Bisedoi: Bujar Hudhri
I dashur Pashko, para disa muajsh, poeti dhe shkrimtari i njohur Besnik Mustafaj më foli për një libër që kishit shkruar në anglisht, të cilin donit ta botonit edhe në shqip, pikërisht tek “Onufri”. Tani që është në duart e lexuesit shqiptar, çfarë provoni?
Në librin tim, në kujtimet e mia, kaloj nëpër një histori, në të cilën çdo lexues i moshës sime, apo i rrugëtimit tim, mund ta gjejë veten. Është ky një rrëfim përmes të cilit sjell grimca nga e kaluara ime, duke trajtuar një temë aq të pranishme në të gjitha trojet shqiptare, mërgimin, si temë e përbotshme. Nëse lexuesi është vetë emigrant, ose nëse dikush nga të afërmit e tij ka emigruar, ai do të gjejë veten në historinë time, që mund të trajtohet edhe si universale. Ajo tregon sfidat e mundimet me të cilat përballet brezi i parë derisa përshtatet në një botë të re, duke u ballafaquar me faktin se zemra dhe mendimet gjithmonë u kthehen në pjesën e parë të jetës së tyre, në rastin tim, njëzet vitet e para të jetës sime. Këto vite përbëjnë thelbin e historisë sime, e ndërlidhur ajo me të kaluarën tonë në vendin tim të origjinës, pjesën e Malësisë së Madhe, e mbetur në Mal të Zi (ish-Jugosllavi). Në librin tim përpiqem t’i përgjigjem një pyetjeje të thjeshtë që i bëra vetes shumë herë që nga dita kur u largova nga vendi im në vitin 1985. Kjo pyetje e thjeshtë, por në esencë shumë e komplikuar, ishte: A mos kam mëkatuar kundër etërve të mi duke u larguar nga vendlindja ime, duke lënë gjithçka që dija dhe gjithçka që baballarët e mi jetuan për shekuj me radhë? Duke iu përgjigjur pyetjes sime, mundohem të lë një mesazh të fortë për ata që do të vijnë pas, këtu në vendin tonë të ri, se ata, ndërsa bëhen amerikanë, mund të ruajnë rrënjët e veta dhe të dinë se nga vijnë, dhe përmes kësaj të ruajnë trashëgiminë tonë shumëshekullore.
Ishit njëzet vjeç kur morët vendimin për të shkuar në Amerikë. Pas dyzet vjetësh morët vendimin për botimin e këtij libri. Ku e shihni njëfarë ngjashmërie?
Derisa rritemi dhe i afrohemi pleqërisë, bëhemi më të mençur. Unë kam shkuar në SHBA si një 20-vjeçar pa e pasur të qartë se çfarë doja. Shpejt pas arritjes në SHBA e kuptova se ky ishte vendi ku do të realizoja ëndrrat e mia. Meqë m’u dha kjo mundësi, kam edhe një histori për të treguar, një histori që nuk është glorifikim i arritjeve dhe i të jetuarit të ëndrrës amerikane, edhe pse është pjesë e saj, por më e rëndësishmja për t’u dhënë jetë atyre që ishin heronjtë e botës sime dhe që më kanë frymëzuar të bëhem ai që jam sot. Është një histori që kapërcen kohën, që mund të impresionojë në një nivel të vogël tek ata breza që vijnë pas nesh, që të mos harrojnë kurrë dhe të mund të shikojnë gjithmonë me admirim dhe dashuri atë pjesë të botës prej nga vijmë.
Sami Frashëri shkruan diku: “…sado gjatë të jetojë njeriu, njëzet vitet e para të jetës së tij janë vitet më të gjata.” Pikërisht këtyre viteve edhe ju u kushtoni pjesën më të madhe të librit. Pse kjo zgjedhje?
Sami Frashëri është një nga rilindësit e mi të preferuar, që i takon epokës që është baza e kombit, historisë dhe kulturës sonë. Edhe pse nuk e kam lexuar, kjo tingëllon kaq e vërtetë, sepse ato njëzet vite të jetës sime kanë dëshmuar të jenë më të rëndësishmet në formimin tim, për t’u bërë ai që u bëra më vonë. Koha me babain tim, edhe pse ajo ishte vetëm disa muaj, ishte ekspulsive vetëm për mua, sepse disa muaj më pas ai kaloi në amshim. Ishte një dritare në jetën e tij, e paraardhësve të tij dhe më e rëndësishmja, kjo kohë më ushqeu me ndjenjën e përgjegjësisë, dashurisë për rrënjët tona dhe mirëkuptim edhe ndaj atyre që shpesh edhe në lëndojnë.
Jam kureshtar ta di, ndërsa lundronit në breg të liqenit të Shkodrës si adoleshentë, çfarë ishte për ju Shqipëria? A kishit qenë ndonjëherë?
Si një fëmijë i vogël, gjithmonë pyesja veten se çfarë fshihej pas pyjeve të errëta që rrethonin liqenin e Shkodrës, që ishte vetëm 2-3 kilometra larg nga fshati ynë. Kur hyja në ujëra të liqenit, pamja do të hapej aty ku mund të shihnim në të vërtetë një cep të Shqipërisë. Ishte gjithmonë tërheqëse, edhe pse në imagjinatën time asokohe, në Jugosllavi, Shqipëria shihej si një shtet i huaj dhe si armike, por ne e dinim më mirë se kaq, e dinim se ata janë vëllezërit tanë dhe se jemi një komb. Si një fëmijë, më kujtohet se pranë shkollës sonë ishte rruga që çonte nga kalimin kufitar, ku ecnin dhjetëra nga kamionët shqiptarë me mbishkrim “ALBANIA” dhe ne si fëmijë do të rreshtoheshim pranë rrugës dhe i përshëndetnim sa herë që na jepej rasti. Ata përfaqësonin diçka që ne e kishim të ndaluar, diçka që e mbanim për vete dhe në shumë raste nuk mund ta shprehnim, por, ngaqë nuk guxonim gjë tjetër, as ne, e as ata, së paku i shikonim dhe i përshëndesnim me duart tona të vogla, me admirim. Shpeshherë, në bisedat me gazetarë nga Shqipëria, më bëhet pyetja se përse shqiptarët jashtë Shqipërisë, si edhe ne nga Mali i Zi, në dukje e duan Shqipërinë më shumë se ata që janë rritur në Shqipëri. Nuk jam i sigurt nëse kjo është e vërtetë apo jo, por e di që për ne që jetonim jashtë shtetit shqiptar, Shqipëria paraqiste tokën e ndaluar, edhe për shkak se ne nuk kishim shtetin tonë.
Keni mbaruar shkollën e mesme mjekësore në Podgoricë. Çfarë nuk ju hiqet ende nga mendja ndërsa kujtoni ato vite?
E vërtetë, unë kam ndjekur shkollën e mesme të mjekësisë në Podgoricë. Për mua kjo ishte një kohë impresionuese në fund të adoleshencës sime, ku çdo gjë ishte në frymën idealiste dhe çdo gjë u pa nga një perspektivë se ne jemi në një vend ku mundnim të realizonim ëndrrat tona. Por, pikërisht aty në Podgoricë fillova të kuptoja se për ta isha një nga ata njerëz të cilëve nuk mund t’u besohet, malësorë e shqiptarë. Sjellja e njërit prej profesorëve të mi në shkollën e mesme të mjekësisë dhe trajtimi i padrejtë ndaj meje, më bëri që herë pas here do t’i thosha vetes se sa do të doja ta shihja edhe një herë, thjesht për t’i thënë se ishte aq i padrejtë, por, pavarësisht nga padrejtësia dhe sjellja e tij, ia dola, duke e konfirmuar se unë jam edhe më i mirë sa ai.
Si një nga disfatat e para në jetën tuaj ju veçoni rastin kur nuk fituat konkursin për t’u regjistruar në Fakultetin e Mjekësisë në Prishtinë. E keni menduar ndonjëherë, nëse do të kishit mbaruar këto studime, si do të kishte rrjedhur jeta juaj?
Dëshira ime ishte të bëhesha mjek. Ajo ishte ëndrra ime edhe në fëmijërinë time të hershme. Unë punova për këtë dhe, në fakt, kalova nga shkollimi në gjuhën time shqipe në serbokroatisht, vetëm që të regjistrohesha në shkollën e mjekësisë, ku dhe arrita sukses dhe mendova se isha gati të shkoja në nivelin tjetër, që ishte Universiteti i Mjekësisë në Prishtinë. Fatkeqësisht, në ato ditë, siç e theksoj në kujtimet e mia, kuotat e pranimit në këtë fakultet ishte shumë të pakta, pasi shumë njerëz e shihnin shkollën e mjekësisë si një ëndërr prestigjioze. Megjithatë, mendoja se ngaqë ishim vetëm dy shqiptarë që kishim aplikuar nga Mali i Zi, ndoshta duhet të kishim pak favorizim. Por ajo nuk ndodhi dhe nuk më pranuan në Fakultetin e Mjekësisë. Ishte, pra, një ndër disfatat e para në jetën time, që filloi të më bindë të largohesha nga vendlindja ime. Jeta mund të ketë qenë ndryshe për mua aty, por në një mënyrë që nuk do të kisha qenë në gjendje ta shihja jetën nga kjo perspektivë. Sinqerisht, jam i bindur se ajo ishte e vetmja mënyrë që mund të kisha parë me të vërtetë atë që nuk mund të shihja atëherë, një vend ku gjërat, edhe pse ishin të dukshme, nuk i shihnim.
Ndërsa mbaron së lexuari librin, ajo që të prek thellë është dashuria juaj për vendlindjen. Gati sikur ndiheni fajtor që e keni lënë, madje sikur ende jeni në dilemë. Mos ka ndikuar kjo ndjenjë juaja e brendshme që t’i vini edhe titullin versionit shqip “Porosia e kullës”?
Ndjenja e fajit apo, si e quaj unë, mëkatit, për largimin nga vendlindja ime është e dukshme dhe jo aq për veten time, por se si do t’ua shpjegoja se kisha lënë atdheun paraardhësve të mi, kullës sime, ku brezat e mi jetonin duke u munduar dhe vdiqën duke u përpjekur që të ruanin ekzistencën e tyre, në një vend dhe rajon që nuk ishte shumë mikpritës për ta. Në fakt, ishte shumë i dëmshëm për ta, megjithatë, duruan. Për mua nuk është çështja nëse pendohem ose kam dilemë që u largova nga vendi im, është më tepër një betejë për të vazhduar trashëgiminë e tyre, ndërsa kam arritur gjëra që ndoshta mund të kenë qenë të paarritshme për shumë të tjerë. Unë e përdor këtë si një ushqim për mua dhe në çdo gjë që kam bërë në jetën time dhe vazhdoj të bëj përpiqem të motivohem me: “A thua do t’i kishte pëlqyer kjo babait tim?”
Ju e keni shkruar librin në anglisht dhe po mendoja se çfarë ju ka shtyrë. Dyzet vjet jetë në Amerikë, sigurisht, kanë ndikuar që të jeni më i sigurt në atë gjuhë. Një favor jo i vogël ky për tregun e madh amerikan të librit? Apo gjenerata e shqiptaro-amerikanëve e kanë më të lehtë ta lexojnë në anglisht?
Kur fillova të shkruaja, nuk e dija me të vërtetë se në çfarë gjuhe do të shkruaja, por ideja ishte të lë një gjurmë për ata që do të vijnë pas. Më duhet të jem i sinqertë, shqipja nuk është një gjuhë e lehtë, megjithëse e flas shumë mirë dhe e lexoj jashtëzakonisht mirë. Unë këtu jam rritur e shkolluar, në anglisht, dhe kam vështirësi në gjetjen e fjalëve dhe shprehjeve të duhura për shumë nga gjërat që shkruaj. Dua të them kështu që kjo është një arsye e madhe. Por tjetra arsye imja është se shpresoj që ky libër t’u arrijë amerikanëve, në veçanti për shqiptarët amerikanë, të cilët do ta kenë shumë më të lehtë ta lexojnë dhe ta kuptojnë në anglisht, pasi e gjithë kjo është e destinuar për ta në mënyrë që ata të dinë se kush janë e nga vijnë, kështu që të mësojnë dhe të kuptojnë disa nga gjërat që janë të epokës së shkuar, atje nga kohët që duhen mbajtur mend. Gjërat për të cilat flas në librin tim nuk janë leksione në histori a filozofi. Ato janë akte të thjeshta jete që ndoshta ia vlejnë të mos harrohen.
Në shqip e ka sjellë vëllai juaj më i madh, Nikolla, i cili është aktualisht nënkryetar i Parlamentit të Malit të Zi. A mund të na thoni diçka për këtë përvojë të pazakontë mes dy vëllezërve Camaj? Nikolla nuk ishte thjesht përkthyes për ju në këtë libër, apo jo?
Duke u rritur, për mua, Nikolla ishte idhulli im. Ajo që më tërhiqte, ishte se ai gjithmonë ishte kureshtar të dinte se çfarë ka “përtej” apo çfarë ka në anën tjetër. Përveç asaj, më intrigonte se në njëfarë mënyre ai ishte “trim” dhe nuk kishte frikë të eksperimentonte. Me kalimin e kohës, direkt apo tërthorazi, gjithmonë kam konkurruar me të për t’u siguruar që edhe unë të jem si ai, që edhe notat e mia në shkollë të ishin aq të mira sa të tijat. Jeta jonë mori kahe të ndryshme, megjithatë ne ende mbetemi në atë marrëdhënie të ngushtë dhe ajo konkurrencë edhe sot vazhdon. Bile, shpeshherë kur ai bën një intervistë në TV apo diçka të tillë, i them “mjaft mirë e ke mësuar”, sikur unë ta mësoja se si duhet bërë ajo. Ai nuk ishte thjesht përkthyesi. Unë i dhashë një version në anglisht, por pastaj ai e mori dhe e ripunoi, faktikisht e shqipëroi. Gjatë procesit të përkthimit të librit, ai shpesh do të më thërriste, pasi për shumë ngjarje që tregohen në librin tim ai ishte pjesë e tyre dhe i kishte parë ato, ndoshta nga një kënd tjetër apo pikëpamje të ndryshme. Kështu që, ndërsa po punonim me përkthimin, ai do të thoshte: “Oh, po, e mbaj mend edhe unë në këtë mënyrë”, por edhe: “Më ke bërë të qaj, si mund t’i mbaje mend këto detaje”, për ngjarje në të cilat shpeshherë edhe ai vetë ishte protagonist.
Duke lexuar librin, pothuaj ndihet modestia juaj për të mos folur për sukseset që keni pasur dhe keni në fushën shkencore. Për respektin, pse jo, për gëzimin e lexuesit tuaj, a mund të na flisni për këtë përvojë në Columbia University apo të tjera universitete, për studimet që i ndoqët në një moshë jo fort të re?
Një nga gjërat që më tërhiqte gjithmonë te babai ishte modestia e tij. E shihja atëherë dhe e shoh tani se modestia është një virtyt, edhe pse ndoshta ndonjëherë duhet të kërkojmë falje dhe të dalim nga ajo. Në librin tim u përpoqa ta tregoj historinë time në një mënyrë që do ta vlerësoja atë, pa ndier ndjenjën e mburrjes sime për këtë, sepse kjo është gjëja e fundit që do të doja të bëja. Ditën e parë të kolegjit, në semestrin tim të parë, isha gati 29 vjeç. Nuk i thashë askujt se isha regjistruar, sepse kisha frikë nga dështimi. Arritjet e mia nuk ishin të zakonshme, si të një studenti këtu në SHBA apo gjetiu. Mora një rrugë të pazakontë dhe qarkore për të arritur suksesin, në kohën kur isha prind i tre fëmijëve dhe nuk i përballoja të gjitha me lehtësi, pasi isha ai që kujdesej për mirëqenien e familjes sime. I kam filluar ditët e arsimimit në një kolegj të qytetit të Nju-Jorkut, fillimisht një bachelor dhe pastaj master. Më vonë kam fituar një pozicion pune në një agjenci të shtetit të Nju-Jorkut, ku aktualisht jam ende i punësuar. Gjatë viteve kam mësuar se kisha nevojë të shtyja fort përpara për të pasur sukses. SHBA-ja është një vend mundësish, por duhet ta duash. Më në fund, arrita të marr diplomën, doktor i shkencave të shëndetit publik në Universitetin e Kolumbias në Nju-Jork. I afërt me mjekësinë, si epidemiolog, punoj në fushën e të kuptuarit dhe parandalimit të sëmundjeve. Një nga atributet e diplomës sime ishte se gjatë pandemisë COVID-19 isha shumë i përfshirë jo vetëm në punën time, por edhe duke qenë zë për shumë shqiptarë këtu në SHBA, gjithashtu edhe në atdhe. Gjatë dy viteve shumë intensive dhe të frikshme të pandemisë, u përpoqa të jepja sa më shumë informacion të mundshëm, që ishte i dobishëm. Pra, duke treguar se, edhe pse jemi në një pozitë të pasigurt, duhet të jemi gjithnjë optimistë, duke qëndruar të kujdesshëm për të ruajtur shëndetin tonë dhe gjërat do të përmirësoheshin. Duhet të kem bërë shumë intervista televizive, që ishin në orën 2 të mëngjesit në Nju-Jork, për shfaqjet herët në mëngjes në Shqipëri dhe Kosovë.
Prej vitesh jeni në një post shumë të rëndësishëm në Bashkinë e Nju-Jorkut. A mund të na flisni konkretisht, cila është përditshmëria juaj atje?
Pozicioni im sot është në një agjenci shtetërore të Nju-Jorkut për transportin publik me 60.000 punonjës dhe në shërbim të miliona njerëzve që çdo ditë përdorin sistemin tonë. Në pozitën e zëvendëspresidentit të departamentit që merret me shëndetin dhe sigurinë e fuqisë sonë punëtore, kryesisht sigurojmë aplikimin e rregulloreve që mbrojnë shëndetin dhe sigurinë e punonjësve tanë, por edhe atë të përdoruesve të sistemit tonë. Është e rëndësishme të theksohet se pozicioni im i parë në këtë agjenci ishte si një specialist i nivelit fillestar me pagë relativisht të ulët. Por kalimi i viteve dhe arritja e niveleve të arsimit, siç ishte diploma e doktorit, më katapultoi karrierën time dhe më bëri të ngjisja shkallët administrative në agjencinë shtetërore. Përveç kësaj, unë jam profesor kolegji në Universitetin Uilliam Paterson këtu në Nju Xhersi, ku u mësoj studentëve shëndetin publik dhe epidemiologjinë. Herë pas here, kemi studentë që janë me origjinë shqiptare. Kështu që, sa herë që vërej ndonjë shqiptar në një klasë, ia filloj duke thënë se kushdo që mund të shqiptojë saktë emrin tim, do të marrë pesë pikë shtesë në notën e tyre përfundimtare. Pa dyshim, studenti shqiptar do ta bëjë pa gabim, në kundërshtim me atë amerikan. Ata e thonë emrin tim dhe e shqiptojnë pak më ndryshe, pothuajse duke e bërë atë të tingëllojë si një lloj emri francez (Kamazh).
Do të doja të flisnim për kontributin tuaj në Federatën Panshqiptare të Amerikës “Vatra”. Nga një anëtar i thjeshtë i saj, pastaj nënkryetar dhe tani sekretar i përgjithshëm.
Po, kjo është një gjë shumë e dashur, e shtrenjtë dhe e çmuar për mua. Për Federatën “Vatra”, për organizimin dhe kontributin e jashtëzakonshëm të saj për kombin tonë, kisha dëgjuar që nga hera e parë që erdha në Nju-Jork dhe gjithmonë më tërhiqte drejt saj. Euforia rreth festimit të njëqindvjetorit të “Vatrës” në vitin 2012 më entuziazmoi dhe u bëra anëtar, fillimisht një anëtar i thjeshtë, si thoni edhe ju, pastaj anëtar i kryesisë, nënkryetar dhe tani sekretar i Federatës. Ne përpiqemi të bëjmë më të mirën që mundemi me një organizatë që ka histori kaq të lavdishme, por duke ditur se gjithçka që bëjmë është e bazuar në vullnetarët dhe ata që duan të kontribuojnë herë pas here, kemi edhe vështirësi. Të jesh një nga bordi ekzekutiv i “Vatrës” është gjë shumë e rëndësishme, është historike. Por ajo vjen me një ndjenjë përgjegjësie dhe përkushtimi ndaj shumë ngjarjeve dhe aktiviteteve ku ne mund të deklarojmë me krenari anëtarësinë tonë, të ndërlidhur me historinë e saj. Gjithashtu, dhe po aq e rëndësishme, veprimet tona për t’u përpjekur të bindim ata që kanë një ndjenjë patriotizmi që t’i afrohen “Vatrës” janë një gjë fisnike dhe patriotike. Është në misionin tonë të inkurajojmë në veçanti të rinjtë për t’u bashkuar dhe për t’u gjendur më afër Federatës “Vatra”, që është historia, identiteti dhe krenaria e shqiptarëve të Amerikës.
Pa hyrë shumë në çështje politike shqiptare, kur te “Vatra” vijnë delegacione nga trevat tona, a ndiheni në siklet kur mosmarrëveshjet tipike tonat mbërrijnë deri te ju? E bëj këtë pyetje duke pasur parasysh pozicionin delikat si mikpritës të “Vatrës”, por pa harruar se, si drejtues të organizatës, keni edhe frymën amerikane, të asaj Amerike që aq shumë ka bërë për kombin tonë.
Historikisht, “Vatra” ka mbështetur të gjitha çështjet madhore kombëtare, që nga formimi i shtetit shqiptar, Lufta e Parë Botërore, ndërtimi dhe konsolidimi i shtetit shqiptar, njohja ndërkombëtare e pavarësisë së Shqipërisë, lufta kundër komunizmit, ndërtimi i marrëdhënieve me Amerikën, lufta e Kosovës dhe Pavarësia e Kosovës. “Vatra” është histori dhe lavdi. Ajo ishte qeveri shqiptare në mërgim. Nuk është një parti politike dhe ne nuk do të lejojmë që ajo të bëhet e tillë. Partia jonë politike është flamuri kuq e zi, është patriotizmi dhe përkushtimi ynë ndaj kombit tonë, ndaj çështjeve tona kombëtare, pra për mirëqenien tonë si komb, si popull e si shtet. Ne, si të tillë do të vazhdojmë të jemi një zë i fortë kudo që zëri ynë është i nevojshëm, duke ruajtur miqësinë dhe partneritetin tonë me institucionet tona amerikane, siç janë Departamenti i Shtetit, Senati, Kongresi Amerikan dhe Shtëpia e Bardhë.
Doja ta mbyllja këtë intervistë, i dashur Pashko, me një pyetje, përgjigjja e së cilës do t’u interesonte absolutisht shumë kolegëve të mi botues, por edhe shkrimtarëve shqiptarë, duke pasur fatin që tani jeni edhe vetë autor. Çdo vit në Amerikë shtohet numri i madh i shqiptarëve, pjesa më e madhe e të cilëve janë, pa dyshim, lexues të mirë. Pyetja është, si mund të eksportojmë në Amerikë librin shqip, ashtu sikundër kam mësuar se eksportohet me sukses birra, djathi, sallami etj.? Me fjalë të tjera, how to follow the albanian speaking readers?
Mendoj se kjo është një pyetje shumë e mirë dhe duhet të punojmë shumë për të bërë diçka që të sigurohemi që kjo të bëhet e realizueshme. Siç thoni ju, ne blejmë këtu produkte shqiptare, dhe pse jo libra. Dija është liri, liria është jetë. Kjo gjë duhet të jetë e realizueshme mjaft lehtë. Çështja është se a duhet të punojmë vetëm për të gjetur një vend apo dyqan në secilin prej tregjeve më të mëdha, si në Nju-Jork, Detroit, Boston, Filadelfia, Çikago etj. ose, një mënyrë tjetër ndoshta, të përpiqemi të arrijmë deri te kontaktet tona dhe të bisedojmë me librari të tilla, si “Barnes & Noble”, që të shohim nëse ka një interes dhe nëse po, dhe ka një fitim për t’u bërë, gjithmonë do të ketë njerëz që do të donin të blinin libra. Kjo është diçka për të cilën organizata të ndryshme shqiptare, që janë të shumta në numër, mund të vijnë në ndihmë për promovimin e këtij procesi, që disa nga qytetet apo vendet tona ku ka shumë shqiptarë të mund të blejnë librat e botuar në shtëpitë botuese në vendlindjen tonë. “Vatra” do të kontribuojë në këtë proces të rëndësishëm kulturor, patriotik dhe komunitar.
