Unë i përkas aradhes së njerëzve pa fat që punuan një jetë të tërë në heshtje të plotë, krejt të pavëmendshëm ndaj famës, sepse nuk e konsiderojnë veten, dëgjojnë zërin mistik që iu thotë se, dita, ajo dita e tyre po afrohet. Ata punojnë një jetë për një ditë. Për një ditë si kjo. Por megjithatë s’janë të vetëdijshëm as për këtë ditë.
Kështu e filloi bashkëbisedimin me lexuesit e shumtë në Sky Town, të ish Blloku, plaku 70 vjeçar, Rob Romana, që çerekun e jetës e kishte kaluar në Nju Jork, në Medison York, Residence For Senior, Woodhaven Boulevard, në Queens.
Pse nuk i keni botuar më parë në shqip dorëshkrimet tuaja? e pyeti një zonjëzë e bukur me gjoks tundues.
Sepse nuk doja. Pasi i shkruaja romanet nuk më pëlqenin më. Kisha bindjen se kushdo tjetër shkruante më mirë se unë. Kjo vinte për arsye së unë budallai e kisha seriozisht më letërsinë.
Ju e latë vendin sapo erdhi demokracia, nuk jeni penduar ndonjëherë për këtë hap?
Shpesh herë. Po kjo s’kishte lidhje me bindjet e mia të lëkundura, po me nostalgjinë. Në fillim nuk më eci. Po të mos më ndihmonte një njeri… Nuk dija asnjë lloj profesioni tjetër, veç të shkruarit. Pastaj s’isha aq i ri. Në tryezë me miq të rinj isha pothuaj i heshtur, po syhapur dhe veshëngritur. Ata rrëfenin, nxirrnin zemrën, unë vidhja subjekte, detaje, fjalë të reja, atmosferë, ngjyrë, karaktere, me një gëzim prej të krisuri. Përdora fjalën vjedhje, se çdo njeri është një dyqan i mbyllur i mbushur plot me privatësi. Unë u shkallmoja dyert, hyja brenda dhe i bastisja, pa i marrë leje kurrkujt. Në emigracion njeriu i ngjan njëfarësoj Hamletit pa Hamlet, sepse kapet me thonj e me dhëmbë pas To be, sa harron pse erdhi, dashuritë dhe hakmarrjet i ka të gabuara. Unë u largova nga vendi im për të njëjtat arsye: kërkoja dashurinë që ishte diçka krejt e gabuar, gjithashtu doja të shprehja hakmarrjen time pa objekt, sepse jeta ime tashmë kishte mbaruar në një Shqipëri të izoluar, ku unë isha harxhuar. Dikush më tha, para se të ikja: Mos u nxito, atje është ndërtuar gjithçka, historia e ndryshimeve të mëdha ka mbaruar, këtu po fillon… Po unë nuk e dëgjova, sepse fillimet janë me shumë probleme, ndërsa mbarimet janë në kohën e qetësisë së akumulimit për të nisur një fillim të ri. Në Shqipëri arti donte shumë kohë që të merrte veten dhe unë s’jam kuptuar kurrë, sepse kam qenë aestetik në shkrimet e mia, bëja art të shëmtuar.
Si ju eci në Amerikë?
Nuk më eci, prej përpjekjeve të mia… në fillim, jo. Përsëri ishte ai njeriu që më ndihmoi. Pa të s’do të kisha bërë dot asgjë. Pothuajse nuk më eci në atë kuptim që mendoni ju. Isha thjesht një njëri fizik, i dështuar, po arrita ta transferoj zotin tim nga Shqipëria në Amerikë. Kjo arrihet me heshtje dhe përvujtëni. Shkrova vazhdimisht, aspak me vullnet e me durim, siç shprehemi rëndom, po më shumë frymëzim, që nuk e di si më erdhi atje në vendin e madh të harrikaneve dhe tsunamëve shkatërrimtare. Bëja një punë kot, sa për të mbajtur veten, kisha një tryezë, një kompjuter ku shkruaja me dorë të parë, papushim, përherë i dalldisur nga frymëzimi. Bëra vetëm një mëkat; vodha letër për të printuar romanet dhe tregimet.
Si mbërritën shkrimet në Shqipëri?
Në Amerikë kam botuar pesë romane. Po nga atdheu mbajnë heshtje, si një lloj zie. Ne andej matanë quhemi të ikur, të harruar. Isha në dy tre lista shkrimtarësh: ata i përhapën gjithandej shkrimet e mia, më vinin shënime entuziastë, po unë s’isha fare i kënaqur.
Nga se ju vinte kjo pakënaqësi?
Nuk e di. E korrigjoj shumë herë shkrimin sa më neveritet. Pastaj dua ta harroj, që të shkruaj tjetrin. Shkrimtarët janë fatkeq, se nuk mund të lexojnë dot veten, po lexojnë të tjerët. Nganjëherë kur harresa ka bërë punën e vet, e marrin librin e tyre në duar me një ndjenjë delikti, sikur të mos jetë e hijshme që të lexojnë librin që kanë shkruar dhe aty e kuptojnë nëse e kanë qullosur ose jo. Më shpesh ndodh kjo e dyta. Është zeja më e vështirë në botë. Më e vështirë se ajo e zotit që di të bëjë njerëz.
Lexonit shumë letërsi?
Pothuajse asgjë. Mbaja mënd Heminguejn, Folknerin, Stainbekun, kaq. Pse, ka Amerika shkrimtarë më të mëdhenj?
E keni bindje?
Jo. Unë pothuajse nuk kam bindje. Sepse bindjet e prishin shkrimtarin.
Kishit momente kur mendonit se ishit një shkrimtar i harruar, se ju takonte të vlerësoheshit?
Natyrisht, por duke u tallur. U mësova të shkruaj pa lexues. Në njëfarë kuptimi lexuesi të bezdis. Sepse shumica e lexuesve nuk dinë të lexojnë. Janë shumë subjektivë. Pastaj ndodh dhe një fenomen: kjo shumica e ka farën e shkrimtarit, po a mbin fara në pasqyrë? Ata imitojnë, po këtë s’e kuptojnë kurrë. 99 për qind e shkrimtarëve janë në të vërtetë lexues pasionantë me fara në pasqyrë. Dy tre shkrimtarë ka, këtë e them nga përvoja.
E mbani veten për shkrimtar?
Sigurisht.
Më pasqyrë?
Më dy pasqyra, timen dhe atë të imitimit. Rrekem të imitoj Heminguejn, po pa sukses, gjithmonë dal te vetja. Nuk jam shumë shkrimtar origjinal. Mendoj se nuk ka shkrimtarë origjinalë. Origjinali i origjinaleve është anonimi i shtyrë në histori. Kush e shkroi Biblën, librin e librave? E di njeri?
A mund të ketë krijim për krijim?
Kjo është letërsia e vërtetë. E vetëmjaftueshme vetëm për t’u shkruar. A mund ta parashikonte Homeri se vepra e tij e madhe Iliada, ndoshta një përmbledhje e shumë anonimeve, mund të kishte kaq çmendurisht botime? Ai e shkroi, ose e kopjoi, Iliada doli, ai u mësua me të si me një gjë të zakonshme. Kur të bëhet vepra jote gjë e zakonshme është diçka e mirë. Ti pasi e nxjerr atë do të presësh zërat. Në qoftë se ata s’vijnë, më mirë, që të shkruash tjetrën, në qoftë se ata vijnë prapë më mirë që të shkruash ndoshta më mirë ose më keq tjetrën. Publiciteti është fals, po i domosdoshëm, se të bën të famshëm, të fortë, kokoroç, po kurthet që të presin, janë nga më neveritësit. Burrat që të afrohen, ata të fuqishmit, janë të korruptuar, gratë e bukura që të bëjnë lajka, janë kurva. Ja, ç’bën publiciteti. Të harxhon kohën dhe të prish humorin.
Ç’punë keni bërë në Amerikë?
Nuk e di. I kam harruar. Nuk ishin punë për mua dhe unë i harroja. Po Amerika është e mirë. Të merr një ditë nga shtrati i pistë cit me morra, ashtu plak e të shëmtuar, të jep një dhomë në Madison York, në Residence For Senior, një infermiere, ca parà, mbulim shëndetësor falas. Kush e shan Amerikën, e kam sharë unë më parë, me nënë! Më falni për këtë shprehje zhargoni, po unë nuk i druhem vulgaritetit, aestetikës, të shëmtuarës përplot art.
Kam lexuar romanin tuaj Tymi, a ka lidhje ai me jetën tuaj?
Sigurisht. Tymi u shkrua në Shqipëri para së të ikja, po nuk u shit dot. Çova 50 kopje te një librar dhe për pesë vjet rresht kam parë librat e mi të paprekur në raftet e tejmbushur. Në Amerikë kam shkruar shumë, God Blass America! Në Shqipëri kam botuar rreth 20 libra, po asnjë rresht nuk është shkruar për to. Unë jam shkrimtar i heshtjes. Kjo më ka bërë mirë, po më ka privuar nga kënaqësitë. S’më ka ecur.
Pse ka ndodhur kjo, as Amerika s’ju ndihmoi, mund të na i shpjegoni?
Është një fenomen i përjetshëm. Kandinskij nuk pranohej në Evropë, sepse fillimi dhe kulmi i tij i përkasin Rusisë bolshevike dhe Evropës naziste. Aestetizmi i tij u quajt një shëmti. Ai i theu format dhe krijoi formën e tij pa formë. Vetëm Amerika e bëri gjeni, Amerika e Solomon Gugenheimit, krijuesit të muzeut të famshëm të Nju Jorkut, muzeut të artit modern të ideuar nga vetë Kandinski, i cili për çudi nuk shkoi asnjëherë në Amerikë. Ai vdiq në Paris. Amerika i shpartalloi shabllonet e Evropës. Mori shumë prej saj, po shkoi më tej me zhurmë sensacioni. Edhe njerëzit në Amerikë ndryshojnë. Kjo vihet re te madhësia e gjërave. Punojnë shumë, hanë shumë, shpenzojnë shumë, përshkojnë rrugë të mëdha, ngaqë është vend i madh, kanë menduar shumë për distancat, për shkurtimet e tyre, atje u ndërtuan urat më të mëdha, metrotë më të mëdha, qytetet më të mëdha, ndërtesat më të mëdha, gratacielet, qysh para një shekulli. Dhe artin e kanë të madh, teknikën, shpikjet, gjithçka… Dhe të gjitha këto brenda 200 vjetëve. Atje e vogla e ka humbur kuptimin. Nju Jorku nuk fle asnjëherë dhe kjo është e vërtetë. Është thyer më kohë konvencioni i gjumit. Nata s’është më atdheu i gjumit dhe dita s’është më atdheu i punës. Ndoshta prandaj është bërë superfuqia e botës.
A keni botuar ndonjë libër atje?
Po. Është folur për to. Po në Amerikë ka shumë shkrimtarë të shquar. Mos harroni, në Amerikë mbërrita afër të pesëdhjetave. Për një kohë u mora më të dashurën time që vuante nga kanceri. Përsëri ai njeri që na u ndodh pranë… Pastaj unë kam mendimet e mia: jam shkrimtar shqiptar, pa u njohur më parë në atdhe, sesi të vjen të njihesh jashtë, është gati si një shenjë hakmarrjeje e padobishme. Por kjo s’qe e mundur. S’m’u dha ky rast. Nuk shkruhet për lavdi, shkruhet për të kënaqur veten. Falë Zotit, nuk pata asnjë sëmundje të rëndë, sepse e kënaqa veten. Nuk rashë në depresionin e rëndë amerikan, sepse nuk kisha kohë. Më mungonte koha dhe me mendim arratisesha në jetën e të tjerëve.
Si ju rizbuluan?
Unë isha i harruar, krejt i harruar, siç jua përmenda, në një dhomë në Madison York, dhoma e fundit, mund të quhet, e jetës sime. Pastaj dihet ç’vjen. Vuaja shumë nga artriti, se Nju Jorku ka shumë lagështirë. Atje po vdisja dalëngadalë dhe as që më shkonte nëpër mënd se do të vinte dikush, vetë Principali dhe do të më drejtohej me respekt dhe njëfarë çudie, sikur të mos e besonte as vetë: Zotëri, më tha, po ju jap lajmin: ju kanë botuar romanet dhe ju presin në atdhe. Duhet të niseni! Tani u kujtuan për mua, i thashë me inat, as vetë nuk m’u besua se nga më erdhi gjithë ai mllef verban. Unë jam i mbaruar. Nuk bëj asnjë hap që këtu. Ç’thoni zotëri, jeni në vete? Atje po ju presin si një shkrimtar të madh. Unë qesha. S’kam fuqi, i thashë. Bill Uashingtoni, njeriu i zi, në dhomën tjetër, zgërdhihej si majmun. A e kuptoni që s’eci dot? thirra, pastaj unë s’kam nevojë për teprime. Jam si ajo midhja në guaskën e vet. Pse më shqetësoni, zotëri?
Është nder për ju, thirri ai i skandalizuar dhe sapak i fyer me përgjigjet e mia. Unë do të jap urdhër t’iu çojnë me karrocë invalidi. Kështu që nuk keni nevojë të lëvizni më këmbët tuaja. Nga ai shtrat ku jeni drejt e në karrocë, pastaj me karrocë në avion… Do t’iu shoqërojë një infermiere. Ju s’do të bëni asnjë lëvizje, madje mund t’ia këpusni gjumit. E shikoni sa e thjeshtë? Asnjë lëvizje, shkrimtar, ajo perpetum mobile është në librat tuaj… Ah, që s’e dinim, t’iu trajtonim pak më ndryshe.
Dhe amerikanët e bëjnë, prandaj kanë ecur se e bëjnë. Më morën si një torbë me dy fije mish e një grusht kocka e më sollën. Po unë s’ndjej gëzim. Çdo gjë ka kohen e vet. Dhe më mungon ai shejtan, Bill Uashingtoni, ai majmuni parazit, që më bënte të shqyhesha gazit, qetësia, punët më orar, ëndërrimi… Këtu ma shkulën trurin me zhurmën, rrëmujën, pyetjet pa fund… për herë të parë zbuloj se paskam qenë llafazani më i madh. E kam mbajtur veten, e kam kyçur, po tani po e vë re se më paska humbur çelësi. Në atdhe të humbet çelësi. Zotërinj, unë i kam mbaruar të gjitha, jam në fund, ju më ktheni me torturë të fillimet… T’iu vijë keq për mua! Tani po e ndjej lodhjen vërtet, a mund ta mbyllim? Gjithë ç’ndodhi me mua e keni te romani që është botuar këtu dhe ju e keni lexuar siç më thatë: Krishti Personal.
Edhe një pyetje, ju lutem. Ishte ajo vajza me gjoks të bukur, që i kishte bërë pyetjen e parë. Ja, ajo i kishte humbur jetës së tij. I ngjante Rona Bonës. A jeni i lumtur që më në fund ju lexojnë dhe ju pëlqejnë kaq shumë në atdhe?
Unë i lumtur kam qenë gjithmonë edhe pa ndodhur kjo. Më falni, zonjëzë, po unë mbeta duke përsëritur, së më ka mjaftuar gjithmonë kënaqësia e të shkruarit.
Radha ishte e gjatë teksa firmoste librat me kapakë të hapur. Ajo dora e tij e rreshkur me blana mavi lëvizte ngathët mbi faqen e parë të librit, mbi atë syprinë mat të letrës dhe linte një firmë të ngatërruar. Po ai s’kishte fuqi të vinte firma pa fund dhe t’iu përgjigjej pyetjeve të çuditshme që i bënin lexuesit. Një nga këto pyetje ishte dhe kjo: Psw kjo vonesë kaq e gjatë për t’iu shpallur shkrimtar të madh? Dhe ai iu përgjigj; Stefan Cvajg thotë në kujtimet e tij së koha vjen për secilin shkrimtar, po duhet pak durim. Atë pothuajse e harruan për një periudhë të gjatë, se ishte koha e revolucioneve, e luftërave, e eksperimenteve, e depresionit të madh, para dhe midis dy luftërave, po gjithsesi njeriut i pëlqejnë historitë intime, të përjetshme, prekëse, madje më shumë, letërsia e emocioneve të imta, të forta. Kur kjo ngjizet me art të madh, si te Cvajgu, ajo ka jetë të gjatë, njeriu i rikthehet herë pas here. Ta dini, nuk ka letërsi të mirë pa emocione. Erdhi dita e tij dhe Stefan Cvajg nuk kishte kohë të priste botuesit nga e gjitha bota, që zinin radhë të dhoma e pritjes. Në vitet 30 librat e tij u bënë bestseller numër një në botë, ai ishte më i shituri, më i lexuari, më i komentuari, padyshim novelisti më i shquar i kohës. Pastaj koha e tij kaloi, erdhi koha e një tjetri, si bie fjala, e Anri Barbys, Lui Aragon, Mihail Shollohov. Kështu ndodh më shkrimtaret. Është si puna e asaj lules, agavies, që mbin në brigjet shkëmbore të deteve të Mesdheut. Çel e lulëzon vetëm një ditë në vit me furinë e një revolucioni, me kaq madhështi divine, sikur ka zbritur nga qiejt, pastaj të nesërmen, për çudi, vyshket e thahet e humbëton, sikur të mos kishte ekzistuar kurrë. Shkrimtari nuk duhet të jetojë për këtë ditë, sepse kjo do të ishte mallkim. Ai do të çmendej nga dëshpërimi i madh. Shkrimtari duhet të jetojë për të shkruar dhe kaq, jo të zgjasë veshët për të dëgjuar ç’thonë pasi e kanë lexuar, kush e pëlqeu, kush s’e pëlqeu e plot dokrra të tilla. Ju ndoshta do të thoni së është pak si spartane kjo gjë. Po Tolstoj apo Dostojevski u mësuan. Ata e vendosën Rusinë ngjitur më gotën e çajit në skrivaninë e tyre. Tolstoi shkruante pa pushim si ai bujku që lëron arën e bën tërë atë punë për bukën e gojës. Dhe profeti i Jasnaja Poljanës nuk di të ndalet, punon derrçe si për bukën e gojës, ndonëse është kont dhe rron në një çiflig të madh. Dostojevski i diktonte tre romane njëherësh Ana Grigorievnës dhe e quante këtë punë, që ishte më e rëndë se ajo e skllevërve të piramidave, fare të rëndomtë, madje ëndërronte sikur të kishte dy Ana Grigorievna për të kopjuar gjashtë romane në të njëjtën kohë. Ç’ishte ky shkrimtar? Një mjeshtër i lindur. Një Shën Gjon apo një Shën Mateu. I dolën të gjitha dhe duhen shekuj për t’i dalë akoma të gjitha. Forca e tij parashikuese ishte më depërtuese së rrezet lazer. Po këta janë fare pak, vijnë shumë rrallë. Bota është e mbushur më gjeni të rremë, atë që thotë dhe Bibla. Sot, po edhe në të gjitha kohët, është e modës letërsia e bukur, beletristika, fabula e bukur që të mban frymën dhe s’e lëshon librin nga dora. Kjo ka një të mirë, së të nxit të bëhesh shkrimtar dhe ti guxon e kuturis të llangosësh letër. Unë sot po vë re me trishtim të madh së të gjithë shkruajnë dhe pandehin se janë të mëdhenj. Letërsia është kthyer në një nevojë fiziologjike, është bërë, si të thuash, shtojcë e organizmit, njëfarë apendiciti atavist që s’i duhet kujt. Ky është dhe fundi i letërsisë, kur ajo demokratizohet në kuptimin më vulgar të fjalës. Demokracia nuk erdhi për mirë, përkundrazi erdhi si një mallkim për letërsinë: heshtje për të mëdhenjtë e vdekur, stigmë e poshtër për të mëdhenjtë e gjallë, përderisa ata nuk shkruajnë si ty, sepse ti je një derr që je mësuar me lëtyra. Duhet një kohë e gjatë që gjërat të vihen në vend.
Ju lutëm dhe një pyetje tjetër: kush është ai njeriu që ju ndihmoi?
E keni në romanin Krishti Personal. Juxhin Monro, nobelisti. Por atë do ta gjeni dhe të trilogjia Rona Bona, dorëshkrim, që dua ta botoj në Shqipëri.
Firmat nëpër libra nuk kishin fund. Atëherë firma e tij u bë vulë dhe ai shpëtoi prej kësaj torture. Shitjet kishin qenë të paparashikueshme: 4000 libra në javë. Tre ribotime brenda një muaji. Kur ai mbërriti në Shqipëri, dy romanet më të mirë dhe një përmbledhje me tregime dashurie ishin shitur nën banak si në kohët e arta të librit. S’mbahej mënd prej shumë vitesh një ngjarje kaq e bujshme letrare. Vepra të ngjallura së vdekuri, i quanin ato romane që, prej shumë kohësh kishin kaluar në heshtje dhe i kishte mbuluar pluhuri dhe
Ai vërtet ndihej i lodhur. E vunë në karrocën me rrota dhe e shtynë në korridorin e ngushtë. Para se ta çonin në hotel e futën në një kafene mondane. Atje iu qepën gazetarët, njëra prej tyre u tregua më këmbëngulëse dhe i pëlqeu. Filloi t’i rrëfejë intimitete, i vinte mirë që ajo ia krijoi menjëherë atë gjendje kur duam të hapim barkun. E shikon, i tha, këtë kryq? Dhe i tregoi historinë e kryqit me hirin e Rona Bonës. Mbante mënd që e kishte hequr nga qafa. se ajo vajzë e bukur dhe e zgjuar që i kishte përndritur rininë, donte ta shikonte nga afër. Paska Krishtin të skalitur, kishte thënë. E natyrshme, tha ai. Krisht floriri. Ky është Krishti personal. E çuan në hotel, në dhomë dhe e mbyllën brenda. Atje nuhati parfumin delikat, gjeti disa tufa me lule të freskëta, kartëvizita dhe shënime plot me komente për librat e tij. Madje gjeti dhe një letër dashurie të shkruar me të kuq buzësh. Kjo e habiti fort. Mos ishte ajo vajza më gjinj të bukur, aq tundues? Për herë të parë ndoshta ndjeu keqardhje për kënaqësitë që kishte humbur. Sepse ishte në moshën e humbjeve. Midis letrave pikasi dhe atë të botuesit, që e uron me shumë gëzim për ardhjen dhe paraqitjen shumë ekstravagante e kontradiktore në publik. Ky qenka kaqol, pëshpëriti, s’vjen nga radhët e letërsisë, patjetër do të jetë i huaj dhe i rrezikshëm në këtë fushë të Apolonit. Midis rreshtave i zunë sytë dhe këtë shprehje, që ia ngriti nervat: Aq sa kemi fituar, unë kam harxhuar për botimin e librave të tu, kritikën, reklamën, drekat, darkat. E ke të paguar hotelin deri nesër. Pasnesër do të përcjell vetë në aeroport. Këtu tri ditë vazhdon euforia, pastaj ju s’keni ç’bëni më, se të harrojnë. Ty të bie të ikësh ditën e katërt. Kjo e dëshpëroi pa masë. Iu duk fare pa takt dhe, për më tepër, fyese, si një shkelm pas bythëve.
Iku ditën e katërt. Botuesi nuk erdhi ta përcillte, siç i kishte premtuar, po dërgoi një shkrimtar të ri, që e shtyu karrocën e tij deri poshtë në holl. Ku po më shpini, djalosh? e pyeti ai. Në aeroport. Po unë nuk dua të iki, djalosh. Edhe të dua, s’kam fuqi. Vërtet, ju nuk doni të ktheheni në Amerikë? Jo. Unë dua të vdes këtu. Prisni, ju lutem, sa të marr botuesin në telefon.
Piu një kafe, ndezi një puro të gjatë dhe këqyri njerëzit përreth. Të gjithë ishin të huaj… Djaloshi po vonohej. Ai piu dhe një kafe tjetër, ndezi puron e dytë. I kishte pëlqyer Shqipëria. E kishte lenë para 20 e ca vjetësh. Rrëmujë gazmore gati e krisur si atëherë, vajza shumë të bukura, kaos. Kaos feste. Erdhi djaloshi më në fund më fytyrë të prishur. U ul pranë tij, e pa në sy, i kapi me dhembshuri dorën e rreshkur kockë e lëkurë që i dridhej ngapak. Ju duhet të shkoni, i tha, është për të mirën tuaj. Këtu s’keni ç’bëni më. Sepse kështu shkatërroni të gjitha planet e shtëpisë botuese. Dy veprat tuaja kryesore janë përkthyer dhe së shpejti botohen në, Angli, Kanada, Zelande e Re, Australi. Gjallë a vdekur ju duhet të jeni atje.
Djalosh, thuaj botuesit tënd torollak, se mua s’më interesojnë këto gjëra. Unë s’jam kukull e lidhur me penj. I kam këputur prej kohësh, djalosh. Unë nuk iki, se dua të vdes këtu. S’ka më kohë për mua. Dua të vdes këtu. Unë kam ardhur për të vdekur këtu, djalosh. Shkrimtari i ri u ngrit në këmbë dhe i tha se duhej të shkonte. Mos më lini vetëm, pëshpëriti ai, të paktën më shoqëroni dhe sot. Po ishte e kotë, djaloshi ia mbathi.
Kishte ardhur dreka e ditës së katërt dhe ai s’kishte ngrënë asgjë. Dikush e nxori nga hoteli. Ai i tha një të panjohuri ta çonte në varreza. Atje mbërriti në muzg. Ishte aq plak sa, nga ligështimi, ndjeu nevojën për të qarë. Në varreza kishte shumë lypës, qen, dele, lopë, kuaj tuhafë të çmbrehur nga karroca, të tretur e të ligur plot më shenja plagësh të pambyllura, po fare rrallë të zinte syri dhe ndonjë nostalgjik të varreve. Njëri prej tyre, një gjatosh me kravatë dhe flokë të lëpira, sapo kishte shkulur barërat e egra dhe pat larë me sapun varrin prej mermeri të kuq të së dashurës, që kishte vdekur e re. O plak, tha ai, po ju ç’doni këtu kaq vonë? Ju kanë harruar? Jo, erdha vetë, se dua të vdes. Ja, një shprehje nga bibla e vjetër, kështu vdesin perënditë. Po ju më kopjuat mua. M’i lexuat mendimet në ajër. Kjo ndodh me filozofet. Unë vij përditë të vdes të varri i të dashurës sime, po kam dy vjet që s’po vdes dot. Kot e keni, nuk keni për të vdekur as ju. E dini si thoshte gjyshja ime, ndjesë pastë, që, 80 vjeç, lexonte pa gjyzlykë David Koperfildin e Çarls Dikensit? Vdekja nuk i merr filozofët, i bën të vuajnë, po nuk i merr shpejt, se ata nuk kanë frikë nga vdekja, ngaqë gjithë jetën merren me gjykime rreth vdekjes. Eja, plak, të hedhim ndonjë gotë se aty në gotë ka dhe pak vdekje. E shtyu karrocën gjer pranë një grope të hapur, gati për një varrim të ri. Ja, kështu jetoj, o plak, vij dhe rroj në këto gropa të hapura për varrimet e së nesërmes. Çdo ditë kallen brenda 5-6 arkivole. Pres të vijë muzgu, kur janë gati gropat e reja dhe futem brenda të shtyjë natën bashkë me të dashurën time. Ky është qyteti im, plak, qyteti më i kollajshëm në botë, ku humbet nocioni kohë, punë, tre vaktet monotone e të mërzitshëm, festat, dashuritë, një qytet prej mermeri, një qytet i ngrirë, një qytet akulli njerëzor. Zini dhe ju një gropë dhe prisni vdekjen kësisoj.
E shtyu brenda me gjithë karrocë dhe, para së të largohej për te gropa e tij, i tha: Natën e mirë, plak, dhe mos harro që, para se të flesh, t’i lutësh Zotit për vdekjen tënde. Kushedi, tregohet zemërgjerë me ty. Natën e mirë, plak.
Iu kujtua kryqi me hirin e Rona Bonës, vuri dorën në qafë, po s’e gjeti. Ajo vajzë s’ia kishte kthyer më. Dhe dorëshkrimi i trilogjisë, që s’ia kishte kërkuar njëri, i shkau në gropë dhe e zbardhi atë si dëborë. Ky ishte i printuari, tjetri flinte në kompjuter. Rona Bona. Hiri i saj, ky dorëshkrim, hiri i saj. Mbylli sytë. Qau në heshtje.
Natën e mirë, plak, dëgjoi zërin e djaloshit të vrerosur nga gropa tjetër.
New York 2011
