Topika lart, sipër, mbi
Zanafilla e rrëfimit poetik tek grekët, por jo vetëm tek ta, domosdoshmërisht reflekton masën e njeriut në raport me hyjnitë, varësinë prej të cilave deri në një moment maturimi ai (njeriu) e pa si zgjidhjen më të mirë. Poeti Homer është i zhveshur nga ndjenja e autorësisë: në zanafillën e poetikës së rrëfimit babai i letërsisë është niveli bazik, thënë ndryshe, niveli i parë, që përkon me poetin parak. Këtij poeti, domosdoshmërisht, i duhet t’i drejtohet Muzës, pa ndihmën e së cilës nuk ka rrëfim poetik… Me futjen e hyjneshës në skenë Homeri i tregon bashkësisë së dëgjuesve jo vetëm faktin se hyjnesha e dëgjoi dhe e pranoi lutjen e tij, por edhe faktin se tashmë nga kjo pikë, ai vetë është dëgjues dhe rrëfyes njëkohësisht: është” veshi” i zgjatur përballë hyjneshës dhe “goja” që rrëfen përballë bashkësisë…[1]
Po si e motivon Homeri këtë raport varësie prej Muzave dhe ç’kuptim ka ky motivim? Do të na dukej i shpërdoruar dhe, për më tepër, i pamjaftueshëm argumenti i hyjnorësisë së Muzave. Përtej këtij argumenti autorët më pas Homerit dhe Hesiodit, (për të mos përmendur fetarët monoteistë) nuk japin shpjegim apo motivim, duke u mjaftuar me hyjnorësinë dhe pas tyre, po me këtë argument, mjaftohen edhe dëgjuesit, apo më vonë lexuesit.
Por Homeri është i pari, qoftë edhe konvencionalisht, prandaj, në mënyrë pagane, i duhet të motivojë epërsinë e Muzave përkundër njerëzve, siç duket në vargjet:
Rrëfemëni tani Muza që në Olimp strehën keni
Ju jeni hyjnesha, jeni kudo, shihni gjithçka
Ne dëgjojmë thjesht zhurmë , s’dimë kurrgjë
Cilët ishin udhërrëfyesit e Danajve dhe cilët prijësit?[2]
Që në vargun e parë, Rrëfeni Muza që mbi Olimp strehën keni, Muzat vendosen mbi Olimp dhe pas kësaj vendosjeje olimpike, të qenit kudo nuk mund të lidhet me zhvendosjen e tyre tokësore-hapsinore. Kështu falë topikës olimpike (lart, sipër, mbi Olimp), Muzat legjitimohen në të drejtën e rrëfimit, ndërkohë që hyjnorësia e tyre i legjitimon në të drejtën e banimit ( mbi Olimp).
Akohësia dhe Ahapësia
Këndvështrimi formalist i kohës absolute, si kohë e papërfunduar, që e karakterizon veçanërisht eposin, parë në logjiken e poetikës së Muzave, domosdoshmërisht të çon në perceptimin e një një tashmërie të përjetshme, e cila është edhe horizonti i vetëm brenda të cilit lëvizin dhe në dritën e të cilit ato ( Muzat, shënimi im, SK) njohin.[3] Përndryshe do të kishim kundërthënie, sepse, siç do të përpiqemi të argumentojmë më poshtë, nuk mund të legjitimohej e drejta për rrëfim.
Koha ahistorike në këtë rast, vjen si mungesë e kordinatave kohore, të cilat normalisht në aspektin historik, do të paraqiteshin si tabela kohore me referenca të qarta ngjarjesh, datash, heronjsh, periudhash, epokash etj. Në kuptimin e një sistemi koordinativ, koha, si kohë ngjarjesh, hyn në relacion me hapësirën, si vendi ku ndodhin ngjarjet. Por, në qoftë se bëhet fjalë për mungesë të kordinatave kohore, (dhe me këtë ka lidhje akohësia apo koha ahistorike), dosdoshmërisht do të bëhet fjalë edhe për mungesë të koordinatave hapësinore, (dhe me këtë ka lidhje ahapësia apo hapësira avendore). Në logjikën e poetikës së Muzave, akohësia apo koha ahistorike, e po kështu ahapësia apo hapësira avendore, nuk të thonë mungesë e kohës dhe e hapësirës, por relativizim të funksionit të tyre deri në të dhëna formale (kohë formale, hapësirë formale), për shkak të sistemit të referimit.
Në imagologjinë mitologjike ky sistem referimi (relativizues) vjen në dy rrafshe. I pari është rrafshi hyjnor-qiellor, ku në majë (lart,sipër,mbi, shënimi im, SK), jepet Zeusi i rrethuar dhe përhitur nga Mnemosini, nëna e tërë Muzave, Terpsihora, Muza e vallzimit, Euterpi, Muza e muzikës, Melpomeni, Muza e tragjedisë, Thalia, muza e komedisë, Apolloni, hyu i arteve, etj.[4]Rrafshi i dytë është ai njerëzor-tokësor, ku Homeri na jepet i fronësuar, i rrethuar e i përhitur ndër të tjera, nga Historia, Poezia, Tragjedia, Komedia, Natyra, Vyrtyti, Kujtesa, Besimi dhe Urtësia, ndërsa pas krahëve të tij qëndron Mbarëkohësia dhe Mbarëbotësia.[5]Po të kujtojmë këtu se Homeri s’është veçse veshi i zgjatur përballë Muzës dhe goja që flet për dëgjuesit, atij i mbetet të jetë pika e kontaktit të vizionit hyjnor, pra mbarëkohësisë dhe mbarëbotësisë, që do të thotë akohësisë apo kohës ahistorike dhe ahapësisë apo hapësirës avendore. Të dy rrafshet dallohen nga topika lart, sipër, mbi ku është Zeusi, dhe poshtë, ku i fronësuar është Homeri.
Për Bahtin-in, bota epike është e ndarë nga bashkëkohësia, përkatësisht nga bota e këngëtarit (autorit dhe dëgjuesit të tij) me distancën absolute epike[6]. Ndërkohë që kemi sqaruar se këngëtari ( Homeri, aedi apo rapsodi) nuk është autori i këngës, por vetëm veshi që e dëgjon dhe goja që e e transmeton ngjarjen në shenjën e këngës, më tej na duhet të sqarojmë se Bahtin, kur aedin e quan autor[7], nuk e sheh çështjen në logjikën e poetikës së Muzave. Por një konceptim i tillë sjell boshllëk në legjitimimin e së drejtës së rrëfimit. (Për çarsye duhet t’i besohet autorit Homer jashtë lidhjeve të tij me Muzën eprore (lart, sipër, mbi) ? A nuk është ai jashtë këtyre lidhjeve, i barabartë, në të njëjtin rang hierarkik, me dëgjuesit e tjerë?). Nga ana tjetër distanca epike është pikërisht largësia e të parit të ngjarjes, dhe ajo (distancë epike), kur qenka e largët, e ndarë nga bashkëkohësia e autorit, në kohë dhe në hapësirë, si mund të jetë e perceptueshme dhe e rrëfyeshme prej tij? (Me këtë shpjegim motivohet edhe paralajmërimi i mësipërm për kundërthënie)
Arsyeja e legjitimimit të së drejtës së rrëfimit, ka kushtëzuar strukturimin e formulave hyrëse të tipit: Rribën rrëfe, hyjneshë, të Pelidhit pinjoll Ahilit …[8], përndryshe, Këndo hyjni mënin e Akil Pelidit…[9]Janë pikërisht këto formula hyrëse që bëjnë kontaktin e aedit Homer me mbarëbotësinë dhe mbarëkohësinë si një akt që ka lidhje me fuqitë eprore (Hyjnitë, Muzat, lart, sipër, mbi). Në këtë moment kontakti dhe në vazhdim, përgjatë rrëfimit epik, ato ( koha dhe hapësira) nuk përkojnë me kohë ngjarjesh dhe hapësirë (vend) ngjarjesh: ato janë vendkohe, sintetizim ky që përmbahet në semantikën e distancës epike si hapësirë informative. Me këtë rol të këtyrë formulave hyrëse lidhet edhe përjetimi i karakterit disi magjik të tyre nga ana e lexuesit të sotëm dhe, aq më tepër, e dëgjuesit të përiudhës antike arkaike.
Në këtë këndvështrim, thelbi i poetikës së Muzave është një çështje topologjike, që do të lëjë gjurmët në përiudhën e romanit. Bëhet fjalë për kohën e romanizimit të klasikes, e cila, përveçse si materie kulturore monumentale, do të mbijetojë brenda llojit të ri letrar, romanit, si materie stilizuese, deri në imazhin e rrëfimtarit të gjithdijshëm, por kjo kohë paraprihet që në krye të herës nga autorësia.
Zanafilla mitologjike e autorësisë
Përballja krahasuese e dy të vjetërve, Homerit dhe Hesiodit, ndër të tjera, na bën të kuptojmë se dallimi i tyre është thelbësor dhe se pikërisht ky dallim ka qenë ruajtësi më i mirë i tyre nga ligji i harresës seleksionuese nëpër kohëra. Është thënë se Homeri nuk e kishte idenë e autorësisë. Koncepti i autorit i cili boshtohet tek “egoja” autoriale …shfaqet krejt i huaj për Homerin …i cili nuk resht së kujtuari audiencën për natyrën jovetiake të poezisë së tij, se autori i rrëfimit nuk është ai, por Muzat…[10] Edhe mitologjikisht, si koncept i aedit parak, Homeri nuk e nënkupton të qenit autor. Në antikitetin e hershëm autorësia lidhet me shqisën e të parit (Ju jeni hyjnesha, Ju jeni kudo, shihni gjithçka[11]).
I pazoti objektivisht për të produktuar materie poetike epike, (për shkak të sistemit të referimit dhe masës së tij njerëzore), aedit Homer i duhej të dëgjojë, madje ta kishte të mprehtë shqisën përkatëse, e cila bëhej e tillë, aq më tepër në kushtet e reduktimit absolut të shqisës së të parit. Me përparësinë e shqisës së të dëjgjuarit dhe mangësinë e shqisës së të parit, mitologjikisht Homeri është projektuar si një transmetues i këngës apo rrëfimit të Muzave, të cilat janë, siç thotë vetë aedi Homer, autoret e rrëfimit të ngjarjes që ai rrëfen në kuptimin e transmetimit dhe shenjën e këngës. Për Homerin kategoria e dëgjimit është një akt marrës dhe kategoria e këndimit është një akt dhënës. Në këtë funksion marrës dhe dhënës, ai, jo vetëm që sytë i kishte të panevojshëm, por do ta pengonin në perfeksionin e dëgjuesit mitik dhe autentik të Muzave.
Evokimi i Orhan Pamukut
Sipas rrëfimit të Orhan Pamuk tek Unë jam e kuqja, kundërshtia e shqisës së të parit me intuitën abstraguese të piktorëve oborrtarë, në kulmin e periudhës sulltanore përgjatë historisë së kulturës perandorake otomane, ishte shenjë e shkallës së talentit. Verbimi i plotë i piktorit (dekorator të oborrit sulltanor) ishte konfirmimi hyjnor i shkallës më të lartë të talentit. Vetëm atëhere atij i jepeshin në mënyrë të merituar postet më të larta në fushën e vet dhe i besoheshin porosi me rëndësi për oborrin sulltanor; vetëm atëhere ai fitonte nxënës të shumtë dhe kishte të drejtën e shkollës. Duke arritur në shkallën absolute të verbimit, piktori dekorator çlirohej prej vizioneve tokësore, virtualizohej dhe mund të ruante pastërtinë e vizioneve hyjnore. Verbëria në këtë rast ishte një arritje, ishte shkalla më e lartë e pjekjes së talentit, (i cili në këtë rast nuk ka kuptimin autorial të krijuesit: në të kundërt ai ka kuptimin e njeriut me aftësi të rralla interceptuese të vizioneve hyjnore). Si arritje, si shkallë pjekurie, verbimi nuk ishte dhunë dhe aq më pak bëhej me dhunë. Ai ishte një çlirim ngazëllyes dhe kishte filluar me defunksionalizimin e shqisës së të parit për shkak të lidhjes së vazhdueshme dhe intensive të subjektit me vizionet hyjnore, të cilat i shfaqeshin jo në rrugë optike, por përfytyruese ndiesore, përjetuese, meditative. Që nga ky moment piktori në këtë shkallë të pjekjes së talentit, nuk kishte më nevojë për penela, bojëra dhe telajo: ai kthehej në një përçues të vizionit hyjnor, gjë që e bëntë nëpërmjet bisedave me nxënësit në atelienë (punishten) e vet.
Ky është imazhi më i fundit letrar që sjell Pamuk mbi transmetuesin e verbër (si pasojë e virtualizimit) të vizioneve me origjinë (autorësi) hyjnore dhe që u përket shekujve XIII-XIV të historisë së kulturës perandorake otomane, që do të thotë se lidhet patjetër dhe është shenjë e padiskutueshme e trashëgimisë së asaj hapësire kulturore, ku u mbruajt imazhi mitiko-legjendar i aedit të verbër Homer (parakut), prej Smirine, përndryshe Izmirit të sotëm.
Nga ana tjetër, për t’u kthyer tek përparesitë dhe mangësitë shqisore të Homerit, të cilat e funksionalizonin atë si transmetues të rrëfimit të Muzave, është e dukshme dhe e mirëtheksuar përparësia e shqisës së të dëgjuarit tek ai. Një perceptim të tillë dëgjuesi i erës aktive të eposit, por edhe lexuesi i erës monumentale të tij, që nga fillimi kur ai u shkrua e deri më sot, e arrijnë nëpërmjet foljeve në urdhërore, (lutëse) siç duket qartazi që në vargjet hyrëse: Këndo hyjni mënin e Akil Pelidit, apo Rribën rrëfe, hyjneshë’, të Pelidhit pinjoll Ahilit.[12] Kështu çështja e autorësisë së Homerit kuptimësohet jo si një çështje e autorësisë së mirëfilltë krijuese, por e autotësisë së transmetimit. Me Homerin pra, ende nuk kemi takuar autorin. Atë do ta takojmë më pas, mund të themi shpejt, në kufi të periudhës arkaike të letërsisë antike greke, dhe pikërisht me Hesiodin.
[1] A.Haxhiymeri, Sh.Doda. Estetika 1.(Një histori e Ndërgjegjes dhe e mendimit Estetik) Ideart, 2013, fq 141
[2] A.Haxhiymeri, Sh.Doda. Estetika 1. (Një histori e Ndërgjegjes, dhe Mendimit Estetik). Ideart, 2013, fq 170.
[3] Mihail Bahtin. Epi dhe Romani. (,Në përmbledhjen Çështje të romanit, Rilindja, Prishtinë, 1980)
[4] A.Haxhiymeri, Sh.Doda. Estetika 1 (Një histori e Ndërgjegjes dhe e Mendimit Estetik). Ideart, 2013, fq 102.
[5] A. Haxhiymeri, Sh.Doda. Vepër e cituar, fq 101.
[6] Mihail Bahtin, përmbledhje e cituar.
[7] Mihail Bahtin. Përmbledhje e cituar.
[8] A. Haxhiymeri, Sh.Doda. Vepër e cituar, fq 134.
[9] Homeri. Iliada. Përkthyer nga Gjon Shllaku. Tiranë, 1979.
[10] A. Haxhiymeri, Sh. Doda. Vepër e cituar, fq 110
[11] A. Haxhiymeri, Sh. Doda. Veper e cituar,fq 199.
[12] A. Haxhiymeri, Sh.Doda. Vepër e cituar, fq 134.
