Dino Kalenja, Hero i Popullt, ra për lirinë e Shqipërisë më 29 mars 1944. I dashuruar dhe poet, ai rrugën e poezisë e ëndërronte të lidhur me jetën e ardhme në paqe. Të ëndërroje në kohën e Dinos, do të thoshte edhe të ndërtoje një botë imagjinare me sy të hapur, në përpjekje për t‘u arratisur nga një realitet i vrazhdë. Në përgjithësi të ëndërrosh do të thotë ta harrosh materialitetin dhe të afrohesh me kozmosin. Ose të ndërtosh një tjetër botë, të mbushur me dashuri.
Ëndrrën e tij poetike dhe dashurinë Dinua i vuri në altarin e lirisë. “Për dashurinë jap jetën / për lirinë fal dashurinë”. Këto vargje të Petëfit janë bërë emblemtaike. Gatishmëria për të vdekur për atdheun kërkon përherë një analizë të thellë të vlerave etike dhe morale të atyre që u flijuan per lirinë. Nëse i japim karakter historik konceptit të atdhedashurisë, duhet të shkojmë deri në Antikitetin grek e pastaj në atë romak për të kuptuar sesi kjo ndjenjë i shoqëronte martirët të shkonin drejt vdekjes si zgjedhje e pakushtëzuar.
Në ditët tona, studimet në fushë të antropologjisë historike në botë na lejojnë të shtrojmë pyetje të shumta që e ndriçojnë qëndrimin patriotik të individëve dhe sidomos të rinisë për të pranuar « më mirë i vdekur, se gjallë dhe në robëri ». Flijimi i dëshmorëve të lirisë simbolizon triumfin e paqes mbi luftën, kundër kësaj egërsie barbare që mbjell vdekje kudo që shfaqet. Qysh nga Iliada e Homerit, shprehjet e përdorura nga Hektori, hero i Trojës, por edhe nga Priami, mbret i Trojës dhe i ati i Hektorit „të luftosh për atdheun“, është oguri më i mirë i një kohe që është duke ardhur dhe një qëndrim që e sublimon vdekjen. Këto shprehje i gjejmë pastaj te Likurgu dhe Arstoteli. Në veprën e Tirteut hasim shprehjen e kuptimplote “vdekje e bukur”, kur është fjala për vdekje për atdheun. Tragjikët do ta zhvillojnë më tej konceptin e vdekjes dhe të sakrificës për atdheun e rrezikuar, duke e trajtuar si temë më vete.
Qëndrimi i historianëve është më neutral. Herodoti, të cilin Ciceroni e quan « baba i historisë” e që udhëtoi shumë dhe qe dëshmitar i disa luftërave, në veprat Histori dhe Anketa, në vitet 450-445 para erës sonë përshkroi edhe dëshirën për të nxitur bashkimin e grekëve kundër barbarëve. Pas tij Tukiditi në veprën kryesore Lufta e Peloponezit u përpoq të analizonte shkakun e luftërave, por edhe motivet e brendshme energjike të luftëtarëve para dhe gjatë betejës. Ai thotë se nuk bëhet fjalë për të reflektuar, por për të vepruar kur bashkësia e njerëzve në emër të të cilëve lufton për t’i mbrojtur, është e kërcënuar. Kjo nuk do të thotë se para tyre nuk kishte pasur përpjekje për të rrëfyer ngjarjet e së kaluarës në luftë. Grekët kishin pasur me epopetë e tyre një model të rrëfimit letrar që lidhej me heronjtë realë, por edhe me heronjtë mitikë. Edhe Plutarku, më vonë, e thekson se vdekja për atdheun është në një farë mënyre vdekje e dëshiruar: Pro Patria Mori. Ai ndalet shumë te marrëzia e luftës në përgjithësi, por kur flet për luftën për mbrojten e atdheut, ai thekson se pjesëmarrja është një zgjedhje dhe vërtetim i identitetit brenda një bashkësie njerëzore. Rënia për atdhe e shndërron martirin në një individ që u përket të gjithëve. Ai ushqen sjellje qytetare përmes nderimit, luleve, varrezave të veçanta, shtatoreve dhe përkujtimit me ligjërime funebre, me poezi dhe këngë.
Dino i përkiste brezit të shkolluar që u hodh në luftë, i udhëhequr nga bindja se të japësh jetën për të mbrojtur atdheun dhe vlerat e lirisë, është detyrë dhe nder. Ai brez e dinte se do të derdhej gjak, se çmimi i lirisë ishte i rëndë, por që pastaj do të vinte një botë e re. Vënia e jetës në altarin e lirisë nga rinia dhe patriotët shqiptarë në Luftën e Dytë botërore përballë pushtuesve nazi-fashistë, mbetet një model frymëzues që u ka dhënë kuptim jetëve të shumë brezave të mëvonshëm.
Sakrifica e partizanëve ndryshoi Historinë. Dhe kjo nuk është aspak një qasje patetike për t’i dhënë forcë frazës dhe as për të nxitur emocionet e lexuesit. Luftëtarët e lirisë ecën në atë rrugë që mund të sillte lirinë përmes vdekjes. Ata që ranë në luftë për liri, para se të ishin heronj të kësaj lufte, ishin njerëz plot shpresa dhe ëndrra, plot dashuri. Dino kishte qenë liceist në liceun francez të Korçës, ku ishte mbrujtur me një kulturë iluministe. Pas kësaj, ai kishte shkuar në Itali, në Romë duke e zgjeruar edhe më tej dritën e kulturës së tij. Pas disa vjetëve studimi dëshira e tij për paqe dhe jetë të lumtur si e të gjithë të rinjve ishte e madhe. Ai e përjetoi rëndë pushtimin e Shqipërisë nga fashizmi më 1939, pikërisht kur ishte në Itali dhe kishte zbuluar qartë ëndrrën e tij poetike. I dhënë pas paqes dhe humanizmit, në shpirtin e tij poetik zë rrënjë antifashizmi.
Gjatë kësaj kohe, ai u njoh në Romë, me një poet, Salvatore Quazimodo (Kuazimodo), i cili më vonë do të bëhej nobelist, që është një nga poetët më të mëdhenj italianë të shekullit XX, dhe një nga figurat e mëdha që futi hermetizmin e mitologjisë së lashtë në ligjërimin poetik. Dinua ka edhe një foto me Quazimodon, dhuruar prej vetë poetit nobelist me autograf. Studenti shqiptar i Akademisë Ushtarake të Romës kishte një shpirt të ndjeshëm poetik. Ai kishte filluar të shkruante poezi qysh në lice. Dhe prandaj u afrua me Quazimodon. Por ata i bashkoi edhe shpirti antifashist, për të cilin ka folur gjerësisht Moikom Zeqo në një shkrim kushtuar miqësisë së Dinos me Quazimodon, në mars 2014, në të cilin botohen për herë të parë edhe disa fotografi të Dinos, ruajtur nga familja e që disa po botohen edhe në ExLibris. « Dino është shqiptari i vetëm në botë që ka fotografi me nobelistin Quasimodo », shkruan Moikomi. Dhe pyetjes retorike të tij « Po çfarë e ka lidhur Dinon me Quasimodon ? », ai i përgjgjet : « Poezia ».
Dinon e dënuan gjatë kohës së studimeve, pasi mori pjesë në një protestë antifashiste kundër politizimit që i bëhej vendosjes së bustit të Skënderbeut nga fashistët në Romë, të cilët e quanin Romën kryeqytet të përbashkët të Shqipërisë dhe Italisë. Por ai në këtë kohë përjetonte edhe takimet e dashurisë me një italiane të re, e cila quhej Loleta. Në një fotografi që ka dalë me Dinon, ajo shkruan : “A Dinucio, Roma” dhe “Come pegno d’amore – LOLETTA”. E dashura e thërriste Dinucio duke e italianizuar emrin e tij, një hollësi që dëshmon se dashuria e tyre ishte e thellë. Ajo ëndërronte të vinte në Shqipëri.
Më 1942 Dino u kthye në Shqipëri si shumë bij të këtij trualli. Ai i la studimet dhe dashurinë përtej detit. Atdheu i pushtuar nga fashizmi duhej çliruar. Sepse në hierarkinë e vlerave ka diçka që qëndron më lart se gjithë të tjerat. Dhe ajo është liria. Përkushtimi i tij si i të gjithë atyre që mendonin për lirinë, atëherë kur vdekja i përgjonte në çdo hap, ishte që të bënte diçka të vyer për lirinë e vendit të vet. Prandaj edhe u lidh shpejt me lëvizjen antifashiste dhe me organizatorët e luftës. Fillimisht ai u punësua në Zyrën sekrete të xhandarmërisë fashiste, për te mbledhur informata në strofkën e armikut. Në gusht 1943, pasi organizoi arratisjen e disa të burgosurve nga spitali i burgut fashist në Tiranë, ai u arratis edhe vetë në Pezë si luftëtar i ri. Prej andej iu bashkua batalionit partizan “Ismail Klosi”, të Mallakastrës si një nga drejtuesit e tij të përgatitur. Dino bëhet artëherë edhe një nga frymëzuesit e betejave duke qenë në ballë të luftimeve. Në çantë mes dokumenteve si komandant batalioni, ai mbante edhe një fletore ku hidhte herë pas here motive poezie si: Pushka (vrastare), Mazho partizani (ushtari italian që u fut në radhët e batalionit të tij, Flutura, Dashuria, Loleta, Deti në mes etj., me një lloj lirizmi të veçantë, sado që lufta kishte pamjet e saj tragjike, me beteja, zjarre dhe vdekje.
Kontributi i tij në drejtim të luftës, u konkretizua me shumë aksione luftarake. Përvoja e tij ushtarake ishte e madhe, por sulmet armike ndihmoheshin edhe nga kolaboracionistët e sillnin dëme të mëdha. Në një betejë të ashpër kundër forcave naziste më 29 mars të vitit 1944 Dinua, u godit nga plumbat dhe ra. Ishte një betejë e ashpër dhe e pabarabartë në një vend të quajtur Kodrat e Kasnicës, midis Ballshit dhe Patosit. Lufta e vrau edhe dashurinë e tij edhe ëndrrën poetike. Por Dino Kalenja shkroi një akt të madh për atdheun. Pa gjakun e tij e të dëshorëve të tjerë nuk do të çlirohej Shqiperia. Prandaj poetët dhe aedët popullorë kudo në botë kanë thurur vargjet më të ndjera për martirët e lirisë. Mund të përmendim, poetët modernë të Greqisë sonë fqinje, poetët e tjerë në disa vende të Ballkanit, poetët talianë, shqiptarë, jugosllavë, spanjollë dhe amerikanë, vendet e të cilëve u përfshinë në një luftë të pabarabartë.
Në letërsinë franceze poetët kanë shkruar për heronjtë e Luftës së Parë dhe luftës së Dytë. Mes tyre Louis Aragon-i poet komunist francez përjetoi Luftën e Parë dhe Luftën e Dytë, si dy katastrofa të mëdha të njerëzimit. Në një poemë të librit Romani i pambaruar (Le Roman inachevé), me nëntitull Poème – fjala „roman“ përdoret këtu në kuptimin e saj mesjetar tregim në vargje -, ai thotë: „Vdekja nuk ua dridh qerpikun e syrit Partizanëve“. Sigurisht janë me dhjetëra e dhjetëra poemat franceze që i kushtohen qëndrimit heroik para vdekjes duke filluar me poemën e famshme Baladë për të varurit (Ballade des pendus) e poetit François Villon në shekullin XV dhe duke vazhduar me poetin Victor Hugo në shekullin XIX me poemën Pas betejës. Edhe në veprat e poetëve shqiptarë duke filluar me De Radën dhe Gavril Darën, të Riun, me Rilindësit që himnizuan kohën e Gjergj Kastriotit – Skënderebeut, pastaj me poetë që kënduan për udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, për prijësit e kryengritjeve popullore, pastaj poetët që i kënduan trimave që ranë në luftën e Dytë botërore dhe që i simbolizon aq natyrshëm edhe kënga popullore me vargjet: „Moj Luftë e Dytë botërore / Të bukur trima që more“, apo „Seç erdhi behari ra një zi për ne, / lule more trima që ratë për atdhe“, me vargjet kushtuar trimave të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës në fund të shekullit XX e shumë vepra të tjera në prozë, në dramaturgji në filmografi, në pikturë, në fotografi etj.
Përkujtimi i rënies së Dinos dhe trimave të tjerë që u flijuan në Luftën e Dytë botërore për liri është një moment i madh reflektimi për të vënë edhe njëherë në dukje vlerat që i motivuan partizanët të futen në një luftë që mund të sillte vdekjen. Ata njerëz, të rinj e të reja, burra dhe gra në vijën e parë apo në prapavijë, të cilët morën pjesë në aksionin e madh çlirimtar duke e rreshtuar Shqipërinë e vogël në krah të Aleatëve të mëdhenj, do të mbeten të pavdekur.
Edhe Dinua ishte një i ri, një poet që e vuri jetën e tij të re së bashku me një ëndërr poetike dhe me dashurinë në altarin e lirisë. Jeta e tij tashmë njihet prej kujtimeve të shkruara dhe të treguara nga ata që e njohën nga afër si kujtimet e vëllait të tij Xhevit Duraj që pasi u vra Dinua, shkoi në luftë fare i ri, pa i mbushur ende të 16 vjetët për ta zëvendësuar – një gjest i jashtëzakonshëm që lidhet me shpirtin luftarak të atit të tij, Bektashit, i cili në moshë të re kishte përcjellë xhaxhanë e tij në Luftën e Vlorës dhe tani përcillte djalin e dytë- ; nga kujtimet e shumë partizanëve që luftuan me të; nga kujtimet e veçanta të zotit Myrteza Pepa, që u ndodh pranë tij kur u vra e që tregonte se si qëndroi Dinua ende në këmbë kur breshëria e automatikut e goditi në kraharor. Zoti Pepa, atëherë, partizan i ri 16 vjeçar, kishte fiksuar një buzëqeshje të shkurtër, një lloj qëndrese të Dinos ndaj vdekjes, në kuptimin se nuk besonte se do të rrëzohej dhe nuk done të rrëzohej. Jetëshkrimi i vëllait tjetër të tij Qani Duraj, mbështetet në këto kujtime dhe në kujtimet e gjalla e reliktet e familjes. Për të mbajtur gjallë kujtimin e tij kanë kontibuuar edhe Zenel e Ylli Duraj, nipërit e Dinos, djemtë e Xhevit Duraj.
80-vjetori i rënies së Dinos na sjell edhe njëherë në mendje trajektoren e jetës së tij të shkurtër: lindja në 4 nëntor 1919, shkolla fillore në Ballsh, liceu francez në Korçë, vajtja në Itali, njohja me Salvadore Kuazimodon që e ringjalli ëndërrën e tij për t’u bërë poet; kthimi në Shqipëri me zemrën të mbushur me dashurinë e një vajze ialiane; pjesëmarrja në luftë; rënia heroike më 29 mars 1944.
Si një i ri dhe poet, me ide progresiste, mbrojtës i zjarrtë i lirisë ai do të mbetet burim frymëzimi për brezat e rinj. Dëshmi të shumta nxjerrin në pah kontributin e tij në luftë. Ajo që e lartësonn një martir nuk është thjesht vdekja, por çështja për të cilën ai dhuron jetën e tij. Kjo çështje e madhe është LIRIA e ATDHEUT. Dhe prandaj emri i tij është gdhendur në kujtesën tonë kolektive.
