Le të ulemi pak si drugë, o vëllezërit e mi, e të vidojmë këtë vepër çudjesni të Antoni Bërxhësit, një çellovjek bolshoi që ka produar një raskaz jo vetëm për të na tolçokur rasudokun, por edhe për të na mbushur gollovën me veshçe që ziejnë si molloko: çfarë është njeriu kur nuk zgjedh dot më? Çfarë është një shpirt pa mëkatin dhe virtytin? Hë, pra, si i bëhet në këtë rast?
Nga qumështorja “Korova” në spitalin e shpirtit të shtrydhur
Historia e këtij libri na shpie në një Angli distopike, ku Aleksi, një malçik që e ka zemrën si një bombë me sahat, udhëheq drugët e tij në netët e pafundme të grabitjeve, përdhunimeve e vrasjeve, pa ia bërë syri tërr. Ata janë regjisorët e një opere ultradhune, të mbështjellë në simfonitë e Bethovenit dhe në dritat e neoneve të natës.
Po si çdo brat që vrapon shumë, edheS Aleksi rrëzohet. E nuk bie vetëm në burg, vëllezërit e mi, por mu në duart e shtetit, i cili nuk kërkon drejtësi, por bindje. Ai i nënshtrohet teknikës Ludovik, një terapi e re ku i mbajnë me forcë sytë hapur dhe e detyrojnë të ndiejë neveri ndaj dhunës dhe ndaj muzikës, që të shndërrohet si me magji në një qytetar që s’ke ç’i thua.
Hë, pra, si i bëhet kur një brat, i cili ka përqafuar përherë dhunën, tjetërsohet në një frutë plot jetë, por të kalbur nga brenda? E po, në këtë rast kemi një portokall me kurdisje.
Aleksin s’e duam, por s’e heqim dot nga mendja
Aleksi është zemra që rreh fort e pa ritëm. Ai është rrëfimtari i ftohtë, protagonisti sarkastik, një brat që e vidon botën me një sy të nxehtë dhe një tjetër të ngrirë, një nadsat që të flet ëmbël, ama që të vë edhe një britv në grykë. Është maska e bukur e djallit dhe pasqyrimi më i kthjellët i pyetjes që shtron Bërxhësi: a ka më keq se detyrimi për të qenë i mirë, e ku nuk ke nga t’ia mbathësh?
O vëllezërit e mi, nuk ka çellovjek tjetër që ta mbushë romanin me aq shumë bjezumni të errëta sa Aleksi, bratit që kërkon veç zhurmë dhe kaos, por që fshihet pas simfonive të Ludvig Vanit. E për të kuptuar disi mendjen e këtij brati, duhet të futesh thellë–thellë në dhomën e tij, të veshësh teshat që mban, e të përpiqesh të depërtosh në bombën me sahat që ka në gjoks.
Aleksi nuk është thjesht i keq: ai është i lirë. Ai zgjedh dhunën, zgjedh të tolçokojë e të dratojë djevoçka dhe babushka nëpër noçit e errëta, e të qeshë përmes britmave si pa gjë të keq. E ç’është më e keqja, kjo zgjedhje nuk është pasojë e traumës, nuk është viktimë klasike, sepse ai e thotë vetë që e bën nga kënaqësia. E këtu qëndron gjithë tmerri: ai e di se ç’bën dhe vazhdon në të njëjtën rrugë.
Aleks djali nuk është një antihero, por një eksperiment i pastër i filozofisë së lirisë absolute, ku asgjë s’e ndalon një njeri nga ndjekja e impulsit dhe instinktit të vet, për sa kohë që e zgjedh me vullnet të plotë, që është më e tmerrshme se çdolloj diktature: një brat që e do të keqen dhe botën grazhni!
Ai e kontrollon rrëfimin më së miri. I jep formë, ritëm, melodi, që të ngroh me gjuhën e përdorur, por të ftoh me kuptimet që fshihen mes rreshtave; të fut në brendinë e dhunës pa iu dridhur qerpiku e pa të kërkuar falje. Madje të bën edhe bashkëpunëtor, një gllupiot që e shijon operën e tij. Shpeshherë të flet si mik, si drug, të quan vëllain e tij që po dëgjon rrëfimtarin e përulur, e pak nga pak të rrëmben në anën e tij pa e kuptuar. E vetëm kur vjen bitvi e hidhur e teknikës Ludovik, kuptojmë horrorsho se ishim brenda tij, por ai kurrë nuk qe brenda nesh, sepse është mjeshtër i maskës.
Një portokall me kurdisje në duar akull të ftohta
Togfjalëshi “portokall me kurdisje” është i pazakontë, i huaj për veshin dhe i vështirë për t’u kapërdirë me të parën. Vetë autori e ka thënë se shprehja i ka rënë në vesh gjatë një nate në Londër, nga një plak që e përdorte në dialektin cockney, për të përshkruar diçka të çuditshme, të papërshtatshme, të kundërnatyrshme: as queer as a clockwork orange.
Një portokall mekanik është një përbindësh simbolik: një frutë i bukur, i gjallë, i natyrshëm në dukje, por që në vetvete është një makineri që lëviz jo sipas dëshirës së vet, por sipas prirjeve të jashtme të programuara. Këtu qëndron gjithë esenca dhe ironia therëse e librit: njeriu, për të qenë e për të jetuar si njeri, duhet të ketë liri, qoftë edhe atë për të qenë i keq, se pastaj mbetet një mekanizëm që lëviz siç i thonë; një frutë i bukur, por i kalbur; një makineri që bën zhurmë, por nuk këndon më.
Titulli ngërthen kontrastin e madh midis natyrores dhe artificiales. Portokalli është simbol i jetës, i natyrës, i shijes dhe ngjyrës, një metaforë klasike për njeriun, ndërsa kurdisja përfaqëson automatikun, mekanizmin, rregullin e ftohtë, procesin që nuk lejon devijim e aq më tepër logjikë. Bashkimi i këtyre dy poleve krijon një figurë groteske, një hibrid të panatyrshëm që është në qendër të romanit: Aleks djalin e trajtuar dhe shpirtin e tij të ndaluar.
Pra, njeriu bëhet si një portokall që nuk shtrydhet, por mbushet me ingranazhe; një krijesë që duket njerëzore, por vepron vetëm siç i është urdhëruar.
Pse mëkati është i rëndësishëm për shoqërinë?
Antoni Bërxhës ishte i ndikuar thellë nga filozofia katolike, por edhe nga eksperimentet e shekullit XX për trurin dhe lirinë e njeriut. Për të, një njeri që s’mund të mëkatojë, nuk është më i virtytshëm, por veç një qenie e zbrazët.
Çfarë ndodh kur autoritetet tentojnë të ndërtojnë njeriun e të patëmetë, duke ia hequr si me dorë shpirtin? “Portokall me kurdisje” është ironi e drejtpërdrejtë ndaj ideologjisë që kërkon të prodhojë qytetarë të mirë përmes kontrollit totalitar, qoftë me drogë, qoftë me terapi. Teknika Ludovik është mënyra konkrete se si një portokall kthehet në makineri. Aleksi s’është më njeri kur nuk ndien më urrejtje, por as kur nuk e dëgjon dot më Bethovenin për shkak të nakatisë.
Në një rrafsh më të gjerë kulturor, titulli shpalos edhe dehumanizimin e njeriut në epokën moderne, ku përballet me presionin për të qenë “i përshtatshëm”, “i përmirësuar”, “model”. Bërxhësi shkon përtej fabulës së vet dhe përbalt të gjitha format e kontrollit social, të cilat e shesin mirësinë si produkt, nisur që nga mediet, politika, apo shkenca që s’e kuptoi kurrë shpirtin njerëzor.
Portokall me kurdisje mund të jetë çdo njeri që është shtrydhur nga vullneti i vet, për t’iu përshtatur një norme të caktuar. Ai është simbol i njeriut që nuk lejohet më të gabojë, nuk lejohet më të dëshirojë dhe si rrjedhojë, as të jetojë.
Teknika Ludovik
Kur Aleksi i nënshtrohet trajtimit të detyruar për të urryer dhunën dhe muzikën, ai nuk bëhet më i mirë, por më i paaftë për të qenë vetvetja. Nuk është më brat, madje s’është më as njeri. Është veç një mish me sy të shqyer, një frutë i zbrazët, një makinë që nuk zgjedh, por ndien pështirosje e gati çmendet nga paaftësia për të vepruar. Ai bëhet vetë simboli i gjithë kritikës së Bërxhësit ndaj një shteti që kërkon rregull pa shpirt dhe sjellje pa vetëdije. Aleksi është shëmbëlltyra që bota e moralit të detyruar është po aq e tmerrshme sa bota e kaosit të lirë. Pa zgjedhje nuk ka shpirt. Në kapitullin e fundit (atë që u censurua në SHBA), Aleksi bëhet më introspektiv. Ai fillon të ndiejë lodhje nga dhuna, të ëndërrojë për djevoçka që bëjnë çai, për brat të vegjël, për një jetë pa britva. Disa kritikë e quajnë të papritur këtë fund, por në të vërtetë, është faza e fundit e zgjedhjes. Nuk është morali që i imponohet, por lodhja që vjen nga brenda. Autori e shpëton shpirtin e tij pa e pastruar. Aleksi mbetet brat, por brat që zgjedh të mos jetë më si dikur. Dhe për atë Bog, o vëllezërit e mi, kjo është ajo që e bën atë vërtet njerëzor!
Hë, pra, si i bëhet?
Fjalia “hë, pra, si i bëhet?” nuk është thjesht një pyetje e zakonshme që përsëritet pafund, por boshti i padukshëm që troket në portën e vullnetit të lirë, të të gjithë strukturës narrative, filozofike dhe psikologjike të librit. Një kërcënim i veshur si pyetje, por edhe një pasqyrë e mënyrës se si shoqëria na vendos përballë alternativave që nuk janë gjë tjetër, veçse iluzione. Autori përdor këtë fjali si një gjëmim të ngadaltë që vjen gjatë gjithë romanit, derisa e kuptojmë dhe bindemi se nuk ka më pyetje, por vetëm komanda.
Kjo frazë, që për një lexues të zakonshëm mund të tingëllojë si një shprehje angleze e rastësishme, shndërrohet në refrenin fatal që i paraprin çdo ndryshimi të madh në jetën e Aleksit. Përdorimi i saj i vazhdueshëm e bën një kornizë narrative dhe një strukturë retorike, por edhe më thellë se kaq: një thirrje të vazhdueshme që bota i bën zgjedhjes njerëzore.
Zakonisht, fjalitë e përsëritura janë paralajmërime, por kjo mbetet një sfidë, një provokim, një lloj dështimi që pret përgjigjen tonë. “E po, mirë, si i bëhet tani? Çfarë do të bësh ti, o vëlla?” Kjo frazë nuk thuhet nga një personazh i caktuar, nuk është një rresht dialogu, por vjen nga askundi, ose më mirë, vjen nga vetë jeta, nga shteti, nga vetë lexuesit, duke e shndërruar romanin në një ekran ekzistencial, ku çdo veprim i Aleksit, sado monstruoz, është përgjigje ndaj kësaj pyetjeje. Dhe tragjedia është: ai përgjigjet gjithmonë vetë, derisa i hiqet edhe ajo mundësi.
Sa herë që përsëritet kjo pyetje, shpaloset një shkëndijë e mundshme e zgjedhjes. Në pjesën e parë, Aleksi zgjedh dhunën; në të dytën, përballet me pasojat; në të tretën, nuk ka më asgjë për të zgjedhur, sepse është shndërruar në një makineri; ndërsa në të katërtën, ai më në fund zgjedh të mos jetë dhunues. Pra, kjo frazë e vogël është mënyra me të cilën autori e strukturon procesin e lirisë dhe të mohimit të saj. Është kambana që paralajmëron lirinë, derisa një ditë ndalet së rëni. Aty ku nuk ka më “Hë, pra, si i behet?”, nuk ka më as njeri, por vetëm një portokall të kurdisur.
Kjo frazë nuk është thjesht një element i brendshëm i rrëfimit, por një ndërhyrje që depërton mu në zemër të lexuesve. Është e pamundur të mos ndiesh se pyetja e shfaqur njësoj si mantra, është një thirrje për ndërgjegje: “Kur një brat si Aleksi bën ç’i do qejfi, a je ti më i mirë, apo thjesht më i përmbajtur?”
Në këtë mënyrë, romani s’është vetëm histori, por eksperiment moral, ndërsa kjo pyetje është valvula që teston lexuesin. Forma e saj e përditshme e bën rrezikun edhe më të frikshëm, sepse forma e pyetjes, gjoja e padëmshme, dialoguese, e zakonshme, është pjesë e fuqisë së saj. “Hë” në fillim të pyetjes duket si një tallje e butë, si një goditje e lehtë në sup. Ky normalitet i frikshëm është zemërata e vetë romanit, sepse dhuna, dehumanizimi dhe mohimi i lirisë nuk vijnë gjithmonë në mënyrë të bujshme, por edhe me ton të qetë, me fjalë që duken se s’kanë rëndësi.
Në kapitullin e fundit, kur Aleksi fillon të mendojë për një jetë ndryshe, për një të ardhme largpamëse, pyetja më në fund merr një përgjigje, por që ndryshon nga herët e tjera. Për herë të parë nuk është një përgjigje automatike ndaj nxitjes, se kësaj here ai zgjedh të mos reagojë më me brisqe, por me ëndërrime. E atëherë, po prapë për herë të parë, pyetja është kuptimplotë. Tanimë ajo nuk është më një sfidë, por një derë që hapet. Është një mundësi, vëllezërit e mi! Jamijamijami!
Gjuha nadsat – maska poetike për brutalitetin
Ah, vëllezërit e mi, fjalët e këtij libri janë një kryengritje e pazakontë. Gjuha nadsat është një nga veçoritë më të veçanta, më sfiduese dhe më novatore të romanit “Portokall me kurdisje”. Në rrafshin e parë, nadsat është një zhargon i trilluar që përdoret nga protagonisti dhe shokët e tij, por në thelb, është edhe mënyra që romani e “flet” vetë unin e tij. Është filtër, është mburojë, është maskë, është armë dhe gjithmonë një akt estetik e politik, një kulturë e tërë, një filter, një mur gjuhësor mes lexuesit dhe aktit të dhunës.
Nadsat është vetë një fjalë nga kjo gjuhë, që vjen nga rusishtja “надцать” dhe i referohet adoleshentëve. Pra, që në vetë emërtimin e saj, kjo gjuhë është e lidhur ngushtë me identitetin e moshës, tranzicionin, rebelimin dhe formësimin e vetes përmes diferencimit. Gjuha nadsat përbëhet nga:
fjalë nga rusishtja, të ndërthurura fonetikisht me anglishten
zhargon anglez i klasave punëtore dhe adoleshentëve anglezë
neologjizma të krijuar nga autori
forma të deformuara ose infantile të fjalëve standarde
Autori nuk e krijoi nadsatin për ta bërë romanin më cool apo edgy, por ishte një zgjedhje thellësisht estetike dhe morale, që synonte:
Të mos glorifikonte dhunën.
Nëse lexuesi do t’i përshkruante veprimet e Aleksit me fjalë të zakonshme si, “ai e përdhunoi”, “ai e vrau”, reagimi do të ishte i drejtpërdrejtë dhe i ftohtë. Po kur lexon “dratoj”, “krastoj”, “tolçokoj”, ai shtyhet të ndalet, të deshifrojë, të përthithë përshkrimin përmes një filtri të huaj. Në këtë mënyrë, autori e largon leximin nga pornografia e dhunës dhe e çon drejt një analize më të thellë, duke na bërë të kuptojmë si funksionon dhuna kur futet në një univers me ligje gjuhësore të ndryshme. Ai të lejon të hysh në mendjen e Aleksit pa u neveritur menjëherë, por që është edhe pjesa më shqetësuese: sepse ndoshta një ditë, e kupton që po mendon si ai.
Të krijonte një distancë etike.
Gjuha është pjesë e realitetit. Duke shpikur një gjuhë tjetër, Bërxhësi na vendos në një realitet moral të pazakontë. Ai s’na fton të simpatizojmë Aleksin, por na sfidon të hyjmë në mendjen e tij, duke na bërë bashkëfajtorë, por pa e kuptuar menjëherë.
Të mos lejonte që libri të plakej.
Në vend që të përdorte zhargonin aktual të viteve ‘60 (i cili do të dilte nga moda brenda pak vitesh), ai krijoi një tjetër që nuk është asnjëherë i dalë mode, sepse nuk është kurrë në modë. Ai është i pavend, i huaj, i qëllimshëm e si rrjedhojë, libri mbetet gjithmonë aktual, sepse nuk i përket asnjë kohe të caktuar.
Aleksi dhe drugët e tij nuk e përdorin këtë gjuhë se është “e lezetshme”, por sepse është mënyra si ndahen nga bota e të rriturve, e sistemit, e pushtetit dhe e prindërve. Nadsati është një mur, një kod sekret, një gjuhë e adoleshentëve që thonë: “Ne jemi ndryshe dhe ti nuk na kupton!” Gjuha i bashkon ata, si të jetë një lloj pasaporte e grupit, pa të cilën do të ishin vetëm adoleshentë të dhunshëm. Ama me të, janë një strukturë kulturore e vetëpërkufizuar.
Gjuha si mjet kontrolli apo si rebelim kundër kontrollit?
Në një roman ku kritikohet kontrolli i mendjes dhe mohimi i vullnetit të lirë, vetë gjuha që përdor protagonisti është një formë kontrolli, por e zgjedhur prej tij. Ai e ka krijuar, ose të paktën e ka adoptuar atë të folme, e ndryshe nga mënyrat se si shteti i programon sjelljen, ajo mbetet zgjedhje e tij.
Pra, nadsati është një gjuhë e programuar, por brenda portokallit, dhe për librin mbetet vetë çelësi i humanitetit: të zgjedhësh mënyrën si komunikon, si mendon, si e sheh botën. Kur Aleksi përdor nadsatin, ai është njeri, sado i dhunshëm, sepse është i lirë. Ama kur e humb këtë zë, kur ndalon së foluri në atë mënyrë, ai është krejt i dehumanizuar.
Bërxhësi e ndërton këtë gjuhë me kujdes ritmik. Leximi i fjalëve si bolshoi, fut-e-nxjerr, gllaz, jarbliçka, kriçoj, nagoi, razrezh etj. krijon një ritëm fonetik, një melodi brutale që e ndërton botën si një simfoni të përçudnuar. Gjuha nadsat është poezi e dhunës, një lloj Shekspiri i një epoke post-industriale. Ajo bën që dhuna të mos tingëllojë më si dhunë, por si një akt estetik, çka e bën edhe më shqetësuese. Antoni Bërxhës na fut në një univers ku përfytyrimi estetik mund të bashkëjetojë me imoralitetin ekstrem. Në botën e Aleksit, të flasësh nadsatçe, do të thotë të jesh i lirë. Në çastin që ai nuk e përdor më, ose është programuar, ose është pjekur, që mbetet edhe dilema më e madhe e romanit.
A mund të jetë një shpirt i lirë në një botë me zinxhirë?
Nga një malçik i tmerrshëm, Aleksi shndërrohet në një automatik të trishtuar, dhe pastaj në një njeri që ëndërron për një familje. Ama ky fund, që autori e kërkoi me ngulm, është më i frikshmi, jo sepse Aleksi ndërron rrugë, por sepse ai e zgjedh vetë.
Për të nuk ka më dhunë, nuk ka më molloko me sintemesk, e as një jetë merzki, por liri zgjedhjeje, ndoshta për të qenë i mirë.
Dhe të mos harrojmë: Aleksi jemi vetë ne; ai është gjithë dëshirat e shtypura që nuk i pranojmë. Ai është argëtimi që marrim nga dhuna kur e shohim në ekran. Ai është mllefi ynë ndaj kontrollit. Ai është e qeshura që fshihet pas britmës. Ai është pranë nesh në çdo çast kur themi: “Po sikur të mos kishte pasoja?” Kur lexuesit i tiposet se nuk është si Aleksi, libri e pyet: “Hë, pra, si i bëhet?” Aleksi është një krijesë horrorsho, sepse është i vërtetë, jo për krimet që bën, por për lirinë me të cilën i kryen. Ai është prova se njeriu mund ta dojë të keqen, pa justifikim, pa shtysë, por veç nga dëshira për të qenë i lirë. Dhe kjo është frika më e madhe që libri lë pas: se Aleks djali nuk është edhe aq ndryshe nga ne.
Meritë e veçantë e këtij botimi në gjuhën shqipe është edhe përkthimi i kujdesshëm dhe inteligjent i Durim Taçit, i cili ka ndërmarrë një sfidë të vërtetë: ruajtjen e ritmit, ironisë dhe veçantinë gjuhësore, që e bëjnë romanin “Portokall me kurdisje” të pakrahasueshëm. E folmja nadsatçe, që përbën shtyllën e stilit të rrëfimtarit, nuk ka ardhur thjesht e përkthyer, por është trajtuar me një ndjeshmëri të lartë ndaj strukturës dhe tonalitetit origjinal. Botimi shoqërohet me një fjalor të detajuar të termave nadsat dhe me referenca ndihmëse, që të pajisin me mjetet e duhura për të mos humbur në labirintet gjuhësore të librit; një shembull konkret se si përkthimi nuk është thjesht akt gjuhësor, por interpretim kulturor dhe estetik. Në këtë kontekst, është e domosdoshme të përgëzohet gjithashtu shtëpia botuese “Onufri”, e cila ka marrë përsipër të sjellë në shqip këtë mekanizëm kompleks, duke bërë të mundur për lexuesin shqiptar përjetimin e një prej romaneve më të vështira dhe të rëndësishme të letërsisë moderne dhe duke u falur një luks bolshoi e çudjesni; një mundësi për të hyrë në botën e Aleksit, pa humbur asnjë grimcë të energjisë nënshtruese dhe provokuese të tij.
Fjalorth i termave nadsat
të përdorura më sipër:
Babushka – plakë
Bitv – betejë
Bjezumni – i çmendur
Bog – Zot
Bolshoi – i madh
Brat – vëlla
Britv – brisk
Çai – çaj
Çellovjek – burrë
Çudjesni – i mrekullueshëm
Djevoçkë – vajzë
Dratoj – copëzoj/vras/luftoj
Drug – shok
Fut-e-nxjerr – seks
Gllaz – sy
Gllupiot – idiot
Gollovë – kokë
Grazhni – i pistë
Horrorsho – mirë
Jarbliçka – tope/testikuj
Krastoj – vjedh
Kriçoj – klith
Malçik – djalosh
Merzki – i ndyrë
Molloko – qumësht
Nagoi – lakuriq
Noç – natë
Prodoj – prodhoj
Raskaz – tregim
Rasudok – mendje
Razrezh – shqyej
Sintemesk – lloj droge
Tolçokoj – grushtoj
Veshçe – çështje
Vidoj – shikoj
