More
    KreuLetërsiBibliotekëZija Vukaj: Pinoku- një përrallë e mistershme ezoterike

    Zija Vukaj: Pinoku- një përrallë e mistershme ezoterike

    “Druri nga është prerë Pinoku, është njerëzimi, është ai që ngrihet në këmbë dhe hyn në jetë si njeriu që ndërmerr rishtarinë e tij; kukull: por krejt shpirtëror.”

    (Benedetto Croce)

    Ideja më e bukur mes shumë të bukurave, që mpleksen në aventurat e Pinokut del në rreshtat e parë të librit. Brenda copës së thjeshtë të drurit për zjarr, të ndodhur s’dihet se si në dyqanin e mjeshtër Qershisë, rri fshehur “një zëth i hollë i hollë”, që ankohet nga dhimbja apo qesh nga gudulisja. Nga del ai zë i mbyllur në dru? Kush është ai xhind, ai Homunkulus, ai ‘elf’ i parespektueshëm e i pavlerësuar, që endet prapa kuintave të botës? S’dimë të përgjigjemi. Vetëm një gjë është e qartë. Pinoku jeton, ka një psikologji dhe një formë përsosmërisht të përvijuar, akoma para se Xhepetoja të fillonte ta gdhendte e t’i gjente një emër. Pa vënë kurrë këmbë mbi tokë, zotëron një përvojë shumë të sigurt për jetën tonë: di çfarë është puna dhe jeta endacake, fëmijëria e pleqëria, çfarë joshjesh prekin zemrën e një njeriu, si duhet gatuar një vezë e si duhet qëruar një dardhë. Kështu asnjë lexues nuk çuditet nëse të gjithë personazhet- kukullat e Zjarrngënësit, Bulkthi që flet, zogu që sapo del nga veza, maçoku e dhelpra- e njohin pa e pasë takuar kurrë: sikur një bashkëpunim i fshehtë; apo informacione të cilave nuk ua dimë burimin, i shtyjnë drejt qendrës së librit të tyre.

    Ndonjë orë pas shfaqjes në dyqanin e mjeshtër Qershisë, Pinoku pëson mishërimin e parë. “Zëthi i hollë i hollë”, herë përqeshës herë i përvajshëm, ka një fytyrë, një hundë, një trup një veshje prej letre me lule dhe zë vend në galerinë universale të kukullave. Deri në fund të librit një ndryshim i pakapërcyeshëm do të vazhdojë ta mbajë larg nesh. Ndërsa ne i njohim në shpirt reagimet e fundit që na ndodhin në trup, bëhemi melankolikë për shkak të një ftohjeje ose të gëzuar nëse murlani pastron befas retë nga qielli, Pinoku ka një trup që nuk i përket. Këmbët marrin zjarr dhe karbonizohen pa vuajtur ai; dhe thikat e gjata e të mprehta të vrasësve copëtohen pas shpinës së tij të fortë, të fortë si mendja e tij shpotitëse. Por, pikërisht se nuk i përket, trupi i Pinokut nuk e njeh përtesën e materies dhe u lëshon të gjithëve dëshirat e fantazisë fëminore. Ndoshta nuk e kuptojmë kurrë kaq qartë Pinokun, si kur përshkon fushat e Toskanës e të Përrallës, duke kërcyer “rripa shumë të lartë, gjerdhe shkurresh e hendeqe plot me ujë me shpejtësinë e një langoi apo të një lepuri të ndjekur nga gjahtarët; ose kur noton në det, bën kërcime e laradashë me lehtësinë e një “delfini në qejf”.

    Çfarë mund të bëjë një kukull e rënë në botën e njerëzve? Mund të përshkojë dy rrugë: të kërkojë të na ngjajë; ose t’u rezistojë ligjeve të ekzistencës sonë, duke u kundërvënë lehtësinë e vet, shpejtësinë e vet dhe hirin e automatizmave të vet, që- siç thoshte Kleist- riprodhojnë diçka nga hiri i zotit. Nuk dua ta bëj Kolodin një shkrimtar romantik. Por të paktën një herë në jetën e vet, ide të ngjashme me ato të Kleist e të Hofman i erdhën në mendje. Në atë kryevepër të çuditshme ‘Pinoku’ që është ‘Majmuni me ngjyrë të kuqe’, protagonisti i vogël reziston të ulërijë e të qajë ndaj atij që- pikërisht Zana me flokë të kaltër- do ta shndërrojë në një “përbindësh të frikshëm”: një qenie njerëzore.

    Pinoku zgjedh rrugën e parë. Edhe pse është kaq thellësisht kukull, nuk bën asnjë përpjekje për të mbrojtur natyrën e vet: kërcimet, laradashët, vrapimet marramendëse, lojërat e papërgjegjshme për të brofur si peshk. Tek ai, kaq i fortë e tallës, ekziston një prirje njëlloj e fortë që e shtyn të ndryshojë e të bëhet një qen i shkëlqyer roje, një shkollar i përsosur, një gomar i pakrahasueshëm dhe në fund një fëmijë i mirë”. Kështu ai pranon të rritet, të bindet, të shkojë në shkollë; dhe detyron fantazinë e tij përpirëse- një fantazi romancieri a mitomani më shumë se e një fëmije- në kufijtë tepër të ngushtë të realitetit. Asnjë keqardhje për botën e tij të zërave e të shpirtrave, të drurit e të kuintave teatrale duket se nuk e prek. Një dëshirë thuajse e dëshpëruar afektive e shtyn “si gjithë fëmijët e tjerë”, drejt një babai e një nëne. Pak gjëra më duken më mallëngjyese se sa përpjekja e tij e pafajshme për të ndërtuar me imagjinatë një të kaluar të gjatë, bashkë me Xhepeton, ndërsa ka jetuar me të pak orë; dhe në shikimet e dashura, puthjet e zjarrta që i hedh “thuajse jashtë vetes” zanës me flokë të kaltër.

    Në fillim të kapitullit të shtatëmbëdhjetë, “Aventurat e Pinokut” ndryshojnë ton. Ai realitet i kufizuar, ajo Toskanë bujqësore e pastër dhe e varfër, e mbushur me pleq tekanjozë, me mejhanexhinj të paskrupull, me karabinierë e batakçinj shtinjakë e mizorë, befas vizitohet nga një vegim. Ja tek del nga pemët e errëta të një pylli Zana e përrallave të vjetra: e pavdekshmja Zonja e Kafshëve, Mbretëresha e Metamorfozave, Endësja e matur dhe skrupuloze e fateve. Siç është e natyrshme, Zana mbulohet pas dukjes më të thjeshtë, mes karrameleve lulelakrave dhe sheqerkave e pijeve të ëmbla; dhe i shfaqet Pinokut në formën e motrës- nënës edukatores, aq e dashur për traditën romantike. Asnjë gjurmë tërheqjeje erotike nuk jep as nga larg figura e saj, që është e lidhur me ndonjë marrëdhënie të errët me mbretërinë e zbehtë të vdekjes, si shumë heroina të Dikensit, që i ngjajnë thellësisht. Tashmë libri e ka gjetur kulmin e vet. S’ka rëndësi se në të gjithë tregimin Zoti nuk përmendet asnjëherë dhe nuk ka asnjë gjurmë figure atërore. Figura e buzëqeshur mëmësore zë pa konkurrentë horizontin që i mbivendoset kthesës së ngjarjeve tokësore.

    Sapo shfaqet në skenë, Zana me flokë të kaltër e mbisundon tregimin: end, tjerr, përgatit fate, planifikon Aventura; dhe ndërkaq fshihet, shndërrohet e trajtësohet, herë e bardhë si një imazh dylli, herë Vogëlushja e bukur me flokë të kaltër, herë si banore që punon në ishullin e Bletëve, herë zonjë me medalion, herë kec i kaltër, herë e sëmurë në fund të një shtrati spitali. Kështu edhe Pinoku, i ardhur nën shenjën e Mbretëreshës së Metamorfozave, duhet të shndërrohet. Aventurat e tij, që deri tani kishin qenë rastësore dhe rravguese si në një roman pikaresk, fillojnë të përvijojnë linjën e një nisme.

    Etapat e kësaj nisme janë të njohura. Si në shumë tregime simbolike, një çast para gjysmës së fundit, mëkati më i rëndë i ekzistencës së tij ndërpret ngjitjen e ngadaltë të Pinokut. Në natën e errët e tinëzare që po mbështjell tokën, ai dëgjon fjalët tunduese të Stërhellit, shkon me të në vendin e lodrave dhe bëhet gomar, duke zbritur kështu nën natyrën e tij prej kukulle, meqë gomarët, të vetmit mes të gjithë personazheve njerëzorë e shtazorë të librit, flasin në “dialekt”. Pastaj shitet për njëzet para, hidhet në det e mbytet. Në këtë moment, linja e fatit të tij përmbyset sërish. I hedhur pa mëshirë në humnerën e vdekjes, i flakur si një gur në detin e jetës, Pinoku ngrihet sërish drejt dritës. Ai nuk ka asnjë meritë për shpëtimin e vet: çlirohet për “hir” nga Zana, Zonja e Kafshëve, që çon një tufë peshqish për të përlarë trupin e tij prej gomari.

    I çliruar nga veshjet e huaja, Pinoku rilind kukull; dhe përpëlitjet gazmore të ngjalës, laradashët e gëzueshëm të delfinit, kërcimet e lumtura që bën mbi sipërfaqen e detit, janë himni i gazmendit i atij që më në fund ka rigjetur formën e vet. Por ky gëzim nuk vazhdon gjatë. Për t’u “shndërruar” plotësisht, Pinoku duhet të heqë dorë nga vetvetja. Gjithçka ndodh një natë tjetër, ndriçuar nga shkëlqimi i yjeve e i hënës së plotë. Pinoku merr babain për dore, ngjit grykën e Peshkaqenit, noton me Xhepeton mbi supe dhe mbërrin tokën e sigurt. Kujdeset me dashuri për babain e sëmurë, bën shporta dhe karroca dore, rrotullon rrethin me kova në vend të gomarit, mëson të lexojë e të shkruajë dhe kursen si një fshatar toskan. Kush do të njihte më në këtë djalë të fortë e punëtor, krijesën prej druri të lindur në një natë të largët dimri? Tashmë Pinoku është babai dhe zotëria i vetvetes: babai i babait të vet; një Robinson i qytetëruar, që jeton në barakën e tij ishull, duke pranuar të gjithë ligjet shoqërore dhe përpiqet të ndryshojë karakterin e vet siç punon një artizan hekurin e drurin.

    Kështu, i shpërblyer për “merita” që tani zotëron vërtet, Pinoku bëhet më në fund një “djalë për së mbari”, me një veshje të re dhe një palë çizme lëkure që i kthejnë një pikturë të vërtetë”. Ky përfundim nuk ka kënaqur kurrë askënd, përveç fëmijëve, që e gjykojnë gjënë më të mrekullueshme të librit. Nuk dua ta mbroj tepër. Dua të rikujtoj vetëm se, në çfarëdo historie inicimi, shndërrimi i fundit mund të përmendet vetëm me alegori dhe imazhe pa ngjyrë. Shumë inicime janë, së bashku, një ngjitje e një rënie, sepse diçka e bukur, e çmuar, e rrallë duhet braktisur rrugës: çiltërsia e fëmijërisë, paqartësia e dashur e adoleshencës, cektësia e kukullës.

    Ndërsa mua më pëlqen të kujtoj një fakt të harruar, më duket, nga çdo lexues. Kur Pinoku bëhet fëmijë, më përvëluesja e dëshirave të tij nuk realizohet. Ai mbetet jetim. Një shkrimtar tjetër, më i dobët e sentimental se Kolodi, do ta shndërronte Zanën me flokë të kaltër në nënën e tij tokësore. Por Zana nuk zbret pranë tij, nuk bëhet nëna e ëndërruar dhe e shpresuar, nëna që vë dorën mbi ballë e pagjumë, që kujdeset, udhëheq e ndëshkon. Zana i shfaqet herën e fundit, në ëndërr; e pastaj largohet përgjithmonë. Asgjë më e jashtëzakonshme se kjo zhdukje përfundimtare që asnjë fjalë nuk e qan apo e kujton.

    Nuk e di nëse ky libër që sapo e përfundova së treguari i ngjan”Aventurave të Pinokut” që njohin të gjithë. Ndokush mund të më akuzojë se e kam shndërruar në një lloj “Flauti magjik” ose në një përrallë romantike si “Zana e thërrimeve” të Sharl Nodier. Natyrisht mjedisi ku jetonte Kolodi nuk mund të ishte më larg se Viena e ndriçuar prej Mozartit; apo se bibliotekat e vërteta dhe imagjinare të Parisit, ku banonte, flinte dhe ëndërronte Nodier. Ky njeri i zakonshëm, i thjeshtë dhe i heshtur me mungesa respekti të padëmshme studentore, i përndjekur nga frika e hajdutëve, i dashuruar me cigaret toskane, me nënën e me kuzhinën e mirë: ky plak, beqar i pastër, me vetulla të dendura, fytyrë të plotë ngjyrë mavi dhe një “mjekër të madhe husari apo qeni mjekrosh”, që ecte me qëndrim të rreptë, i ngrefosur e pak kapadai si ushtari me leje, mund të jetonte vetëm, si një bar që ka përqafuar me ngulm plasat e trotuareve, në Firencen e gjysmës së dytë të Tetëqindës. Asnjë libër nuk është më toskan se i tiji. Njohja e hidhur, e egër e pa dritën e realitetit: zvogëlimi i çdo fantazie, i çdo ëndrre, i çdo përralle, e çdo dëshire fëminore, e çdo përbindëshi legjendar brenda kufijve më familjarë (vetëm Kolodi mund të hynte në barkun e një balene për të gjetur aty aromat e një gjellëtoreje fiorentine): gjeometria e përkryer e ndërtimit, e rrëfimit e dialogut- gjithë kjo e bën “Aventurat e Pinokut” kryeveprën e letërsisë toskane pas Galileut.

    Ashtu siç përbëhet çdo individ prej pjesësh që kundërshtojnë njëra- tjetrën, çdo libër i madh përmbledh në vetvete shumë shtresa apo shumë shpirtra, që nganjëherë nuk njohin njëra- tjetrën. Mund ta lexojmë “Pinokun” qoftë si histori mizore, qoftë si një histori të mistershme. Kush fillon të shkruajë një përrallë për fëmijë, nuk e merr me mend kurrë se ku do të arrijë. Mendon se do të shestojë vetëm batuta të lezeçme apo Aventura argëtuese. Pa e ditur ai, e vjetra, shpirti misterioz i Përrallës pushtohet prej tij dhe e detyron të luajë me shpirtrat e ajrit e të drurit, të kujtojë imazhet e Babait e të Nënës, të tregojë Aventura me vdekje e ringjallje, me mëkat e me shpëtim.

    SHKRUAJ NJË PËRGJIGJE

    Ju lutem lini komentin tuaj!
    Ju lutemi shënoni emrin tuaj këtu

    Artikujt më të fundit

    KATEGORITË