kulturës hebraike dhe ndaj hebreut ishte diçka e re, por thotë që në modernitet krijohen kushtet për pasjen e një makinerie sipërane të dhunës, që është shteti kopshtar. Duke u pikënisur nga Baumani, por ndikuar shumë edhe nga autorë të tjerë, si T. Todorov apo Thommasen, analizojmë se si në vend të një race të pastër në shtetin nazist, shteti socialist aplikon teorinë dhe praktikën e tij për pasjen e një “njeriu të ri”.
O.L: Për të shtuar atë që thotë Nebiu, Baumani është njëri ndër mendimtarët e rëndësishëm të shek. XX. Ai ka shkruar shumë për simptomat e shoqërisë moderne dhe modernitetin, madje që në vitet ’70 të shek. të kaluar ai ka problematizuar dhe analizuar socializimin. Në shqip janë botuar rishtazi edhe dy librat më të rëndësishëm të tij, Moderniteti dhe Holokausti dhe Moderniteti i lëngët. Optika e tij mbi holokaustin e zgjeron pikëvështrimin duke e bërë atë një produkt të modernitetit në përgjithësi, i cili merr trajta të ndryshme, në shoqëri të ndryshme.
Etnografia shqiptare, e zhvilluar në diktaturë, a ishte pjesë e kësaj kulture holokaustike?
O.L: Etnografia shqiptare ka qenë njëri ndër instrumentet nëpërmjet të cilave mori formë kultura holokuastike. Rrjedhimisht, ajo ishte pjesë e saj.
Ku ilustrohen më tepër raportet e shtetit totalitar me dijen shkencore në etnologji?
O.L: Nuk mendoj se ka një vend specifik ku ky raport shfaqej më shumë apo më pak. Në tërësi, shkencat humane dhe sociale ishin nën kontrollin dhe zbatimin e marksizëm-leninizmit që ishte njëherazi ideologjia dhe boshti teorik zyrtar që shteti diktatorial u kishte vënë studiuesve për interpretimin e materialit faktik.
Thoni: “Kemi bërë një arkeologji të koncepteve të mendimit etnologjik shqiptar.” Si u konceptua “vatra e kërkimit shkencor”?
N.B: Sikurse u tha edhe më parë, libri në fjalë merr përsipër, ndër të tjera, edhe një histori institucionale. Më saktë, të mënyrës se si etnografia u institucionalizua si shkencë në rrugë shtetërore, pasi më parë kishim pasur një traditë të kërkimit etnografik. Pra, në njërën anë është aplikuar bërja e një gjenealogjie të lindjes së kërkimit etnografik mbi shqiptarët, krijimin e institucioneve, botimeve e me radhë, në anën tjetër jemi përpjekur të sjellim për lexuesin gjenealogjitë e koncepteve, ideve dhe kuptimeve që marrin. Për shembull, kemi vënë theksin jo pak te koncepti “mbeturinë” kulturore, duke hedhur hipotezën se ky mund të jetë koncepti më i rëndësishëm për ekonominë politike të regjimit lidhur me kulturën josocialiste. Apo, kemi gjurmuar mënyrën se si e pse janë konceptuar “kalendarët” historikë të dukurive kulturore, duke shqyrtuar historinë e mendimit antropologjik e më gjerë dhe raportin e kësaj dijeje me regjimet politike. Jemi ndalur më shumë te mënyra se si këto “kalendarë” janë shprehur në kontekstin kolonial dhe akoma më enkas tek ai “diktatorial”.
O.L: Për të plotësuar atë çfarë pohon Nebiu, arkeologjia nuk ka qenë vetëm në gjurmimin e ideve në sensin Foucualtian të fjalës, por edhe në rindërtimin e jetës institucionale në të cilën u zhvillua mendimi etnologjik shqiptar. P.sh, ka një qëndrim të përgjithshëm që studimet etnologjike dhe folklorike kanë qenë gjithmonë bashkë. Por, në fakt, kjo nuk është e saktë. Ato bëhen bashkë vetëm pas viteve 1979, nën ombrellën e Institutit të Kulturës Popullore. Historia e ngushtë që etnografia shqiptare ka pasur me arkeologjinë, është harruar plotësisht. Të dyja këto fusha u zhvilluan bashkë në kuadrin e Muzeut Etnografik-Arkeologjik, i cili u hap në vitin 1948. Është harruar fakti që Selim Islami, i njohur si arkeolog, në fakt, ishte diplomuar në Bashkimin Sovjetik për etnografi dhe ka qenë pjesë e grupit, bërthamës së etnografëve shqiptarë bashkë me Rrok Zojzin dhe Andromaqi Gjergjin.
Si referencë merrni fjalimet politike, sidomos të Enver Hoxhës. A janë normale në këto marrëdhënie shkencore, të përfshihen si argumente për studimin?
O.L: Sigurisht, në kushtet e një shoqërie të lirë kjo nuk do të ishte normale. Por për realitetin shkencor të kohës referimi i fjalimeve të diktatorit ishte kusht i themelor për publikimin. Madje, në lidhje me etnografinë, në bibliografinë shkencore për etnografinë shqiptare që ndërton Andromaqi Gjergji diku aty nga fundi i viteve 1970, në listën e leximeve për etnografët ishin fjalimet dhe raportet e diktatorit, si dhe vendimet e Partisë për çështje të cilat lidheshin drejtpërdrejt ose tërthorazi me shkencën etnografike. Këto referenca nuk janë diku të shpërndara sipas rendit alfabetik siç e kërkon logjika bibliografike, por janë në pjesën e parë të tekstit. Po ashtu, nuk duhet harruar që diktatori ishte kopshtari, i cili po i jepte formë kopshtit të tij, s’mund të evitohej ai?!
A shfaq dukuri fakti që nuk është artikuluar antropologjia, por etnografia?
O.L: Në fakt, kjo pyetje lidhet me arkeologjinë e ideve që folëm më lart. Nuk kemi të bëjmë me një dukuri të jashtëzakonshme sesa me një trajektore traditash shkollash mendimi, e cila kryesisht në traditën kontinentale europiane, si ajo gjermane, franceze dhe të shkollave që u influencuan prej tyre, antropologjia u themelua si shkenca që merret me njeriun fizik, ndërsa etnologjia dhe etnografia kishte në fokus njeriun kulturor dhe shoqëror. Kjo ndarje u reflektuar edhe në shkollën sovjete, e cila influencoi etnografinë shqiptare. Vetë shkolla sovjete ishte influencuar nga ajo gjermane. Madje, antropologjia duke kuptuar antropogjenë fizike fillon të zhvillohet gjatë komunizmit në mesin e viteve ’70 të shek. të kaluar.
Etnografia shqiptare mbart, siç theksoni, natyrën e një dijeje mbrojtëse të kulturës tradicionale. Pas këtij studimi monografik, a mund të kemi një profil të etnografisë shqiptare?
O.L: Përveç karakterit mbrojtës, duhet të shtojmë edhe natyrën emancipuese të etnografisë shqiptare, e cila e përfshiu në qëllimin e saj misionin civilizues që komunizmi aplikon për shqiptarët në kuadër të ndërtimit të shoqërisë së re. Siç e kemi artikuluar edhe në libër, duhet bërë kujdes me përdorimin e termit emancipim, për sa kohë ky është produkt shtetëror dhe jo shprehi e vullneteve të lira. Kjo çështje problematizohet në analizën tonë.
Si shprehej, reflektohej, tensioni shoqëri-shtet (nëse është shfaqur, ose shembuj tipikë) brenda studimeve etnografike shqiptare?
O.L: Po marr fotografinë për të ilustruar këtë tension në studimet etnografike. Të gjitha botimet e përmbledhësit Etnografia shqiptare shoqërohen me fotografi të cilat ilustrojnë çështjet për të cilat etnografi po flet. Kështu, shpeshherë fotografia ka një natyrë kontradiktore me tekstin. Shembulli të cilin marrin në libër është ai etnografit Spiro Shkurti i cili ka pasur në fokus evolucionin dhe zhvillimin e bujqësisë ndër shqiptarë. Në një artikull ai flet për format e shirjes së drithërave nga më arkaikja deri te më modernia. Përshkrimin e praktikave ai i ilustron edhe vizualisht. Problemi këtu qëndron te fakti se, kur flet për format më arkaike të shirjes së drithërave, ai e vendos fjalinë në të shkuarën, duke pohuar se kjo formë shirjeje ka ekzistuar dikur dhe tani (në socializëm) është zhdukur, në kuadrin e përgjithshëm të zhvillimit të Shqipërisë. Por fotografia që përdor si ilustrim e kundërshton këtë pohim, pasi praktika vijonte të ekzistonte dhe njerëzit ishin fotografuar duke e ushtruar atë gjatë punës së tyre në kooperativën bujqësore. Pra, fotografia nuk pohon zhvillimin, por të kundërtën.
Ky shembull, detyrimisht, na çon t’ju pyesim sa vetëdije etnografike kishin studiuesit përballë politikës së kohës?
O.L: Sigurisht që ata kishin vetëdije etnografike, por çështja ishte se e çfarë natyre kishte vetëdija e tyre. Optika e tyre etnografike është e shënuar brenda një konceptimi të caktuar, se cili ishte objekti i studimit të etnografisë. Ndaj fokusi kryesor ishte tek tradicionalja, kombëtarja dhe me radhë. Po ashtu, ka studime ku etnografi kërkon edhe studimin e së “tashmes socialiste”, duke e hapur spektrin kërkimor të kërkimit. Por, kjo vetëdije nuk mund të kuptohet jashtë vetëdijes shtetërore, pasi etnografët e përthyen në mënyrën më të mirë të mundshme shtetëzimin e vetëdijes së tyre si etnografë në punët që bënë. Kjo nuk do të thotë që disa prej tyre nuk e bënin punën me pasion, por as nuk e mohon faktin se disa do të donin të ushtronin një etnografi tjetër, në krahasim me atë çfarë udhëzohej në politikat shtetërore shkencore.
Sipas antropologjisë botërore, si studiohet Tjetri? Si është gjendja e debatit të sotëm mbi antropologjinë brenda dhe jashtë shoqërisë?
O.L: Studimi i Tjetrit ka qenë pjesë përbërëse e antropologjisë social-kulturore. Madje, identiteti si disiplinë shkencore i antropologjisë është ndërtuar nëpërmjet Tjetrit duke marrë valenca të caktuara, si primitive, tradicionale dhe me radhë. Po ashtu, qasja antropologjike është kritikuar jo pak prej vetë antropologëve, të cilët kanë shquar vazhdimisht rrezikun dhe raportet e pushtetit që kategoritë antropologjike mbi Tjetrin e ndryshëm nuk ishin vetëm kategori njohjeje, por mbi të gjitha, ishin kategori sundimi, pjesë e axhendave të mëdha të shoqërive moderne, kryesisht perëndimore, të cilat përgjatë gjysmës së shekullit XX kishin ende zotërime koloniale. Kjo skemë u zgjerua më pas në ndarjen e botës në shoqëri të zhvilluara, në zhvillim dhe të pazhvilluara. Më duhet të shtoj se debati mbi antropologjinë brenda dhe jashtë shoqërisë tënde, që janë të lidhura ngushtë, veçanërisht në Perëndim, me traditat dhe ndarjet e detyrave mes shkencave, moderniteti të cilin shoqëritë perëndimore duhet të përfaqësonin, iu la si objekt studimi sociologjisë, kurse primitivja u bë domani i antropologjisë social-kulturore. Por ka kohë që antropologët nuk merren vetëm me shoqëritë e huaja, por edhe me leximin e shoqërive të tyre.
Së fundi, a mund ta marrim në konsideratë këtë studim, edhe si një libër?
N.B: Ky është një libër që është marrë drejtpërdrejt me regjimin politik dhe të asaj që kemi quajtur “mënyrë shtetërore të prodhimit të dijes”. Akoma më shumë mendojmë se kemi kontribuuar edhe në debatin për mënyrën se si është projektuar shoqëria dhe kultura në tërësi prej shtetit. Por edhe nëse nuk do të ishim para një rasti ku kemi të bëjmë me një regjim diktatorial, është e pamundur të mos bësh një libër politik kur bëhet fjalë për raportin dije/ pushtet, apo thjesht të flasim për dijen. Por edhe vetë akti i botimit të një libri, është një akt politik, në fund të fundit. Puna është të mos kemi drojë prej politikës si akt publik dhe madje si detyrim etik të të ushtruarit të politikës. Termi politik në shqip tashmë ndeshet me dy tradita të këqija të bërjes politikë dhe prandaj studiuesit mendojnë se shkenca është e kundërt me aktin e politikës. Duke bërë kështu që për termin politik të nënkuptohet një situatë ku nuk synohet e vërteta dhe objektiviteti. Shto këtu edhe faktin se shumë njerëz dijen shtetërore të prodhuar në situatë totalitariste e kanë konsideruar si një dije politike. Gjasat janë që një dije totalitare të jetë apolitike, përderisa ajo nuk është produkt i ushtrimit të lirisë në agorën politike. Nëse lexuesi me politikë mendon se kemi të bëjmë me një situatë ku qëllim është dhuna ndaj tjetrit, manipulimi, mungesa e vullnetit për të vërtetën, atëherë ky nuk është një libër politik.
