1
Kështu e takojmë shkrimtarin – dhe fjala këtu është përherë për shkrimtarin që rron me artin e vërtetë – në fillim në librin e tij, dhe pastaj në shtëpinë e tij. Pa nisur mirë, na duhet të bëjmë një sqarim, ngaqë nuk na lë të shtyhemi më tej: fjalën shtëpi këtu e përdorim në kuptimin e strehës së shenjtë që mbledh për shkrimtarin hapsirën përtej librit. Atë që gjejmë në libër, ngjan që na del dhe tepron kur gjykojmë shkrimtarin. Dhe, megjithatë, ka një shtysë të brendshme, gati të papërballueshme, që na çon medoemos në shtëpinë e shkrimtarit, aty ku shkrimtari i thotë bukës bukë dhe kripës kripë. Ç`është kjo shtysë, dhe nga vjen kjo dëshirë?
Qenia e njeriut të letrave është fatalisht e ndarë mëdysh, është dy në një: shkrimtari është në fillim njeriu i librit, pra vetja që shkruan, dhe pastaj njeriu i shtëpisë, pra vetja që flet. Dhe, thuajse të gjithë bien në një mendje me këtë ndarje, e bëjnë të tyren, si të thuash, me një frymë. Të jetë kjo ndarje kaq e thjeshtë? Me këtë ndarje, njeriu i letrave bëhet sfidë e vdekshme e njerit prej ligjeve themeltarë të asaj metafizike që na vjen nga agu i europianizmit dhe na flet me Platonin dhe Aristotelin. Dihet që këta të fundit i japin përparësi dhe vejnë të parën fjalën e folur, dhe pastaj atë të shkruar. Dhe, megjithatë e përsëri, është ky ligj që rëndon aq shumë i ndriçuar gjer në fund? Qysh flasim? – pyet Heidegger përpara nesh. Dhe përgjigjet: ndërsa gjithmonë dëgjojmë atë që na flet brenda nesh. Dhe kjo që na flet brenda nesh, as nga qiell bie, dhe as e varur mbi humnerë është: ajo është e shkruar thellë brenda qenies sonë. Pas gjithë gjasash, këtë të vërtetë të qëruar dëgjoi Derrida dhe pastaj i vihet punës me zell për ta vënë këtë ndarje mbi tjetër themel, duke sjellë këtu një vizion ndryshe. Kjo është arsyeja pse kjo ndarje ka qenë përherë e pranishme në debatet e rëndësishme letrare, ndërsa në kohët tona në krye del shkolla që lidhet me emrin e Frojdit.
Ç`mbetet në esencë nga kjo përplasje e bujshme në mes të Librit dhe Shtëpisë kur është fjala për njeriun e letrave? Mbetet një diçka që vërtet rëndon shumë dhe që na flet nga humnerat e kësaj pyetje: Ç`gjejmë në shtëpinë e shkrimtarit dhe që nuk e gjejmë, na përvidhet, në librin e tij? Dhe pastaj e rëndësishme kjo: kjo që gjejmë në shtëpinë e shkrimtarit, si na ndihmon të shikojmë më mirë atë që na flet në librin e tij?
2
Paradigma na vjen andej nga edhe pritej të vinte: nga Tolstoj i madh. Është koha kur në qiellin e letrave ruse nisi të shfaqej një yll i ri, me ndriçim tjetërlloj, dhe ndërsa shfaqej, ky yll po e zotëronte këtë qiell të paanë. Ky ishte Çehovi. Dhe, – e çuditshme, rrugëtimin e parë të largët nga vendi i tij Çehovi i ri e bën … për ku? Për në shtëpinë e Tolstojit, me fjalë të tjera, në Jasnaja Poljana që tashmë është shndërruar në mythos me të bëmat e njeriut të madh të letrave. Çfarë iu shfaq para syve Çehovit të ri atë mëngjes të nxehtë gushti? Dëshmia vjen nga Folio e dëgjuar angleze.[1] Më tepër se njeriu që njohim, para Çehovit rrinte një kreshnik, i pikuar drejt e nga gjiri i përrallës ruse: një trup i bëshëm, gjithë shëndet dhe qiri më këmbë, gjysëm lakuriq ngaqë këtë radhë nuk ishte veshur me kaftanin e tij proverbial por i mbuluar me një peshqir të gjatë që i zbriste gjer poshtë, me këmbët e mëdhaja mbathur në nallane të drunjta, ndërsa nga fytyra e mbuluar e tëra me flokë dhe mjekër të gjatë e vështronin dy sy me shikim të vetëtimtë, të zënë përherë për diku, dhe që vetëm ata e dinin. Me të mësuar se kush ishte i porsaardhuri i panjohur Tolstoji e rrëmbeu për krahu dhe të dy u drejtuan për në një barangë të drunjtë. Ç`kishte kuturisur këtu magjistari plak? Kishte këputur një mëngë uji nga vija që kalonte në çifligun e tij, dhe kjo rritej në një pellg të madh. Sapo mbërritën këtu, Tolstoj nuk e bëri të gjatë: hodhi peshqirin dhe u krodh në ujë, dhe me mjekrën që i voziste mbi ujë, mes tyre nisi një bisedë e lirë dhe gazmore, dhe që nuk donte të mbaronte ndonjëherë: për dobitë e larjes me ujin e natyrës, për drurët dhe shpesët e çifligut, për të korrat dhe punët e shumta të bujqësisë, për fshatarkat ruse të mira dhe punëtore, dhe si qysh ai i tmerronte herë pas here me Dionysos– in e tij të harbuar dhe të panginjur, për netët e gjata me hënë, për … Ndërsa për letërsinë … asnjë fjalë. Dhe megjithatë Çehovi e quante veten me fat pasi këtu, dhe krejt papritur, takoi atë që një ditë shpresonte ta gjente në qiell: gjestin e plotësuar së gjithash që mban të kyçur dritën që na duhet për të zbritur gjer në rrënjë të fjalës së shkrimtarit.
Këtë bëri Tolstoj i madh, me një akt të vetëm, të thjeshtë, pa qibër, veç i kryer papritur dhe rrëmbimthi, ndaj aq çlironjës në natyrën e tij: improvizoi dhe rrëfeu në pëllëmbë të dorës këtë gjë aq të vështirë: gjestin ( gjest – gesture: larë në dritën e vizionit që sjell Walter Benjamin këtu ) që zbulon dhe sjellë në dritë të panjohurën e parë të magjisë së tij krijuese. Çfarë vjen në dritë me gjestin e Tolstojit? Një energji e pashtershme, një rrëmet ndijor buisës që ngjan se del dhe tepron për ta rrokur jetën në tërë larminë e saj krijuese. Njerëzit e mësuar që merren me Tolstojin këtë pikasin tek ai. Por është një gjë ta kërkosh e gjesh këtë tipar përcaktues në librin e Tolstojit dhe krejt tjetër ta përjetosh atë të gjallë, para syve, të kapshme si diçka prej mishi e gjaku. Dhe – le ta theksojmë këtë – edhe pse tepër i rrallë ( në më të shumtën e rasteve shkrimtari e merr atë me vete) gjesti lind, rritet e shfaqet jo në librin por në shtëpinë e shkrimtarit, pasi jo libri por shtëpia e shkrimtarit është mëma e gjestit.
3
Rrugën për në shtëpinë e Kadaresë mua ma hapi Lasgushi. Sapo kishte dalë libri im në anglisht për Lasgushin, dhe njeriu i madh i letrave shqip bëri atë që do të më mbeste për tërë jetën shkruar në sy e në mendje: më thirri dhe u takuam në shtëpinë e tij. E njëjta gjë do të ndodhte më vonë me librin për Migjenin. Kështu, si pa kuptuar do të thoshte Lasgushi, ajo që ndërkohë kishte nisur të rritej në muzg, një ditë doli në dritë: te Lasgushi, te Migjeni unë shkova vetëm që një ditë të veja më mirë tek Kadareja Por ajo që s`më vinte mendja kurrë që do të ndodhte një ditë, as atëherë as më vonë, ishte pikërisht kjo që edhe ndodhi: që në shtëpinë e Kadaresë unë do të përjetoja po atë çudi që Çehovi përjetoi në shtëpinë e Tolstojit.
Ato ditë Onufri kishte nxjerrë serinë e plotë të veprave të Kadaresë, një punë e fisme që të kujton, pa më të voglën tepri, klasin e lartë të shtëpisë botuese të dëgjuar angleze Folio. Natyrisht, kjo ishte ngjarje e gëzueshme familjare te Kadarenjtë, dhe këtë gëzim unë pata rastin ta jetoj nga afër, ngaqë u ndodha aty, atë pasdite të nxehtë gushti. Po ç`kisha të bëja unë me këtë ngjarje të ngushtë familjare? Asgjë dhe gjithçka. Si vizitor i rastësishëm, unë s`mund të isha veçse në periferi të asaj që ndodhte rrotull meje. Po atëhere, pse gjithçka? Sepse kështu u zhvillua kjo ngjarje dhe kështu u shpërfaq thelbi i saj i vështirë, që do të thotë aq shumë për mua.
Është i vështirë gëzimi që vjen nga libri, ngaqë libri fisnikëron e dritëson jo me gjë tjetër por me rëndesën e tij, dhe kjo rëndesë është e tillë që lë gjithmonë diçka të pambaruar për njeriun, që ky të kthehet e rikthehet te libri herë pas here, për tërë jetën.
Ja dhe skena e paharruar, aq e kursyer në natyrën e say, veç aq e ngarkuar me të panjohura që rëndojnë. Po cilët janë aktorët e saj të pakët? Po e nis me të zonjën e shtëpisë, me Helenën ( kush ka shijuar nga afër mikëpritjen e saj bujare, besoj se do të jetë në një mendje me mua: me këtë zonjë të fisme, nuk është që mikëpritja e bukur shqiptare flet, ajo këndon). Helena hidhte vështrimin te librat, pastaj diçka e trazuar mblidhej thellë qenies së saj, dhe kjo pastaj i vizatohej në fytyrë por që e kish të vështirë tì jepte zë, por që më në fund një shishe me verë që u ndodh rastësisht pranë librave i erdhi në ndihmë, dhe ajo ia pat aty për aty, me befasinë e zbulimit dhe dritën e aforizmës: Pa shih, nuk e dija që vera e mirë shkoka aq mirë me librin e mirë.
Po Bujari, botuesi i mirënjohur i Kadaresë? Nuk e di ç`thonë të tjerët, por për mua, kur është fjala për librin, Bujari ka diçka të veçantë, që është vështirë të vihet në fjalë: libri i mirë e kërkon Bujarin, libri i mirë ndihet paq me Bujarin, mes tyre ka një empathy tjetërlloj, ashtu si ajo e zjarrit me furrëtarin e regjur. Ja kjo marrëdhënie fatlume me librin ndriçonte në fytyrën e Bujarit, i kënaqur gjer në asht të shpirtit.
Po Kadareja? Ismaili kërkoi që një nga librat e serisë të qëndronte aty, mbi tavolinë, pranë tij. Dhe pikërisht këtu është zanafilla e shtegtimit tim të vështirë dhe aq të lumtur, nga periferia në qendër të ngjarjes, sa që mund të them këtë: dukej sikur një dorë e padukur e kish ngritur këtë skenë enkas për mua. Nuk di për të tjerët, por unë u tërhoqa i tëri, si me magji, në atë që Kadareja nisi të bëjë në heshtje, i patrazuar nga të tjerët rrotull. Pse, ç`po bënte Kadareja? Kadareja nisi të shikonte Kadarenë tjetër, të gdhendur me mjeshtëri në kapakun e librit. Pse, çìshte e veçanta që bënte Kadareja i librit? Me Kadarenë e librit ndodh kjo çudi: kudo që ta vesh, ai gjithmonë do të jetë sikur ndodhet në buzë të greminës, sepse ai greminën kërkon dhe greminën gjen, që të mbledhë aty dritën që vjen nga thellësi të tilla të abysta të ekzistencës njerëzore dhe pastaj i hap udhë kësaj drite të humnertë të gjejë syrin e njeriut dhe të mblidhet në zemër të tij e të bëhet: njohje, mençuri, fjalë.
Ja këtë po bënte Kadareja: me syrin e tij të përqendruar e depërtues, po shikonte me tjetër vëmendje, me ashk e përbujë, si nuk do ngopej ndonjëherë, Kadarenë tjetër të librit. Dhe, më në fund, ndodhi ajo që pritej: Kadareja i librit nisi të lëvizte tok me librin, po ndodhte me fjalë të tjera çudia që Walter Benjamin pikasi në frymëzimin e tij hyjnor. Një vështrim i përqendruar dhe i matur, thënë ndryshe që di se ç`shikon, e lëviz sendin nga vendi. Dhe më tej shton: shpirti, i gjësë së gjallë a të vdekur qoftë, ka vetëm një lutje: kërkon vëmendjen e njeriut.
Kështu erdhi çasti kur Kadareja e pa atë që kërkonte dhe nuk mund të priste më: zgjati dorë për tek libri. Por, me ta çikur, dora u tërhoq, bëri prapa, siç bëjmë kur na djeg papritur diçka, dhe megjithatë, zmbrapsja këtë radhë ishte ndryshe: do të thoshe që Kadaresë edhe i dhëmbi, edhe i pëlqeu kafshimi i beftë i flakës së padukur që veç ai mund ta shikonte. Ja, – gjesti pa të dytë i Kadaresë: mes tij dhe librit, mes tij dhe fjalës së tij, ngrihet përherë një flakë e padukur, dhe në këtë flakë digjet përjetësisht e Vërteta e tij e madhe dhe e vështirë.
Do të shkruash për Kadarenë? – pyeta veten aty për aty. Ja kjo është e vështira që duhet të bësh: të mbledhësh këtë flakë të padukur që ngrihet mes tij dhe fjalës së tij. Nga na gjen kjo flakë dhe ku ngjizet kjo çudi e padukur? Nga thellësi të abysta të ekzistencës njerëzore dhe pastaj ngjitet pa u ndalur në lartësi të epërme dhe bëhet venë e fisme, nga më të ndriturat, në letërsinë e madhe europiane.
Athinë, dhjetor 2022
[1] John Sutherland. Introduction, qtd. In: Leo Tolstoy. Collected stories, vol. One. London: The Folio Society, 2007.
