nga Ballsor Hoxha
Poezia e Luljeta Lleshanakut është gjuhë e cila shkëputë shenja, gjymtyrë, situata, e kohë, për të ndërtuar metafora poetike narrative, universe në vete, që është në të vërtetë hapje dhe përballje me ankthin e të qenit, gjegjësisht me vdekjen. Me vdekjen e kudondodhshme dhe me vdekjen në çdo moment dhe në çdo gjest e fragment të jetës nën diktaturën e Shqipërisë.
Aq më shumë ajo bartet, dhe përhumbet, dhe herë të tjera nxjerrë krye në aktualen, sikur Kujdes ndaj të mbeturit të përhershëm nën këtë izolim me vdekjen nën lëkurë, dhe herë të tjera si në përcjelljen e instruksioneve në aeroplan (poezia “Mama, unë dhe instruksionet”).
Në ankth të të qenit ndanë vdekjes për tërë rininë e saj, në jetën e saj nën diktaturë, Lleshanaku ndërton në fragmente metaforike që ndërthurin universe të tëra në një poezi, hapjen, vendosmërinë dhe përballjen pikërisht me ankthin/vdekjen (sipas Heidegger). Ajo në të vërtetë rikthen, një jetë të zënë myk vdekjeje, mbetur në “qoshen negative”, me një fjalë paluar dhe të kaluar në të Pa – vërejtshme si qeniesim dhe si harrim ndaj vdekjes në jetën e “ngopjes”, pasi që është “ngopur e keqja”.
Dhe në zbërthimin e këtyre universeve të një jete të pamundshme, lind loja me vdekjen, ambiguiteti (Blanchot). Kur vdekja është në ty, në fjalën tënde të parë dhe të fundit, kur vdekja është e paarritshme, kur vdekja është vdekje e përhershme, kur vdekja është ‘pamundësi e mundësisë’ (Maurice Blanchot) si në jetën e përditshme të Shqipërisë së Diktaturës, mundësia e njeriut deri në vdekje, potenciali i mundshëm deri në vdekje, ‘mundësia e pamundësisë’ (Heidegger) me gjithë seriozitetin e të pranuarit të fenomenit të vdekjes përballë, poezia e Luljeta Lleshanakut është lojë, ambiguitet, respektivisht marrëdhënie me vdekjen.
Ringjallja e të humburve të diktaturës
Derisa negativja është jeta e njeriut në kah me vdekjen, dhe ajo është marrëdhënie e cila e premton jetën (e mbetur), është potencial para dhe përballë saj. Por në ambiguitetin e gjuhës së njeriut, të vetë qeniesimit të njeriut, vdekja është edhe përbrenda jetës. Në të vërtetë, ambiguiteti është i vetmi shpëtim prej prezencës së saj. Në këtë ambiguitet ngritët edhe jeta e këtij qeniesimi, kësaj qenieje të diktaturës si në poezinë “Realitete vertikale”, ku gjyshi dhe babai zgjohen nga të vdekurit dhe:
… Ata nuk po orvaten të ndryshojnë ndonjë gjë/ as të kundërvihen; ndihen të freskët/ ashtu të larë në sapunin e lirë të përkohësisë…/ …Thjeshtë e riprekin botën përmes meje/ si me një palë doreza plastike/ për të ruajtur të pastër shkakun/ në vendin e krimit.
Po kjo lojë e cila zbulon/hapë njeriun përballë vdekjes gjendet në poezinë “E ëmbla shtëpi” derisa “të vdekurit i pëshpëritin shtëpisë diçka në vesh”.
Në përzgjedhjen e poezive të Luljeta Lleshanakut botuar nga Onufri, qysh në fillim ndërtohet neutraliteti, vdekja e vdekjes (Blanchot) përmes, loja me vdekjen, derisa njeriu është ujë, ujë dhe karbon. NË të vërtetë vdekja e përvjedhur nën lëkurën e qeniesimit nën diktaturë, bëhet e jetueshme në jetën si ujë, në vdekjen si ujë, në pavetësinë e ujit, në panevojshmërinë e ujit, në riciklimin e ujit, në vetë ujin ku nuk ekziston faji.
NË poezinë “Ujë dhe karbon” përnjëherë zbulohet, njeriu – përbërja e tij, “vetëm ujë dhe karbon”. Më tutje tërë kjo poezi kulminante, herë përmbytet në pavetësinë e ujit dhe herë të tjera ngre kokën dhe del në sipërfaqe, si një kohë, sa temporale po aq edhe e “matshme” në njeriun, e cila duke i “dalë përpara fatit e herë në shpinë, atje ku s’e pret”. Tërë historia e njeriut në Shqipërinë e paemëruar është ndanë njeriut ujë dhe karbon.
Njeriu turret drejt territorit “asgjë nuk është e jotja”. Pastaj vjen kthesa “tradhtia e trupit”, lind faji, dëshmia, faji i të qenit dëshmitarë, i mbijetuar. Dinjiteti vetëvritet. Lind edhe pendimi, për përkuljen, për fajin, për dëshminë. Vuajtja bëhet gjymtyrë e trupit “t’ia presësh thonjtë me kujdes”. Njeriu humb dhe karbonin. “Pse duruat?” pyesin, rifillon edhe jeta. Ngopet edhe e keqja një herë derisa diktaturat nxjerrin squfur prej stomakut të prishur. Faji më nuk ekziston. Uji është i riciklueshëm. Ti edhe pse nuk e kupton dashurua lind, dhe qelbesh djegësirë, tym, si një i pastrehë.
Ujë dhe karbon. Të matshëm/ të matin peshën që kur lind…/ Vjen koha e riciklimit/ uji është i rickliueshëm/ natyra është amvisë e mire, nuk lë gjë t’i shkojë dëm.
Në këtë ambiguitet/lojë të njeriut me vdekjen, njeriu, dhe atë bashkë me gjuhën si negative, shuan gjënë të cilën e emëron, nga e cila emërohet, vetë – njeriu -, dhe e krijon idealin e saj, por edhe ideali, në ambiguitetin e vdekjes, shumëfishohet në pafundësi e deri në zhvleftësim.
Pikërisht për shkak të kësaj poeti e vdes fjalën, kështu që për ta hedhur si të parën herë, për ta nisur si për herë të parë, për të emëruar gjërat, për të lindur jetën të cilën e rrëfen (Blanchot). Poetja Lleshanaku e shpërbën, e tretë njeriun në ujë dhe karbon, e vdes, në ujë, e neutralizon, për ta pas rilindur, jo si njeri i sakrificave, vuajtjeve, e dramave, por si njeri i cili harroi të gjitha, kaloi të gjitha, dhe arriti si ujë përballë ujit. Si njeri që arriti një dënim të dytë, një ekzekutim të dytë, paradoksalisht.
“je i lirë… “ku do të shkosh?”/ … “A e di se çfarë ke humbur?!”/ Një dënim i dytë, një ekzekutim i dytë./ Si mund t’ia fshehësh ujin ujit?!
Në këtë neutralizim, njeriu është dhe shihet përsëri, përsëri siç është, nëpër të gjitha katrahurat, duke mos e ditur as dashurinë, të qelburit si djegësirë, tym, duke e pasur për të vetmen dëshmi të saj.
Poezia e Lleshanakut, e kthen njeriun, për ta rilindur nëpër mosjetën, dhe nëpër pamundësinë e mundësisë së jetës, për ta bartur aty ku ishte, për ta bërë të besueshëm dhe të kapshëm këtë qeniesim.
Është paradoks mjeshtëror, njeriu i ringjallur nëpër traumën e tij, përballë katrahurave të pafundme të qeniesimit të tij, dhe me këtë shpërbërjen e vdekjes përbrenda tij, të folurit e saj përmes njeriut.
Në të vërtetë , si në poezinë “Ujë dhe karbon”, uji vetë, dhe po ashtu edhe karboni janë sinonime për vdekjen, si në imediaten e tyre dhe po ashtu edhe në simbolikën e tyre. Neutralizimi i vdekjes në paveti dhe në asnjanësi.
Gjuha
Viti 1968 në poezinë e Luljetës (Poezia “Hapësira negative”)
…Disa burra me uniformë/ në mes të natës bastisën kishën./ Vendasit e panë priftin e tyre/ me benevrekë të dridhej prej ftohtit në oborr/ dhe pyetën me sy njëri tjetrin të zhgënjyer:/ “ky është ai që na falte mëkatet?!”…
Ambiguiteti i njeriut, marrëdhënia e njeriut me vdekjen, me realen e saj, edhe para katrahurës së diktaturës shqiptare, është i ndërmjetësuar, ka qenë i ndërmjetësuar me religjionin. Ka qenë e ditur publike, të folurit e vdekjes përmes tij, përmes shenjave dhe referencave të tij. Por, për një moment, në poezinë e Lleshanakut ai, prifti “me benevrekë dridhej prej të ftohtit në oborr”. Zhvishet tërë pavërejtshmëria e vdekjes (Heidegger) dhe krijohet momenti i ekzistenciales, kthimi në primordialen, në ekzistencën e pakusht përballë lakuriqësisë së “hapësirës negative”.
“vazhdo atje ku e la shoku”/ Një fjali e gjatë na lidhte pas njëri – tjetrit/ pa konotacion, si brenda një idiome./ Dikujt i takonte emri, dikujt folja, dikujt përemri…/ Kurse mua një pikëçuditje në fund të rreshtit/ Veç një grimasë, rastësi e keqe.
Njeriu është negative që ecën, e cila shkon kah vdekja, apo edhe nuk vdes kurrë duke mos mundur asnjëherë të perceptoj vdekjen e tij, sepse ai vdes para këtij fenomeni, gjë që do të thotë është pamundësi e mundësisë.
Por edhe gjuha është hapësirë negative e cila shuan çdo gjë dhe e rikthen në ideal. Aq më shumë që në ambiguitetin e letërsisë ideali arrin në pafundësi idealesh të cilat kurrë nuk arrijnë të dalin përtej ambiguitetit të tyre. Në të vërtetë poeti ka infinitin, por e humb fundësinë (Blanchot), gjë që do të thotë mund të lirojë të gjithë të burgosurit e botës, dhe edhe të krijoj një efekt me letërsinë dhe në letërsinë e kësaj ngjarjeje, por jo edhe të realizojë këtë ngjarje në fiziken e saj.
Në këtë negative është e mbetur, e fshehur dhe e gjetur Poetja Lleshanaku në poezinë e saj. Përballë ankthit/vdekjes, përballë të të folurit përmes vdekjes, apo të folurit me vdekjen përbrenda.
Bukuri e rrallë që mbetet në pikëçuditjen e gjuhës, në vetë vdekjen, në vetë fundin, fatkeqësinë. Në gjuhën e ekzistencializimit ky është projeksion si të Kuptuarit (infantil) të vdekjes në rajonin e jetës dhe qeniesimit. Është metaforë e shumëfishtë e cila përfundon në vetë negativen e gjuhës e cila i jep vetes fund në pikëçuditjen e saj. Së pari nxënësit janë të lidhur me “didaktiken” që të lexojnë një fjali, gjë që gjuha i bashkon në një qeniesim, në një të qenur së bashku. Qoftë si komunizëm e qoftë si diktaturë komunizmi. Më tutje derisa secilit i takon një gjymtyrë, rastësia e gjuhës si tirani dhe si rastësi e lojës dhe shtyrjes së vdekjes krijon Pa-vërejtshmërinë e saj. Dhe pas shumë dimensioneve të mundshme të leximit të kësaj poezie, arrijmë tek vetëdijesimi infantil për vdekjen, por si? Përmes po të njëjtës gjuhë e cila e flet e atë si “rastësi e keqe”, që në gjithë zhargonin e post-komunizmit mund të jetë çdo gjë përpos rastësisë, asgjë tjetër përpos vdekjes.
Kjo është lojë mjeshtërore e Lleshanakut me vdekjen, në të vërtetë, këtu hapet ajo që quhet ambiguitet i njeriut me vdekjen dhe në marrëdhënie me vdekjen.
Kur errej kërkoja jashtë dritares një gjuhë tjetër/ me sy ngulur në yjësi./ Kur zbulimi im mund të ishte/ udhëtim në të shkuarën/ një galaktikë tashmë e vdekur, inekzistente/ një lajm të cilit iu desh miliona vjet për të mbërritur tek unë.
E shkuara e parë si asgjë, si ajo që lind vdekjen në prezencën e të tashmes, si ajo që thyen të ardhmen në temporale, janë shenjat e ankthit të ekzistencës i cili në të qenit të hedhur në mëshirën e ankthit të vdekjes njeriun e shtynë drejt një gjuhe tjetër, drejt një jete, një qeniesimi pa vdekje. Në paradoksin e kësaj strofe tejet të bukur, derisa zbulimi mund të jetë një e shkuar, e megjithatë i duhen miliona vjet për të mbërritur tek poetja, në tërë atë që na mëson astronomia si fakt për yjet, është projektimi i të Kuptuarit (ekzistencialist) si ankth, si pamundësi, derisa mundësia është zbulimi, e zbulimi është kërkimi i një gjuhe tjetër, një të pamundshme, një njeriu tjetër, një Publikeje (Kierkegaard) tjetër, të tjetrës, e cila nuk e mbanë vdekjen përbrenda.
…“lexo”…./ me gishtin e saj arbitrar mbi një fjalë, të cilën e ndajnë/ miliona vite dritë nga objekti./ (S’ka rëndësi se cili ishte i pari).
Kjo është vetë poetja e cila mediton mbi ambiguitetin e negatives së gjuhës, vetë “arbitrariteti” duke vënë theksin në vdekjen e objektit/gjuhës, në kalimin e objektit në ide, miliona vite drite larg nga objekti.
Kjo përfshihet brenda meje gjithashtu/ në fshikëza tinëzare ajri, hapësira negative/ ku unë mund të gjej pak prehje historike/ por edhe nga ku mundet që të të vijë shembja.
Faji
Njeriu rikthehet, njeriu ri-jeton, ri- përtypë historinë e tij dhe atë që i ka mbetur në tërë atë që kishte mbetur.
Por nëse jemi vetëm ujë dhe karbon/ Atëherë çfarë është dashuria?…/ … sepse qelbesh djegësirë, tym, si një i pastrehë…
Por vjen edhe faza e lirisë, faza e hapjes së njeriut, dhe me këtë edhe të Kuptuarit, të pranuarit, të të qenit.
Mirëpo në këtë të Kuptuar kthehet faji ekzistencial, primordial, i cili në vërtetësinë e tij, në pakalueshmërinë, në pashkatërrueshmërinë e tij ai “nuk ekziston”
Në lirinë e jetës së jetuar ndanë vdekjes, në prezencën e vdekjes së përhershme lind faji. Faji primordial ekzistencial, i pashkatërrueshëm dhe as i kalueshëm.
Asgjë nuk është e jotja. Turru dhe pushtoje.
Shtytja e ankthit (nga vdekja, prezenca e saj) është e pafundme, është e pandalshme. Por ç’të bëhet me dëshmitarin, pasi që janë parë prifti duke grumbulluar bishta të cigareve për një tym, e profesori i Sorbonës me një të fshirë duke e kullufitur një lëvore bostani. Zhdukjen e civilizimit.
Natyrisht, është gjithmonë faji i dëshmitarit…
… Faji nuk ekziston ironizon poetja, jemi të gjithë ujë dhe karbon, por në të vërtetë, faji është pikërisht kthimi i njeriut në vdekjen e tij, në masakrën e tij. Në heshtjen e tij. Gjë të cilën Lleshanaku e ringritë nga të vdekurit dhe e ngjallë përmes universeve të saj, të kësaj jete në metafora tejet të bukura dhe shumëfish të dimesionuara.
Vdekja
…Atëherë e dija pse as vdekja nuk na përfillte më. Na afrohej si qen/ na merrte erë dhe na linte rehat
Në ambiguitetin e metaforës së poezisë së Lleshanakut vdekja/ankthi i ekzistencës është pikërisht narrativizimi. Me ambiguitetin projektohet projeksioni i vdekjes brenda ankthit të vdekjes dhe vdekjes përbrenda. Në të vërtetë neutralizohet njeriu, nga afërsia e vdekjes, nga realja e vdekjes, nga (pa)vdekshmëria e vdekjes (Blanchot). Vdekja është vdekje e përhershme dhe përhershmëri e jetës, jeta është vdekje e përhershme. Brenda këtij nihilizmi lind poezia e Lleshanakut, jo si ankth, por si reale e cila është e projektuar si të Kuptuar (Heidegger).
Luljeta Lleshanaku flet për jetën e humbur të diktaturës, si vdekje e gjallë, si “qoshe negative”, si njeri, apo njeriun e shkrirë, të vluar, në tretje si ujë dhe karbon.
Poezia e Lleshanakut është udhëtim nëpër të gjitha katrahurat e njeriut, i cili nuk është asgjë tjetër përpos i matshëm, si uji, si karboni etj.
“Ishte aq afër. Ishte në ne. Ishte brenda nesh. Ishte para dhe pas, dhe në çdo gjë që që bënim”. Thonë të ringjallurit e diktaturës së kaluarës së Lleshanakut. Ngadhnjim?
Ngadhnjimi, Resoluteness (Heidegger) përballë temporales së jetës, përballë vdekjes, në të vërtetë janë lojë në jetën e njeriut të mbetur të gjallë të Lleshanakut. Këta njerëz janë të vdekur të gjallë, të pamundur në të mundshmen. E jetës? Vdekjes? Janë ashtu siç ndërtohet shtëpia e re. E në shtëpinë e re, në të vërtetë, në tërë jetën tënde mbetesh në të vetmen shtëpi:
Ja ku është shtëpia së cilës i mora tetëmbëdhjetë vjet/ (Të tjerave veç u dhashë.)…. / kur nuk ke fare shpresë, je i lirë t’ia vësh gishtin cilit avion të duash…/ por po të bëje me gisht qytetin më të afërt/ do t’ishte një premtim…
Apo në poezinë “Në ikje”, më poshtë,
Të gjithë po ikim prej diçkaje. Pa u ndalur asnjë sekondë/ duke kërkuar me sy ishull, si zogjtë në mes oqeanit…/… ai djalosh me uniformë shërbimi/ ka emrin dhe stampën e hotelit në gjoks…/ …Tani të gjithë sytë prehen lirshëm përmbi të/ si mbi statujat lakuriqe në mes të parkut (Poezia “Në ikje”)
Njeriu është në ikje, dhe “emri dhe stampa e hotelit” si emërim, si shtyllë, si strehë, si ndalje, apo edhe si mundësi hapjeje/përballjeje me ekzistencën, kalojnë për një çast, në “statujë lakuriqe” si projektim i të tashmes në të kaluarën, si Pa-vërejtshmëri e ankthit të ekzistencës, të mungesës së spirancës. Të asgjësë, në të vërtetë, që e quajmë jetë, të asgjësë, të mbetur si premtim (Derrida) në emrin dhe stampën që e shndërrojnë njeriun në premtim strehe, në premtim kuptimi, në premtim ndaljeje. Të ikjes.
Në ekzistencën tonë Dashuria është vetëm temë e ekzistencës, Publike, dhe e shenjë e të “pastrehut”, e në këtë qenieisim të zhveshur nga vdekja dhe prania e saj, Care (kujdesi) primordial (Heidegger) është tepër i largët, tepër i mundur nga sundimi i ankthit. Krejt çka mbetet është ambiguiteti i lojës me të.
Kuptomë…/ Njësoj si ti/ unë mendoj se ajo është një send pa histori/ si molla që ti e kafshon vetëm një herë/ dhe flak pa u ndier fajtore. (Poezia “Mirëkuptim”).
