Nga Richard Eder
Më 1935, shkrimtari Isaac Bashevis Singer braktisi të shoqen dhe të birin e vogël në Varshavë, erdhi në Nju-Jork dhe rrjedhimisht, u martua. Njëzet vjet më vonë i biri lundroi nga Izraeli për ta parë. Nuk ishte prej dashurisë, shkruan Israel Zamir-i, por kureshtja dhe nevoja për të “mbyllur rrethin”.
“Udhëtim drejt babait tim”, një libër i sikletshëm, zbulues dhe ndonjëherë magjepsës, nuk mbyll asgjë. Në vend të kësaj, vjen rrotull si një kërcim ndjellës, që ka zgjatur për tri dekadat e ardhshme deri në vdekjen e Singer-it më 1991. Ajo që është ndjellë është inati, dhembja dhe magjepsja e të birit me magjistarin plak bishtnues, të cilin as nuk mund ta falë e as nuk mund të heqë dorë prej tij.
Anija e Zamir-it arrin në Nju-Jork në një mesnatë dimri. Katërmbëdhjetë orë me vonesë, ai nuk është i sigurt se ç’pamje ka i ati dhe nuk sheh askënd që mund t’i ngjajë. Më në fund, vëren një burrë me flokë si të kuq, duke pritur i pasigurt. “Mos ndoshta jeni ju z. Singer?” – e pyet burri i ri. “Ndoshta”. “A ka mundësi që ju të jeni im atë?” “Ka mundësi”, – i përgjigjet tjetri dhe shton:
“Çdo gjë është e mundur. Nuk mund ta dish kurrë nëse lojërat e tua prej kohërave të shkuara kanë prodhuar një djalë i cili do të shfaqet papritur prej anës tjetër të oqeanit dhe të kërkojë pjesën e tij të trashëgimisë.”
I biri largohet i inatosur: njëzet vjet braktisje të duruara me hidhërim kanë thirrur pikërisht figurën që ai kishte imagjinuar, pikërisht atë lloj shfaqjeje sardonike që thërrasin inati, xhelozia, epshi apo hakmarrja në një rrëfim të Singer-it, vetëm se Singer-i do t’i kishte shtuar një kthesë tjetër. Babai i vërtetë, i zbehtë, modest, jokomunikues, po e pret jashtë dhe atë e bir marrin një taksi, thuajse në heshtje, për të apartamenti i Singer-it në Upper West Side.
“Udhëtim…” regjistron atë udhëtim në heshtje në taksi. Vazhdon të regjistrojë 35 vite takimesh, shoqërimesh sporadike dhe bashkëpunime të konsiderueshme – Zamir-i përktheu një pjesë të veprave të të atit nga jidishi në hebraisht – dhe një miqësi në tentativë. Por i biri nuk u afrua dot kurrë. Si mund të afrohesh me një shkrimtar si Singer-i? Bëhesh një prej personazheve të tij.
Komunist në atë kohë, anëtar i një kibuzi të majtë, një izraelit i mprehtë e atletik, Zamir-i – i cili kur ishte adoleshent grisi disa letra që i dërgoi Singer-i – është çdo gjë që i ati i tij mistik e i zbehtë nuk është. Një “Luftmensch” – intelektual ajror – e quante me patronizim. Por, gjithsesi, ashtu si me atë mbërritje dimri, kujtimet e Zamir-it kthehen në rrëfime të Singer-it.
Vizita e parë iu afrua shndërrimit në një braktisje të dytë. Zamir-i u zgjua në apartament mëngjesin tjetër “me një boshllëk ndjesish”. Sheh babain që del nga banja, me këmbët e holla të dala nga rrobëdhoma e vjetër kafe dhe ulet për të shkruar “pa asnjë fjalë”. Singer-i është i kujdesshëm, sikur i druhej ndonjë kërkese për kohë, para apo histori. Nuk i kërkon kurrë falje për arratisjen e rimartesën, dhe Zamir-i është tepër krenar për t’ia kërkuar. Pa para në xhep, Zamir-i ka mbetur trokë, përveç ndonjë dollari rastësor që mund t’i jepte i ati.
Përgjatë tri dekadave të ardhshme ka vizita nga Izraeli në Nju-Jork, ecejake, biseda dhe bashkëpunime për përkthime. “Kisha arritur ‘të ndërtoja’ një baba për veten time”, – shkruan Zamir-i; por herë pas here, mes anekdotave dhe kujtimeve, e përmend sërish atë dollar rastësor. Babai i vë në dukje vite më vonë se, në fund të fundit, ai kishte paguar për udhëtimin. Por me monedhën izraelite të bllokuar, i biri replikon. E emëroi si përkthyesin e tij, thotë Singer-i. Për të kursyer para, thotë Zamir-i. Bleu krevat dhe dyshek ku ai të flinte, proteston Singer-i. Atë e bir zbehen; e merr në dorë fabulisti Isaac Bashevis Singer.
Duke folur për veten, Zamir-i mund të jetë nervoz dhe ndonjëherë i ngathët. Nga ana tjetër, portreti i tij anekdotal i Singer-it është i çmuar, komik, me një majë alarmim. Ka një pasazh të tijin si djalë i ri duke qëndruar jorehat nën hijen e vëllait më të madh I. J. Singer, autor i “The Brothers Ashkenazi” dhe një kronist i jetës geto në një mënyrë realiste, në të kundërt të misticizmit të hidhur e erotik të Singer-it.
I shoqërueshëm dhe shumë më i njohur, I. J. ishte patroni dhe mbrojtësi i përkushtuar i Isaac-ut; ai e solli në Nju-Jork dhe i gjeti punë. I tregonte Isaac-ut dorëshkrimet e tij – të gjitha këto vijnë nga e veja e I. J., të cilën Zamir-i e takon rastësisht – ndërkohë që ky i fundit fshehu të tijat. Ai fshehu dhe ndonjë mëri që mund të kishte ndier, por në një letër Isaac-u pohon se niveli i shkrimit i I. J. kishte rënë; dhe sa për vete: “Heshtja ime është më e mirë.”
Ka pasazhe të Isaac-ut në lagjen e tij në Upper Broadway, duke ushqyer pëllumbat që fluturonin aty poshtë. Një polic i thotë të ndalojë; ditën tjetër, polici, duke i kërkuar falje, i zgjat një libër për ta nënshkruar. “Nëse një polic nga Nju-Jorku i kërkon një shkrimtari jidish të nënshkruajë librin e tij, ka ende shpresë”, – thotë Singer-i.
Vite më vonë, ama, gjatë luftës së vitit 1967 në Izrael, Singer-i dhe Zamir-i u bashkuan në një radhë duke pritur që t’i dhurojnë para United Jewish Appeal-it. Disa qanë; nuk ishte menjëherë e qartë nëse Izraeli do të mbijetonte. Bota nuk mund të përballojë një Aushvitz tjetër, këmbënguli një rabin që priste në radhë. Zamir-i shkruan: “Babai im, duke më tërhequr mëngën, pëshpëriti: ‘Bota mund të përballojë çdo gjë’.”
Singer-i nuk mund t’u rezistonte grave dhe ishte vetë i parezistueshëm. McCalls-i e quajti njëherë një prej 10 burrave më seksi në Amerikë. Nuk ishin librat e tij, por sytë e mëdhenj blu në një fytyrë të zbehtë rrumbullake dhe interesi i kufizuar për të dëgjuar historitë e grave. Lexueset e telefononin; nëse tingëllonin interesante, ai do të organizonte një bisedë të gjatë në restorantin e Steinberg-ut, vendi i tij intim kosher në Upper Broadway. Alma, bashkëshortja e tij e dytë, shfaqte tolerancë të konsiderueshme, megjithëse ndërhynte ndonjëherë kur gjërat dukeshin se do të shkonim shumë larg. Shkuan vërtet larg, ama. “Babai im e konsideronte krevatin si kulmin e bisedës, veç se horizontalisht”, – shkruan Zamir-i dhe vijon duke cituar një bisedë mesdite:
“Filozofët në të shkuarën u përpoqën të neutralizonin ndjenjat dhe epshin, – mendoi Singer-i, – dhe t’i tokëzonin mendimet e tyre në logjikë, duke hamendësuar se çdo gjë shkon përmes trurit tonë. Hiqe epshin tonë dhe duket si gjethe lakre. U besoj ndjenjave që kthehen në epsh. Besoj se kur një burrë dhe një grua puthen dhe deklarojnë se nuk mund të jetojnë pa njëri-tjetrin, është fillimi i një çështjeje shpirtërore, jo thjesht materiale. Bota jonë është kaq misterioze. Del nga shtëpia, takon një grua në Broadway dhe jeta jote ndryshon. Meqë ra fjala, sa është ora?”
“Një e gjysmë”.
“Duhet të shkoj. Një grua më telefonoi nga Bronx-i dje dhe u betua me ç’kishte të shenjtë se, në një kafene në Jerome Avenue, pa Adolf Hitlerin”.
Në vitet e tij të fundit, duke u bërë më i dobët, Singer-i u bë më i zymtë. Fliste me aprovim për ngritjen e judaizmit strikt ortodoks. Pendimi, thotë, “nuk është një rebelim kundër kënaqësive të jetës, por një rebelim kundër dëshpërimit” – një mendim, ironinë e të cilit mund ta kishte vlerësuar apo jo, që është thënë në thuajse të njëjtat fjalë nga papa Gjon Pali i Dytë.
Ai besonte në Zot, por në mënyrë akuzuese. Gjatë Holokaustit, i thotë Zamir-it, Zoti “u ul aty në Parajsën e tij të Shtatë, i rrethuar nga engjëj që i këndonim me zë të lartë himne lavdie. Hebrenjtë thërrisnin nga furrat, krematoriumi, por ai nuk i dëgjonte. Ndërkohë që merrte lavde, ne morëm dhomat e gazit”.
Ka diçka të njohur te kjo. Tingëllon, në fakt, si notat binjake të ftohjes së inatosur, dhe identifikimit të pashpresë që përshkojnë këtë memuar. Zamir-i ishte për të atin pakashumë siç Isaac Bashevis Singer ishte për Zotin, i cili kur bëri burrin, siç kundërshtoi njëherë Singer-i, “nuk përdori materialet më të mira”.
LA Times
Përktheu Enxhi Hudhri
