(Në një të drejtë autorësie “familjare”, titulli i mësipërm është risjellë i huajtur nga një artikull i 1982 i prof. Jup Kastratit në revistën “Nuova Albania”, pas kthimit nga qëndrimi një mujor në komunat arbëreshe me qëllim kërkimi në arkivat e bibliotekat e Kalabrisë).
Që nga momenti i themelimit të QSPA-së në janar të 2020, në agjendën prioritare të punës qëndronte vizita tek komunitetet arbëreshe të Kalabrisë, e më pas tek ato të Sicilisë, të Puljas, të Abrucos e me radhë. Rrethanat nuk u treguan të mëshirshme: fillimi i funksionimit të institucionit përkoi me pandeminë, me izolimin. Pavarësisht mosndërprerjes së punës për asnjë çast, vizitat nuk u kryen asnjëherë në këto dy vite sepse izolimi nga pandemia zgjatej e nuk kishte fund, kësodore edhe vizitat mbesnin në agjendën e shkruar të muajve që rrokulliseshin pa ndryshuar situatën: kishte një tis kalendash greke në këtë plan.
Vizita u arrit të realizohej vetëm në datat 16-20 qershor 2022. Nuk do të doja të ndalesha te të gjithë takimet, të cilat gjithsesi do t’i përmend shkurtimisht, por te çfarë doli nga këto takime, te diskutimet më thelbësore, te përfundimet, te vendimet e projektet e afërme e të ardhshme. Ndiej detyrimin moral të theksoj se kjo ishte hera e parë në historikun e vizitave të realizuara nga delegacione të ndryshme shqiptare në kohë, të nivelit politik apo akademik, kultorologjik apo edhe të trupave të ndryshme regjizoriale apo artistike të shekullit të kaluar e të këtij fillim shekulli, që realizohej nga ana jo vetëm e Qendrës së Studimeve të Arbëreshëve (QSPA), por me vullnetin e praninë e një përfaqësie të Komisionit të Jashtëm Parlamentar, kryesuar nga zj. Mimi Kodheli, me praninë edhe të zvkryetarit të Parlamentit të Shqipërisë, z. Agron Gjekmarkaj. Agjenda, e realizuar nga QSPA në bashkëpunim të ngushtë me Presidentin e Federatës së Shoqatave Arbëreshe z. Damiano Guagliardi, ishte fort e ngjeshur. Në maratonën e agjendës, do të veçoj disa syresh, të cilët patën edhe rëndësinë e së ardhmes së afërt të çështjes arbëreshe.
Pas udhëtimit me traget me linjën Durrës – Bari, në mëngjesin e dt. 17 qershor 2022, në orën 08.30 nisemi për në Katanxaro të Kalabrisë. Agjenda parashikonte dy takime të nivelit të lartë, politik, por edhe akademik, përkatësisht me Presidentin e rajonit të Kalabrisë, z. Roberto Occhiuto-n në Katanxaro e, brenda së njëjtës ditë të kalohej në Kozenca në takim me Rektorin e Universitetit të Kalabrisë, prof. Nicola Leone-n. Takimi me Presidentin Occhiuto qe sa I përzemërt, por po aq edhe shpresëmirë. Në synimet e ambiciet e tij në raport me Shqipërinë, ai e shihte krejt të afërt momentin kur Kalabria do të shndërrohej në urën lidhëse të Italisë së Jugut me Shqipërinë. Në këtë kuadër, edhe çështja arbëreshe, ajo e ruajtjes së gjuhës në veçanti, hynte në këto ambicie, duke u mbështetur edhe në vullnetin politik të Shqipërisë.
Në takimin me Rektorin e Universitetit të Kalabrisë, prof. Leone-n, i parashtrova domosdoshmërinë e bashkëpunimit me Departamentin e Gjuhës Shqipe pranë këtij Universiteti, kërkesë e cila nga ana e QSPA – së i është bërë që në ditët e para të krijimit të saj, por që ka ndeshur në refuzimin e vijueshëm nga ana e tyre. Rektori, u shpreh se nuk ishte në dijeni të këtij fakti dhe më ftoi t’i shkruaja më gjatë në lidhje me këtë çështje (gjë të cilën e bëra para pak ditësh).
Të shtunën më 18 qershor, vizitë në fshatin e Maqës (Makji në arbërisht) për të nderuar kujtimin e Jeronim De Radës në shtëpinë e lindjes së tij, ku pritemi nga kryetari i bashkisë z. Ernesto Madeo. Më pas vijohet në Strigàri (San Cosmo Albanese) ku, të pritur nga kryetari i bashkisë z. Damiano Baffa, vizitohen vendet serembiane, Fondacioni i De Radës si dhe dhoma e dedikuar Terenc Toçit. Në 12.30 të së njëjtës paradite transferohemi në Vakaric (Vaccarizzo Albanese) ku pritemi nga kryetari i bashkisë z.Antonio Pomillo; vizitohen Kisha, Ekspozita e përhershme e kostumeve arbëreshe femërore.
Pasditen e së njëjtës ditë, e shoqëruar nga z. Damiano Guagliardi, drejtohem më herët se pjesa tjetër e grupit, për në bashkinë e Shën Mitrit (San Demetrio Corone) për të diskutuar paraprakisht me dy kryetarët e bashkive Madeo e Baffa në lidhje me një nismë që është e një rëndësie parësore për ruajtjen përfundimtare të kulturës së shkruar arbëreshe: nënshkrimin e Deklaratës së synimeve të një Marrëveshjeje bashkëpunimi midis Qendrës së studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA) dhe komunave të Shën Mitrit e Strigàrit për krijimin e një Arkivi informatik librar, dokumentar, fotografik e sonor të trashëgimisë Arbëreshe. Në ora 20.00 hapet mbledhja në Sallën e Këshillit bashkiak të Shën Mitrit, nën drejtimin e kryetarit të saj z. Madeo dhe avokatit Emanuele D’Amico si dhe në praninë e 12 kryetarëve të tjerë të bashkive arbëreshe. Objektivi: diskutimi i hapur mbi problemet më shqetësuese dhe me përparësi zgjidhjeje nga të dyja palët, ku folën në mënyrë pasionale e me përgjegjësi të gjithë kryetarët e bashkive arbëreshe. Në fjalën e tij, Presidenti i FAA-së, z. Damiano Guagliardi, me kërkesën e vetë kryetarit Madeo, ilustroi me fakte, kufizimet normative të Ligjit 482 të 1999 si dhe L.R. 15/2003 duke kërkuar nga Komisioni i jashtëm Parlamentar shqiptar: a) Një dëgjesë të kryetarëve të bashkive dhe shoqatave arbëreshe në një nga mbledhjet e këtij Komisioni, me qëllim që Parlamenti të informohet për gjendjen ekzistuese të Arbëreshëve të Kalabrisë; b) mbështetjen e QSPA-së nga ana e qeverisë shqiptare për rëndësinë e posaçme të punës së këtij institucioni (QSPA), si i pari i këtij lloji në historinë e shtetit shqiptar që nga krijimi i tij e deri më sot kushtuar tërësisht arbëreshëve, dhe bashkëpunimit të saj me Fondacionin rajonal të Pakicave arbëreshe në Kalabri e në rajonet e tjera kudo ndodhen në Itali; c) që, duke u bazuar në ligjin e sipërpërmendur 482/99 (neni.12) të nënshkruhet midis Italisë dhe Shqipërisë një Medmorandum që të rregullojë politikat didaktike të përdorimit të arbërishtes në shkolla; c) që, midis qeverisë shqiptare dhe Rajonit të Kalabrisë të nënshkruhet një dokument bashkëpunimi i shtrirë edhe për relacionet ekonomike e të volontariatit, të inovacioneve teknologjike e të programimit evropian, me synimin e qartë të përshpejtimit të hyrjes së Shqipërisë në BE.
Zj. Mimi Kodheli, në cilësinë e Kryetares së Komisionit të Jashtëm Parlamentar, shprehu vullnetin e saj personal, po aq sa të këtij Komisioni në mbështetjen e kauzës arbëreshe. Ky vullnet u shpreh edhe në takimet e tjera të këtyre ditëve.
Në cilësinë e Drejtores Ekzekutive të QSPA-së e, në emër të këtij institucioni, ndër të tjera, bëra publike dy nisma të rëndësishme: 1) atë të organizimit në këtë vjeshtë të 2022, të të parit tubim të kësaj natyre të organizuar ndonjëherë në Shqipëri, të pagëzuar “Ditët e Librit Arbëresh”, në bashkëpunim me FAA-në si dhe me cilëndo shoqatë apo individ studiues që dëshiron t’i bashkohet kësaj nisme. Në këtë ngjarje dyditore, do të realizohet ekspozimi i librave të autorëve bashkëkohorë arbëreshë të pas Luftës së Dytë Botërore deri në ditët e sotme, pas një përzgjedhjeje të tyre sipas vlerës dhe fushave përkatëse (krijime letrare, studime leksikologjike, studime historike, kultorologjike etj), dhe më pas do të zhvillohet një ditë e tërë studimore mbi këtë prodhimtari, duke u ndalur në disa syresh që paraqesin një kontribut të spikatur. Nisma do të transferohet në ditën e dytë edhe në një prej qyteteve të Shqipërisë (përzgjedhja do të bëhet në bashkëpunim me organizatorët arbëreshë); 2) fillimin e vënies në praktikë të projektit të “Shtëpisë së Arbëreshëve”, një projekt që është skicuar që në fillim të krijimit të QSPA-së në kuadrin e strategjisë së saj të gjithëpërfshirjes së trashëgimisë arbëreshe në një vend. Qendra jonë, krahas studimit e botimeve të kulturës retrospektive e aktuale, i jep rëndësi parësore në vizionin e vet, arkivimit, ruajtjes, shfrytëzimit të kësaj trashëgimie dokumentare të dorëshkrimeve, librave, por edhe asaj fotografike, audiovizive e sonore digjitale brenda territorit të Shqipërisë. Pikërisht në këtë kontekst vjen edhe domosdoshmëria e ngritjes së një Arkivi të Arbëreshëve, në kuptimin e gjerë të fjalës, me seli në Tiranë e nën menaxhimin e Qendrës së Studimeve për Arbëreshët.
Me një rëndësi të dorës së parë në këtë takim, ishte edhe bërja publike nga ana ime në emër të QSPA-së, ky projekt parësor i punës sonë immediate e afatgjatë të “Shtëpisë së Arbëreshëve” me seli në Tiranë, me mbështetjen e bashkisë së Tiranës apo Ministrisë së Kulturës, projekt i cili parasheh krijimin e tri hapësirave: hapësira e parë do t’i kushtohet një biblioteke ekskluzive të/për Arbëreshët, në shërbim të publikut studiues, por edhe të studentëve të Fakulteteve të Filologjisë e Letërsisë shqipe, të cilët mund të realizojnë temat e diplomave të tyre në këto lëmi të universit arbëresh; hapësira e dytë do të jetë ajo e Arkivit që përmendëm pak më lart, e furnizuar nga vetë arbëreshët, nga bibliotekat publike e private të tyre, nga shoqatat e nga studiues të ndryshëm të cilët synojnë t’i bashkëngjiten kësaj nisme duke ofruar material me natyrë edhe private. Dorëzimi i materialeve do të bëhet në mënyrë rigoroze sipas kritereve të njohura botërisht në Arkivat e Shtetit, e sipas legjislacionit në fuqi të Republikës së Shqipërisë; hapësira e tretë, do t’i kushtohet një muzeumi të përhershëm të Arbëreshëve, por njëkohësisht edhe ekspozitave të përkohshme të artistëve piktorë, skulptorë, fotografë arbëreshë të së kaluarës, por mbi të gjitha të autorëve bashkëkohorë. Ky projekt i Shtëpisë së Arbëreshëve me vendosjen brenda të Arkivit për të cilin u firmos edhe Deklarata e mësipërme, do të bëjë të mundur lindjen në kohë edhe të një rrjeti muzeal e arkivistik qarkullues të të gjitha komunave të tjera arbëreshe që, me ndihmën e teknologjisë digjitale, do të ketë kompetencat ekskluzive për ruajtjen e valorizimin e trashëgimisë arbëreshe brenda truallit amë shqiptar, si një e Mirë e Përbashkët Publike Kombëtare e dokumentimit të një periudhe kyçe të historisë së Shqipërisë. Një dokumetim i tillë brenda territorit tonë, do të ishte pasaporta më e mirë për dinjitetin historik të faktuar të Shqipërisë, e cila, pa qenë pretenciozë më shumë se duhet, do të shërbente edhe për të ëndërruarën hyrje tonën në Bashkimin Europian.
Takimi përmbyllës i këtyre katër ditëve, mbase edhe më emocionuesi, sepse ishte nën shenjën e sinqeritetit pa “dorashka” politike, diplomatike apo rëndom etike të këtyre takimeve, ishte ai me Federatën e Shoqatave Arbëreshe (FAA), në selinë e Bashkisë së Civita-s (Qiftja në arbërisht), nën drejtimin e kryetarit të bashkisë, z. Alessandro Tocci-t.
Prof. Vincenzo Bruno, shkrimtar e njeri i kulturës, midis të tjerash, argumentoi edhe disa nga arësyet që sipas tij kanë mbajtur të gjallë identitetin arbëresh, ku ai renditi atë të një ndërgjegjeje kritike të arbëreshëve e të qenit de jure e de facto shtetas italianë, por të ndryshëm; i rrethanave historike që e kanë shoqëruar këtë rrugëtim mendor e shpirtëror të arbëreshëve, e të kësaj nevoje të pashuar asnjëherë të të mbajturit fort të identitetit të të parëve të tyre; e punës së pashoqe të bërë nga Shoqatat arbëreshe, si kulturore, po aq edhe të punës së drejtpërdrejtë në terren etj. Ndërsa Presidenti i FAA-së, Damiano Guagliardi, e përcaktoi veten si të “sëmurë nga Arbëreshiteti”; ai shpalli publikisht kontingjentin e pasur që ka në mend t’i dhurojë Shtëpisë së Arbëreshëve në Tiranë. Ndërsa Attilio Mazzei, ish kryetar i bashkisë së Caraffa-s, kishte bërë 146 km për të ardhur në këtë takim. Ai paraqiti një ide shumë të vlefshme të të krijuarit të një tipologjie “Erasmus” për kurset e ndjekura në Shqipëri nga ana e të rinjve shqiptarë, po aq sa të studentëve shqiptarë në komunat arbëreshe. Studiuesi i vyer Salvatore Bugliaro, solli mesazhin e të bashkuarit e jo të përçarjes midis individëve, studiuesve apo protagonistëve të skenës arbëreshe në Itali, po aq sa të atyre në Shqipëri. Por, nga ana tjetër, me hidhërim u shpreh se kemi mbetur “jetimë” nga ata që ishte dashur të na ndihmonin në këtë rrugëtim. Studiuesi Franco Perri bëri një përmbledhje të thuktë e të saktë të shpërndarjes së shqiptarëve e arbëreshëve nëpër botë, të shpopullimit të egër që po u ndodh këtyre komunave në Itali nga ana e të rinjve arbëreshë, por po aq edhe nga braktisja e të nxënit të arbërishtes. Kurse mësuesi Michele Greco, në një shqipe të saktë, mes emocioneve u shpreh se “sot na u hap zemra, shpirti, se ju jeni me ne, se ne jemi të fortë për sa kohë mbajmë të gjallë gjuhën tonë”. Ndërsa Giovanni Mannuccio, ish kryetar bashkie i Acquaformosa-s, u shpreh ndër të tjera se lipset të çohet në qeverinë italiane propozimi i të paturit një përfaqësim në parlamentin evropian të të gjithë diasporës shqiptare, të vjetër e të re.
Në fund të këtyre ditëve pune, por edhe të një kënaqësie dhe emocioni të parrëfyer (personalisht kjo e fundit) duke mos krijuar asnjë eufori të pavend, uroj që në këtë rrugëtim të gjatë që tashmë e kemi marrë, të mbajmë parasysh frazën e mençur latine “Festina lente” (shqip: nxito me ngadalë, me maturi), sepse koha për të vepruar është sak kjo.
Tiranë, më 30 qershor 2022
