Mos qëndro para varrit tim, mos u ngashëre.
Nuk më gjen më atje. Unë nuk fle.
Jam bërë mijëra erëra e fllade që fryjnë.
Jam diamanti që vezullon mbi dëborë.
Mary Elisabeth Frye
Im bir dergjet i sëmurë. Sytë i mban mbyllur dhe digjet. Është i përhumbur, as jep, as merr. Kryet i ka nderë këndej ane, nga mendon se jam unë dhe flokët i bien mbi sy. Cullufet nuk e besdisin si përherë, nuk reagon. Ndiej nxehtësinë që luan me të dhe doçkat e tij janë pulsi i dorës sime. E mbaj në krah, mbështetem te cepi i shtratit dhe kam frikë të lëviz. Ndiej krahun të nxehet, damarët të fryhen, gjakun të pulsojë. Pastaj krahu mpihet, thahet e unë mposhtem, lodhem. Përfytyroj që krahu bëhet degë, trung peme e trungu bëhet djep që tim bir ta tundë, ndërsa mua më punon rreng gjumi. Ai përpëlitet, diçka flet përçart e unë hidhem përpjetë e trembur se ndiej, që, për një çast, zgjodha gjumin, errësirën.
Ndryshoj pozicion dhe qëndroj te cepi i ndërgjegjes së prishur. Mbaj sërish tim bir nga e majta. Nga krahu i djathtë marr një tjetër bir, birin e vdekur të mikut. Miku e ka bërë dhembjen libër, atë libër që vendos ta lexoj për të përzënë gjumin, natën. Nata endet në flokët e verdhë të tim biri.
Shtatë vjet iu desh mikut për t’u mësuar me vdekjen. Shtatë ditë për të shkruar romanin, shtatë kapituj (nga pesë nënndarje) ka libri, shtatë vjet për të shkuar te “vendi i shenjtë”, shtatë sekonda iu deshën birit të tij për t’iu dhënë plotësisë. Sepse vdekja është plotësi. Durim Taçi, miku, për jetën dhe vdekjen, ka shkruar “Extra time (La tua seconda persona/ Vetja jote e dytë)”, botuar nga Shtëpia Botuese Fishta në vitin 2019 dhe nga Mimesis Edizioni, Milano, në 2020-ën. E ka kthyer në përjetësi atë çast humbjeje, që s’i përket më, që ndodhet jashtë tij, sepse brendia s’ka më fuqi, s’ka mur a brinjë që ta mbajë dhe ia ka falur gjithësisë.
Pyes: “Ku isha unë, o bir, që ende s’e dija se ekzistoje, kur ti e ndale vrapin?! Ku isha unë, or mik, kur ti e ndale vrapin te hapi i fundit i birit?”. Këmba s’të kap më dhe nga gjëma, por endesh, sot e kësaj dite, në ajër, se trupit s’i rëndojnë as kocka, as mish, por vetëm kujtimet e ato duhen shkruar. E zeza mbi të bardhë, nga Vetja jote e dytë, bluja mbi të bardhë, si letra e pafajshme e tët biri, fëmija e një emigranti, që me shkronja të imta e të pasigurta, falënderon mësuese Anën. I ka hequr barrierat e veta mësuesja, që flet një gjuhë tjetër e ndihmon që zogjtë e çorientuar, të mos ndihen më të huaj. Ajo është rreze, premtim për një atdhe të ri, që i ka të gjitha premisat të bëhet “toka e rigjetur”. Kujtimet e mikut më vijnë si rrjedha të shkëputura të një shtrati lumi të tharë ku, biri, i rritur si mish e gjak i këtij rripi dheu që s’e lindi, por që e mori dhe e bëri të tijin, dha shpirt. Atisi humbi jetën në mënyrë tragjike, një mëngjes, kur drita druante të dilte. Në zgrip të asaj nate të fundme, kur drita donte ta çirrte errësirën, por s’pati kohë e u ndal. Mendimet vijnë trishtueshëm, si shi i shtruar. Kuja s’dëgjohet më, zija është e nëndheshme, përpëlitet, ka mbetur si cifël e përjetshme diku andej nga ndonjë mushkri, a zemër që nuk plas dot se nuk i ka ardhur radha. Nëna zinë e ka bijë.
“… nuk është më lindja, është vdekja që të shtyn të shkruash…”, lexojmë diku te Durimi (fq. 44).
Edhe në librat e autorëve, që merren me metapsikologjinë, thuhet se sekreti i dhjetë i tokës është vdekja. Në librin “Sekretet e qiellit” (“I segreti del cielo”, TEA, Milano 2018), të Theresa Cheung, hasim gjithkund të njëjën mendim: vdekjen duhet të mësohemi ta trajtojmë si një mrekulli, po ashtu si jetën. Sepse ajo na hap dyert e një bote shpirtërore, na njeh me kuptimin e vërtetë të jetës dhe zëvendëson termat “kohë” dhe “hapësirë” me ato të “përjetësisë” dhe “pafundësisë”. Jeta vjen si një karvan i gjatë që ka për qëllim vetëm udhëtimin, që, diku, dikur, mbaron e pastaj fillon sërish. Ajo fillon me një mrekulli që është lindja dhe mbaron me vdekjen që s’duhet vlerësuar si tragjedi, por si pjesë e udhëtimit. Ngushëllimin e vdekjes, mendimtarët e të gjitha kohëve, ia kanë lënë dritës, asaj xixëllonje që ndriçon herë pas here errësirën e një trupi që më s’jeton. Është e rëndësishme të theksohet se jeta pas vdekjes është pranuar nga të gjitha fetë dhe besimet njerëzore. Thonë se vdekja është thjesht të fikësh dritën para se të ketë zbardhur agimi. Dhe ndoshta kanë të drejtë se vetëm kështu mund ta pranosh atë si mrekulli dhe zgjatim jete. Ky është qëllimi?! Sigurisht që po, por jo për atin, që sapo ka humbur birin dhe është ende në fazën e parë të përpunimit të vdekjes.
Sipas Freud-it, humbja e një njeriu të dashur, shkatërron të përditshmen, atë realen, zvogëlon domethënien që i ke veshur deri tani jetës. Humbja është aq e madhe sa vihet në dyshim identiteti yt, hija jote e dytë, në këtë botë tërë diell që të verbon. Aq më keq, vdekja e një biri. Hapet një gropë e madhe në bark, në qenien tënde, që s’do të mbushet as sot, as nesër, por një ditë e largët, e bukur, sërish do të vijë dhe humbjen do ta zëvendësosh me interesa të tjera, ambicie, njerëz të rinj, një botë të re që sërish do të ketë kuptim e për të cilën ia vlen të jetosh.
Kjo grief-work frojdian, pra, ngritja nëpërmjet “përpunimit të dhembjes”, ose “bluarjes së vdekjes”, apo “ripërtypjes së zisë”, edhe pse përpëlitëse, duhet të jetë aq titanike, sa e madhe mund të jetë edhe humbja vetë. Përpëlitja nga zija që të ka pushtuar, apo nga një dhembje, që mendon se s’ka për të të lënë kurrë, kalon vetëm me kohë, derisa ta pranosh e ta lësh të shkojë si pjesë të së kaluarës. Vetëm kështu mund të përjetosh sërish realitetin dhe të shkëputesh shëndetshëm nga lidhja fizike me atë humbje që fiziken tashmë nuk e njeh.
Arti i të shkruarit është zgjidhja, ringritja, rilindja. Ai që e përndjek, kujtimi, ai edhe e shpëton Durimin. Rutina, e tashmja, pjesa pupël, ecja e shpenguar, mesazhet përtace, takimet mendjelehta me njerëz të rastësishëm, copëza bisedash të kota, numra telefonash, dhomash, autobusash, kode çelësash, që enden në mendje në mënyrë të pavullnetshme, ia heqin vëmendjen nga kobi. Përballja me të kaluarën, librat që mbushin nënshtresat, që i mbajnë fort strukturën (sepse përndyshe do të rrëzoheshe, do të rrënoheshe, or mik!), njerëzit-hije ëndrrash, që i përkasin një tjetër bote, data festash pagane që kjo bota jonë nuk i njeh, i cëmbisin herë pas here plagën. Një copëz të kaluare e kanë zgjedhur të tjerët për ty, atë kohë revolucionesh, që, më vonë, do ta kuptosh se ishin të dështuara e s’të përkisnin. Dhe ti që mbetesh si peshku pa ujë, jashtë çdo revolucioni. Je vonë për të zgjedhur, dëshiron të jetosh dhe kaq, ndien se ky është revolucioni yt.
Kthehet sërish shiriti. Gruaja, prindërit, Shqipëria, lindja e birit, lindja e bijës, diktatura, eksodi, lufta, anarkia, bindjet e tua politike, Tirana, Lezha, fati i Ballkanit, librat që lexon e s’i mbaron, librat që shkruan e s’i mbaron, ajo lutje për të patur pak kohë më shumë për të shpëtuar birin në çast të fundit, por që nuk funksionon. Dhe vendet e panjohura, që të kujtojnë ato të njohurat, sepse për botën e madhe e ke humbur kureshtjen. Je në kërkim të Neverland-it, fundit të botës, që mendon se do të të mbajë ty dhe dhembjen tënde. Tani, në të tashmen. Paqja, s’duket gjëkundi. Por ti e di, Neverland-i, ekziston. Është Kana, qyteti bregdetar francez, vendi i fundit ku ke shkuar me pushime me birin tënd. Qyteti vazhdon të jetë, biri s’është më. Ky është lëmshi në fyt që të shtyn të bësh këtë udhëtim, procesi i përpunimit të dhembjes ka filluar. Ti arrin të dallosh kështjellën, para së cilës është shkrepur fotografija e fundit, shtatë vjet të shkuara. (Prapë shtata, numri i çuditshëm folklorik!). Pastaj Monte-Karlo, prapë Shqipëria, makina e vjetër, ëndrra e tët biri për Formula 1, miqtë e hershëm, ata të rinjtë, gazeta ku ke punuar, gjendja politike e vendit tënd, viti i mbrapshtë i 97-ës, ideja e braktisjes së atdheut. Në fund, të vjen rotull çdo gjë si në një film të shpejtë, hedh vallen e dervishëve dhe bie në tokë nga pafuqia e mendimeve.
Në veprën e tij, “Zija dhe dëshpërimi”, (“Lutto e melanconia”) shkruar në 1915 dhe botuar dy vjet më vonë, Freud, (“Sigmund Freud, Opere Complete” Bollati Boringhieri, fq. 3547), përpiqet të analizojë e të bashkangjisë këto dy gjendje psiqike, që lidhen me reagimin për humbjen e një njeriu të dashur (ose ndonjë elementi tjetër edhe të natyrës abstrakte, si humbja e atdheut, e lirisë, ose e ndonjë ideali tjetër), mbi të cilin ishte përqëndruar e tërë libidoja e të mbijetuarit. Realiteti dëshmon që objekti nuk është më, por Uni kundështon të “tërheqë” ndjenjën (libidon) që kishte “investuar” deri tani mbi të. Pëpunimi i dhembjes nga humbja (puna e zisë), apo nga vdekja, bazohet në një përpjekje të jashtëzakonshme që zgjat, ku Uni, në mënyrë jopatologjike, mbledh të gjitha forcat për të kryer këtë tkurrje, pasi objekti me të cilin lidhet, nuk është më. Kur tërheqja (tkurrja) e libidosit kryhet tërësisht dhe humbja pranohet realisht, atëherë, Uni, një pjesëz të libidosit, mbetur brenda tij, e investon në objekte të tjera. Pra, zija dhe përpunimi i saj, sipas babait të psikanalizës, kalon nëpër tri faza:
Faza 1) mohimi i ndodhisë reale, pra refuzimi i humbjes, ose rezistenca ndaj ndryshimit.
Faza 2) fillimi i pranimit të humbjes, në këtë “botë të varfëruar dhe të zbrazët”, pa objektin e dashur.
Faza 3) ndërgjegjësim për humbjen. Pra, kemi një fillim të ri ku Uni fillon të reagojë, e pranon mungesën dhe gjen forca të ecë përpara, duke i dhënë kuptim të ri qenies tënde, jetës.
“Zija normale, tejkalon humbjen e objektit vetë dhe, derisa zgjat, thith gjithë energjitë e Unit. Por atëherë, përse kur mbaron zija, nuk vihet re një rimëkëmbje e menjëhershme dhe një gjendje lehtësimi?” (fq. 3560), pyet Freud-i. Vazhdon, po aty: “Në raport me çdo kujtim, apo me pritshmëritë që tregojnë lidhjen e libidosit me objektin e humbur, realiteti shqipton verdiktin që objekti nuk ekziston më dhe Uni…miklohet dhe bindet….që të vazhdojë të jetojë e të çlirohet nga lidhja me objektin e humbur”.
Lexoj këto gjëra dhe pyetja më mbyt: në cilën fazë je ti, o mik? A pate fuqi t’i numërosh e t’i kapërcesh e të ecësh përpara?!
Atisi vdiq kur ishte 20 vjeç. Në të njëjtën moshë si një tjetër Attis që i përket veç legjendës së vjetër, mitit të Ringjalljes. Është legjenda ajo që na paraprin, apo jemi ne që i kemi dhënë atë lëng të trashë, të murrmë, linfën e kockave, që quhet palcë?!
Tani kanë mbetur fotografitë, ndoshta edhe kujtimet që shkrijnë kufijtë. Të vdekurit të dërgojnë shenja: fotografi, përkëdhelje të padukshme, erë, aroma, ëndrra, objekte, natyrë e shfaqje fluturash, ylberësh, mrekulli peizazhesh në çaste të ngrira, ndoshta ndonjë pupël të bardhë në çastin e humbjes, kafshë, numra dhe shifra të njëjtë, aparate elektrike si drita, apo orë dore që ndalojnë pa shkak, etj. Shpirtërisht jemi të gjithë të lidhur, gjithçka që përcjell kalimin përtej botës së përtejme, është e përqëndruar tek dashuria. Edhe këtë mendim, si nënkresë të butë, e gjejmë në ata libra, që përshkruajnë botën e përshpirtshme.
…nganjëherë të duket se yt bir të shoqëron në periudha të jetës tënde, pa lindur ende, njëjtë si tani kur nuk është më dhe, ty të bëhet se po jeton edhe jetën e tij brenda jetës tënde. Ke dy jetë në një për të treguar… (“Extra time”, fq. 111).
A ka qenë dhembja gjithmonë e njëjta në historinë njerëzore? Njeriu primitiv, brenda nesh, mos qan e ulëret më pak? Jo, thotë Freud-i, e njëjta iso me oi oi, ka qenë gjithmonë. Ndryshon sjellja, vetëm kaq. Dikur njeriu primitiv s’e përfillte vdekjen, e nxirrte nga jeta, ndërsa sot, ndërgjegjja ka marrë një zë të mëvetshëm, njeriu modern e njeh vdekjen dhe e fton për gosti.
Çudi pse gjithmonë arsyeja e ngushticave që të mbetin në fyt është humbja. Ndoshta, se pse pas humbjes, i vetmi qëllim është mosshpërbërja e qenies që ka mbetur gjallë. Nëse ka mbetur gjallë.
Një tjetër psikanalist i rëndësishëm, që ka studiuar përpunimin e vdekjes, është John Bowlby, që me “teorinë e tij të ngjitjes dhe afeksionit”, përqafon idenë se ai që pëson humbje, mund të ofendohet nga ideja se ajo humbje një ditë mund të zëvendësohet. Ai fyet se pret kthimin, atë kthim që për të tjerët është i pariparueshëm, por për të, është mëse i mundshëm. Sipas Bowlby-t, janë katër faza të përpunimit të vdekjes:
Faza 1) pështjellimi, ose çorientimi, që mund të zgjasë edhe me javë të tëra nga çasti i marrjes së lajmit të humbjes. Mund të shoqërohet me mbajtje fryme, shenja të tjera që tregojnë dhembje fizike si dhe mospranimin e lajmit të kobshëm.
Faza 2) kërkim dhe malli i beftë për të humburin. Mund të zgjasë muaj, shpesh, vite. Ka dhembje fizike si ankth, pagjumësi dhe vrarje ndërgjegjeje. Ndonjëherë, në këtë fazë, shfaqet edhe inati dhe zemërimi. Personi ka një ide fikse dhe është gjithmonë në lëvizje. Sheh përqark, flet me të vdekurin dhe shkon në vendet nga mendon se do ta takojë. Thelbi i kësaj faze është kërkimi i vazhdueshëm i të afërmit të humbur. Në fund, vjen trishtimi, që i përket një faze tjetër.
Faza 3) çorganizimi dhe dëshpërimi. Vetëm në rast se i hapet rrugë dhembjes, pak nga pak, mund të përpunosh idenë e vdekjes dhe ta pranosh atë dalëngadalë.
Faza 4) ripërcaktimi i vetes dhe i gjendjes, në të ciën ndodhesh, që mund të zgjasë një ose më shumë vjet. Falen mllefet me personin e vdekur, kujtohen gjëra konkrete, nga ato më të thjeshtat, deri te ato më abstraktet dhe të zgjatura në kohë si vlerat dhe qëllimet e përbashkëta. Vazhdon ta shohësh në ëndrra, e ndjen praninë e tij, pra, personi që ke humbur bëhet sërish personazh jete, duke të dhënë mundësinë kështu të mos veçohesh nga jeta dhe shoqëria. Dikush, për shembull, si në rastin e Durimit, fillon të shkruajë libra për jetën, edhe nëpërmjet vdekjes.
“Ai nuk e di se çfarë ka ndodhur pas vdekjes së tij. Nuk e ke fjalën për atë kortezhin me njëmijë vetë që ndiqnin arkivolin në ceremoninë mortore… Çdo përvjetor, miqtë e tij mblidhen mbi urë, tek vendi ku ka rënë dhe të çudit fakti që shikon midis tyre katërmbëdhjetëvjeçarë, pesëmbëdhjetëvjeçarë, të cilët nuk e kanë njohur kurrë… Por, gjëja që të sëmbon në zemër e që do të doje ta bëje është: ta ftoje Atisin të merrte pjesë në turneun e futbollit që bëhet në kujtim të tij. Jo për gjë tjetër, por këtë vit, është turneu i fundit.” (“Extra time”, fq. 119).
Durimin, mikun, e shoh si një kurriz mali, ku uji ndihet, gurgullon e mërmërin poshtë, po që nuk shihet, s’i përket sipërfaqes. Kam problem përqasjeje me vetë librin, ndoshta ngaqë mërmërima e mikut vjen deri tek unë. Sërish ai është stërmundimi, kalvari, që bëhet edhe i imi.
“Askush nuk vdes vetëm”, thotë psikiatria zviceriane-amerikane, Elisabeth Kübler-Ross, në librin e saj “Vdekja është e një rëndësie jetike” (“La morte é di vitale importanza”, Armenia, 1999). Doktoreshës i doli zëri në mbarë botën, aty nga vitet 70’, pse fëmijët me sëmundje të pashërueshme, i ka marrë përdore, ka parë frikën e tyre, terrorin e të afërmve të tyre, pasionet e mundura, dashuritë e parealizuara për një jetë të gjatë e të lumtur. I ka shpënë, të njëjtët fëmijë, tashmë të lehtë pupël, deri përtej çastit të fundit. Një extra time, që ajo e ka prekur shpesh dhe e bën dordolec të frikës prej errësirës, prej një bote të përtejshme të panjohur.
Në studimet e veta për paravdekjen, doktoresha Kübler-Ross, e trajton fundin e jetës me ritëm të ngadaltë. Ajo vëzhgon, humbet, përpëlitet e gjen se si të zgjedh vdekja, si të paralajmëron, si të përgatit t’i shtrish dorën si një miku, se si ta pranosh fundin që të merr në krahë e të shpie tjetërkund.
Arsyet pse “nuk vdiset vetëm”, i gjejmë edhe te libri i Durimit. Veçse me ritëm marramendës. Në rastin e tij, vdekja s’kishte paralajmëruar. Ishte 1 Tetor 2011, ora 5 e 18 minuta e mëngjesit, kur vdekja kishte vendosur t’ia merrte birin, që ndodhej në një makinë, të ngarë nga të tjerët. Vdekja, që priste birin te ura, te lumi i tharë. Vdekja, që paralajmëroi atin me zhurmë e potere llamarinash që përplaseshin, xhamash që thyeshin. Britma adoleshentësh, që vdekjen e kishin shpërfillur deri atëherë. Atisi fluturoi para se trupi i tij ta braktiste dhe vazhdon ta shoqërojë me hap të lehtë të atin dhe brengën e tij, që, sot e kësaj dite, e kërkon nëpër botë.
“Para vdekjes”, thotë doktoresha Kübler-Ross, “ata që e dinë se po ikin, fillojnë të kuptojnë se zotërojnë aftësinë për të braktisur trupin tyre e po shkojnë drejt asaj përvoje që quhet “jashtë trupit””. Është pak a shumë si thellësia e gjumit, ti e di se je, ti e di se nuk mund të zgjohesh.
Kush na ka dashur e kë kemi dashur dhe e kemi humbur, na pret përtej jetës, kjo është një arsye tjetër pse nuk vdesim vetëm. E treta, është universalja që konkretizohet. Shkojmë drejt një dimensioni që s’njeh kohë, s’njeh hapësirë. Është përmasa e dikujt që ka humbur forcën e rëndesës dhe endet nëpër botë me shpejtësinë e mendimit.
Të gjitha këto, duhet të na ngushëllojnë, por shpesh ndërgjegjja jonë na bën kurthe. Ashtu siç na rëndon pranimi i trupit pa shpirt, ashtu na peshon edhe shpirti pa trup. Aq më tepër kur bëhet fjalë për humbjen e një biri. Ati, nuk kupton që Atisi s’ka vdekur vetëm. E kupton vetëm kur fillon të tregojë ngjarjen, këtë “përpunim dytësor narrativ”, sipas Freud-it, që e shkruan në emër të birit. E kupton kur vjen ta takojë çdo ditë në ëndërr e në kujtime. E kupton vetëm atëherë kur përpiqet të përshkruajë çdo sekondë të asaj ngjarje tronditëse, edhe pse është një torturë më vete. Sepse ai ndien një prani që s’i shqitet. Është çdo gjë njësoj si më parë, me të vetmin ndryshim: mishi s’ekziston në këtë botën tonë tridimensionale, mishin e birit nuk mund ta prekë.
Modeli i përpunimit në pesë faza të humbjes, quajtur ndryshe edhe “modeli Kübler- Ross”, u përpilua, fillimisht, për të sëmurët me sëmundje terminale. Më vonë u pranua edhe për humbjet afektive apo ideologjike.
Faza 1) mospranimi, ose mohimi. 2) zemërimi, frika, dëshpërimi. 3) marrëveshje dhe paktet që bën me jetën dhe shpresën. 4) despresioni. 5) pranimi i humbjes.
I gjejmë të gjitha këto faza te Durimi, ashtu siç i parashikon edhe doktoresha, të ngërthyera e të bëra lëmsh me njëra-tjetrën.
Është edhe një dhembje e madhe, e brendshme, që e shton si fazë të mëvetshme shkimtari. Është çasti i parafundit, zënka e natës finale, që s’mund të kthehet mbrapa. Të mbetet në sy, në zemër, në gjumin e prishur gjithë ajo skenë, kur ti zihesh me birin. Më vonë mendon se duhej të ngulmoje, deri në vdekjen tënde, që ta pengoje të dilte e të merrte makinën. Në emër të një Zoti që emrin e ka ndryshuar qindra herë qysh nga paganizmi, duhej ta pengoje birin të vdiste.
Fjala e parë e librit është “Tashmë…” dhe heroi ynë del nga shtëpia. Fjala e fundit është “a casa” dhe heroi futet në shtëpi, por si tjetërkush, si ai që do të donte të ishte, si ai që do të donte të mos humbte. Pse ky rreth si marramendje?! Sepse në mënyrë të pandërgjegjshme ndërfuten sa ligje universale. “Jeta është të zgjohesh nga një ëndërr. Vdekja është të kthehesh në shtëpi”, thotë një proverb kinez. Dhe ja “shtëpia” në fund të rrëfimit, vdekja, por jo si pika e skajshme që mbyll një sferë të përkryer, por si proces që duhet t’ia nisë nga e para, rilindje, sërish jetë, ku rrjedha do jetë ndryshe. Ndoshta duhet kohë ta konceptosh vdekjen si pjesë të jetës, duhet një përshpirtje e gjatë. Një “Extra time”, edhe për përshpirtjen.
“…parajsa, në të vërtetë, nuk është një vend, por një gjendje sipërore e ndërgjegjes…edhe këtu në tokë mund të jetojmë e të ndiejmë praninë e dikujt që deshëm dhe nuk është më. Varet se çfarë zgjedhim. Tashmë të vdekur, njerëzit e dashur nuk shkojnë lart në qiell, por qëndrojnë rreth nesh për të hyrë sërish në jetën tonë”, thotë Theresa Cheung në “Sekretet e qiellit”.
Edwart Morgan Foster ka thënë njëherë se ka vetëm dy tema në gjithë letërsinë botërore: “dikush niset për udhëtim” ose “një i huaj mbërrin në qytet”. Është teori e thjeshtëzuar, sigurisht, por e shterr idenë e udhëtimit si motorr lëvizjeje.
Libri i Durim Taçit i përket tipit të parë, që është po aq i vjetër sa edhe “Odiseja”. Aty futen edhe “Moby Dick”, romanet e Jules Verne-it, “Liza në botën e çudirave” etj.
Në të tillë libra, personazhi kryesor, i shtyrë nga një krizë, ose kërshëri e brendshme, shkon në kërkim të ndonjë thesari, a vendi të largët, a dashurie prej mishi e gjaku. Tenton zgjidhjen e ndonjë misteri a krimi, ose, thjesht është në kërkim të diçkaje ende të panjohur. Pra, përmbushja e një udhëtimi si pelegrinazh shpirtëror, si rreth i përkryer, s’është gjë tjetër veçse trasformimi i personazhit, gjetja e një ndërgjegjeje të re. Edhe në këtë libër, është një cikël i plotë që heroi e kryen në shërbim të gjetjes së vetes, të asaj pjesëze të humbur diku aty nga mesi i udhëtimit të jetës, po ti s’ke fuqi ta mendosh dhe shkruan: Kanë, Francë. Është udhëtimi i Odiseut, që niset për të gjetur Telemakun që ka mbetur s’di se ku. Është udhëtimi yt më i gjatë, që bën për të mbledhur copëzat. S’ka të bëjë me gjeografinë, ka të bëjë me gjëmën: kohën. Ajo të shpie pas atje te Itaka jote ku ka lindur historia jote, qenia jote, ëndrrat, pasionet. Futet edhe Itaka jote komuniste. Rrethi mbyllet.
Përveç shkarkimit, zbërthimit psikologjik që i bën më mirë një tjetri se sa vetes, përveç dobisë së procesit të “ftohjes” dhe të terapisë, përse nëntitulli i librit është: “Vetja jote e dytë”?!
Kam përshtypjen se është çështje stili. Është zgjedhje ithtarësh. Po jo zgjedhja e një ithtari aristotelian, që parapëlqen stilin linear të rrëfimit: fillim, zhvillim, mbyllje. Sqarohet, diku, e thua që me këtë libër ti nuk përjeton plotërinë tënde, këtu nuk bëhet fjalë të kesh përpara një tekst të tërë, që më pas të zbresësh në çdo kapitull, paragraf, fjali, fjalë, apo shkronjë. Ti edhe lexuesit propozon të përjetojë të kundërtën, të vihet në kërkim të lëvizjes, që të shpie drejt plotësisë.
Autori përpëlitet, flet, ha, fle gjumë, kërcen, monton, çmonton, flet përçart, kujton, shpreson, hamendëson, vdes në mënyrë simbolike, jeton. Shkruan një libër të çrregullt, që “i përngjan funskionimit të trurit”, pulsimit të zemrës, një mish-mash idesh, që duket sikur janë të skicuara me ngut, por në vërtetë, janë të qëllimshme, janë bashkërendese të një kohe që s’i gjendet kahu. Vrapi i ndalet para një dere, ku sheh të shkruar: “Mitobiografia”. Troket se është i sigurt që i përket të dyja botëve, reales dhe shpirtërores dhe atje do të gjejë mitin që i përket. I lipset të mbledhë grimcat e shpërndara në kohë, në hapësirë e kërkon të bëjë të pamundurën, qoftë edhe të shpikë një jetë nga e para.
Ti ke shpikur shkrimin për të mposhtur vdekjen, mik. Flet në vetën e dytë (njëjës), sepse do të na (më) rrëmbesh edhe neve (mua) në vorbullën që krijon. Të intereson gramatika e miteve, jehona brenda shpellave, labirintet e nënndërgjegjes.
Realiteti dhe shëmbëllimi ndërthuren deri në kufijtë e barokut. Shpeshherë, këto plane ngucen të dalin në pah në të njëjtën kohë e luftën s’merret vesh kush e fiton. Është veti e prozës baroke të tregojë më shumë interes për ekspresivitetin se sa për bukurinë formale të fjalës. Është po aq baroke këmbëngulja për të pikturuar një mendim në ecje të vazhdueshme, në vend të atij që ngatërrohet lëmyshqeve të kënetave. Detyrimisht, se një mendje në ecje e sipër zbulon të vërtetën, që e mendon teksa shkruan. Është një pensée pensante (mendim duke menduar), ndryshe nga stili klasik, që është thjesht një pensée pensée (mendim i menduar).
Procesi që lëvrin, lëvizje që ecën, që rritet, që zhvillohet, shpaloset. Një stil që ndërvepron vazhdimisht: herë dramatizon autorin, herë ngjarjet, herë lexuesin, që është aty e pret të bëhet bashkërendës i një udhëtimi ekzistencial.
Elisabeth Kübler-Ross na jep një përqasje të butë e simbolike të vdekjes, në mënyrë të tillë që shqisat të pranojnë disi paqen.
Na jep shembullin e fshikëzës dhe të fluturës. Sipas saj, ne jemi si fshikëza e mbyllur e mëndafshtë që mban brenda një flutur. Fshikëza është ajo që shohim të reflektuar në pasqyrë, pra, ajo pëlhurë e përkohëshme e thellësisë sonë të vërtetë. Kur pëlhura dëmtohet në mënyrë të pariparueshme, ne vdesim, por nga vdekja ndodh një mrekulli: nga fshikëza e mëndafshtë, do të çlirohet flutura brenda nesh.
Përvoja e vdekjes është e njëjta gjëmë, edhe nëse shkatërrimi i fijëzave të pëlhurës së mëndafshtë mund të shkaktohet nga funde të ndryshme të jetës.
Pjesa e pavdekshme që jeton brenda nesh, çlirohet e del jashtë guaskës fizike. Ajo që vdes dhe e varrosim përgjithmonë, është vetëm pëlhura, ajo fijëz e mëndafshtë, që na lidh me fluturën. Nuk jemi as ne, nuk është as flutura.
Le ta mbyllim me Dougy-n, pacientin nëntëvjeçar të doktoreshës Ross, që po vdiste nga një tumor i pashërueshëm. I shkruan shkurt, një ditë: “E dashur doktoreshë, më ka mbetur veç një pyetje për të bërë. Ç’është jeta e ç’është vdekja dhe përse fëmijët duhet të vdesin?
Elisabetha njeri, mori letër, penë e 28 lapsa me ngjyra e, në vend të përgjigjes me fjalë të shumta e të pakuptueshme, vizatoi një ylber. Ylberit i shtoi ca vizatime të tjera ilustruese e të thjeshta, i bashkangjiti edhe letrën e fundit të pacientit të saj të vogël. Të gjitha i botoi në një libërth, i cili shkoi tek mijëra e mijëra lexues, që Dougy-n, pas vdekjes, e përfytyruan ngërthyer mes ngjyrash.
Edhe ky libër është ylberi që ka vizatuar Durimi për Atisin. E ka ngjyrosur dhe ia dërgon të birit, futbollistit të talentuar futbolli, që si lojë të fundit ka zgjedhur “triblimin” me dritat, atje ku një gjysmëhark i madh e ngjyraplot, vendosi të fillojë rrugëtimin drejt qiellit.
Atje, Atisi, ecën i shpenguar e këndon një lutje të vjetër indiane:
“Lërmë të shkoj mespërmes bukurisë,
që sytë e mi të vështrojnë përjetësisht
perëndimin vjollcë e të purpurt”.
