Përktheu nga origjinali:Nikolla Sudar
Kur nxirren nga shtëpia plaçkat e fundit, në ndërtesë ushton një jehonë e fortë, gjëmuese: zëri yt reflektohet nga muret dhe kthehet përsëri tek ti. Tingëllimi i vetmisë, rryma e boshllëkut, humbja e orientimit dhe ndiesia e lirisë, që të kall krupën: të gjitha janë të mundshme dhe gjithçka është idiferente, asnjë dhe askush nuk të kthen përgjigje, përveç trokitjes së dobët dhe ritmike të hapave të tuaja. A nuk e ndien kështu veten tashmë letërsia ruse: vetëm katër vjet nga përfundimi i shekullit, ajo humbi poetin e saj më të madh të gjysmës së dytë të shekullit njëzet dhe për një të ri në këtë mijëvjeçar, as që mund të shpresohet. Josif Brodski u largua përgjithnjë dhe shtëpia jonë është bosh. Me Rusinë, vetë ai u nda dy dhjetëvjeçarë më parë, u përpoq të bëhej amerikan, e deshi Amerikën, shkroi ese në anglisht, por Rusia – është vend që të shtrëngon fort: sado që të përpiqesh të shkëputesh, ajo të mban të mbërthyer gjer në fund.
Kur dikush vdes, në Rusi është bërë zakon të mbulohen pasqyrat me një vello të zezë – një zakon i lashtë, kuptimi i së cilës është harruar apo deformuar. Në fëmijëri kam dëgjuar se kjo bëhet që i ndieri, i cili edhe për nëntë ditë do të bredhë nëpër shtëpi, duke u ndarë nga të afërmit, të mos trembet, duke mos gjetur në pasqyrë pamjen e vet të mëparshme e të zakonshme. Gjatë jetës së tij të shkurtër, të pamerituar, por jashtë mase të pasur, Josifi është pasqyruar në kaq shumë njerëz, fate, libra, qytete, saqë në këto ditë të përzishme, kur ai në mënyrë të padukshme lëviz mes nesh, dëshiroj të hedh vellon e zisë mbi të gjitha pasqyrat e tij të dashura: mbi lumenjtë e mëdhenj, që lagin Manhatanin, mbi Bosfor, mbi kanalet e Amsterdamit (“holandezët janë populli më i mirë në botë”), mbi ujërat e Venecias, të cilave ai u thuri këngë, mbi rrjetin arterial të Petërburgut (njëqind ishuj – po sa lumenj?) – qytetin e tij të lindjes, të dashur e të egër, prototip i të gjitha qyteteve të së ardhmes. Atje – kur ende ishte një djalë i vogël – e dënuan sepse ishte poet, që do të thoshte, dembel – me sa duket, ai ishte i vetmi në Rusi, ndaj të cilit u zbatua ligji i egër dhe i saposhpikur, që të ndëshkonte për mungesën e dëshirës për të fituar nga puna. Natyrisht që nuk qëndron këtu problemi, sepse me nuhatjen prej bishe e ndienin, tashmë, shumë mirë se KUSH ndodhej para tyre. Ata i fshinë dokumentet e paraqitura për disa kopekë, që përfitonte Josifi nga përkthimi i poezive. “Kush ju ka cilësuar poet? – ulërinin kundër tij. “Unë mendoj… unë mendoj se këtë e ka bërë Zoti”. Pasojat janë të kuptueshme: burgu, internimi. “As vendin dhe as varrezat nuk dua t’i veçoj, // Në ishullin Vasiljevsk dua të mbaroj”, premtonte ai në vargjet e kohës së rinisë. “Pamjen tënde të murrëtyer, në errësirë nuk e dalloj // Midis linjave dalëboje, në asfalt do të përfundoj… Prandaj edhe nuk donte të kthehej në Rusi, më duket mua, qoftë edhe për një ditë, për të mos u realizuar kjo profeci e lëshuar pa kujdes: ndër të tjerë – nxënës i Ahmatovës dhe i Cvetajevës, ai ua njihte bestytnitë poetike, kishte dijeni rreth bisedës së tyre, e cila u zhvillua gjatë kohës, ndoshta, të të vetmit takim, që ndodhi me gratë e mëdha. “Si mundët të shkruani (të tilla vargje): vallë, nuk e dinit se fjalët e poetit gjithmonë realizohen?!” – e qortoi njëra prej tyre. “Po si mundët t’i shkruanit (këto vargje)?! – u habit tjetra – sepse profecia e tyre doli me të vërtetë.
“Josif, a do të shkoni në Rusi?” – “Sigurisht”. “Nuk e di. “Ndoshta”. “Jo këtë vit”. “Duhet të shkoja”. “Nuk do të shkoj”. Të tërë u sulën drejt Rusisë – dikush për ta parë, ndërsa dikush edhe përgjithmonë – Brodski u lëkund, por mbeti pa shkuar. Unë u njoha me të në vititn 1988, gjatë vizitës sime të shkurtër në Amerikë, kurse në Moskë më thirrën papritur në mbrëmjen kushtuar Brodskit. Një mik i vjetër lexoi vargjet e Josifit, pastaj u luajtën pjesë muzikore, që s’kishin asgjë të përbashkët me të, por që i kushtoheshin atij. Të arrije gjer te salla e koncerteve ishte e pamundur; në rrugët, që ndodheshin afër, kalimtarët të zinin përdore, duke të lutur t’u shisje “një biletë të tepërt”. Salla ruhej nga policë mbi kuaj dhe mund të mendoje se pritej ndonjë koncert rroku. Për tmerrin tim të madh, unë e kuptova se mbështeteshin tek unë: isha i pari njeri i gjallë që e kishte parë poetin pas shumë vjetësh mërgimi. Ç’mund të thoja unë? Ç’mund të flisje për një njeri, me të cilin ke kaluar vetëm dy orë? Unë kundërshtova, por mua më shtynë fort drejt skenës, ku e ndjeva veten një idiote. Po, e kisha parë Brodskin… Po, të gjallë. Të sëmurë. Pinte duhan. Së bashku pimë kafe. Sheqer nuk kishte në shtëpi (Zemërim në sallë: a mos po e ofendojnë poetin tonë amerikanët? Si është e mundur të mos kishte sheqer?) Po tjetër? Por ja ku erdhi Barishnjikovi, që solli dru dhe ne e ndezëm oxhakun (Shqetësim në sallë: a mos ka rrezik të ngrijë atje poeti ynë?). Po në cilin kat banon? Me çfarë ushqehet ai? Çfarë po shkruan? Si shkruan, me dorë apo me makinë shkrimi? Çfarë librash ka botuar? A e di ai se ne e duam? Po a do të vijë? A do të vijë? A do të vijë?
“Josif, a do të shkoni në Rusi?” – “Atje nuk i duhem kujt”. “Mos u tregoni kapriçioz! Atje nuk do t’ju lënë të ecni. Juve do t’ju mbajnë ndër duar – bashkë me gjithë avionin. Turma do të derdhet e tëra, do të përmbysë doganën e aeroportit Sheremetjevo dhe do t’ju përcjellin drejt Moskës ndër duar, me këngë. Ose gjer në Petërburg. Po deshët – edhe mbi kalë të bardhë”. – “Ja përse nuk dua. Por edhe sepse atje nuk kam nevojë për asnjërin”. – “S’është e vërtetë! ”Po intelektualet e moshuara e të thjeshta, lexueset tuaja, – bibliotekaret, punonjëset e muzeve, pensionistet, banoret e ndërtesave komunale, të cilat druhen të duken në kuzhinën e përbashkët me çajnikun e ciflosur? Po ata, që në filarmoni ulen prapa, afër kolonave, ku kushton më lirë? A nuk keni dëshirë t’ju shohin nga larg lexuesit tuaj të vërtetë? Përse i ndëshkoni ata? Ajo qe një pritje e turpshme! Pa takt dhe e pandershme! Ose ai ka bërë shaka: “Ja, më mirë është të shkoj tek holandezët e mi të dashur”, “Italianët i adhuroj, do të shkoj tek ata”, “Polakët janë të çuditshëm! Ata po më thërrasin” ose zemërohej dhe godiste pjesën e sipërme të dorës: “Ata nuk më lejuan të varrosja babanë! Nëna më vdiq pa më parë – iu luta – ata më refuzuan!”. – “Kush ju refuzoi – lexuesit tuaj?”.
A dëshironte ai të vizitonte shtëpinë? Sipas meje, në fillim, sidoqoftë, ka pasur shumë dëshirë, por nuk pati mundësi; ai u trembej të kaluarës, kujtimeve, ndodhive, varreve të hapur; i trembej dobësisë së vet se mos shkatërronte atë që kishte bërë në të kaluarën me vargjet e veta; ai trembej të kthente kokën prapa për të parë të kaluarën – si Orfeu – Euridikën. Ai nuk mund të mos e kuptonte se i vetmi lexues i tij, lexues i vërtetë i tij është atje; ai nuk mund të mos e dinte se është poet rus, ndonëse e kishte bindur veten – vetëm vetveten – se ishte poet amerikan. Ai shkruante vargje në gjuhën angleze, vjershat e veta i përkthente në anglisht, zemërohej nganjëherë për shkak të reçensioneve thumbuese, për shkak të miqve shumë të afërt, që guxonin t’i thonin atij: “… po, Josif, fjalët janë me vend, por vjersha nuk është e goditur, sepse, siç e di, poezia angleze ka ligje të tjera…”. Ai nuk kishte përse të njihte gjithçka kishte të bënte me ligjet e poezisë në botë – sepse ai i krijon vetë ato! “Mos i fol Josifit, por duhet ta dish se përsëri kanë ardhur amerikanë dhe kanë pyetur: “Na thoni, a është e saktë se me të vërtetë është një poet gjenial?”. Çfarë dinte ai dhe çfarë hamendësonte? Ai ka shkruar një vjershë për skifterin e maleve të Masaçusetsit, i cili fluturon aq lart, saqë rryma e lëvizshme e ajrit nuk e lejon të zbresë poshtë në tokë dhe skifteri vdes atje, në atë lartësi, ku nuk ka as zogj, as njerëz, as ajër, për të thithur. A mund të kthehej më ai prapa? Përse unë dhe të tjerë e torturonim me pyetjet rreth kthimit? Ne dëshironim që të ndjehej rehat, që të shihte e të mësonte se sa e duan atë – vetë ne e donim shumë atë! Dhe unë deri më sot nuk e di, a i pranonte ujditë “për të vizituar atdheun” apo ato ia sfilitnin zemrën e sëmurë. “Josif, ju kanë ftuar të flisni në një kolegj. Ja të dyja datat: në shkurt apo në shtator?” – “Sigurisht, që në shkurt. Sa për në shtator, të jemi gjallë gjer atëherë!”. Dhe, duke i hequr filtrin cigares së radhës, ai tregoi një anekdotë “të hidhur” të radhës: BURRI: “Mjeku më tha se ky është fundi. Unë nuk e shtyj gjer në mëngjes. Hajt ta kalojmë natën e fundit duke bërë dashuri dhe duke pirë shampanjë!”. GRUAJA: Pa shih, sa i mençur! Ti nuk do të ngrihesh më në mëngjes!”. A duhej të trajtohej ai si një i “sëmurë” – të flitej për kohën dhe të ecej në majë të gishtërinjve”? Erdhi te ne në kolegj, dyll i zbehtë, i torturuar nga tri orë udhëtim – në raste të tilla thirej 911. Piu verë, tymosi një gjysmë pakete cigaresh, i erdhi çehrja dhe filloi të lexojë vargje, vargje, vargje, – tymoste dhe deklamonte përmendsh, vargje të vetat dhe të huajat; përsëri filloi të tymosë dhe të lexojë, ndërsa dëgjuesit, tashmë, u zbardhën nga tymi i tij antiamerikan, ndërsa ai ishte entuziazmuar i tëri – fytyra i ishte skuqur, sytë i shkëlqenin dhe vazhdonte e vazhdonte të lexonte. Dhe, kur sipas të gjitha rregullave, duhet të kishte rënë në shtrat me tabletin e nitroglicerinës nën gjuhë – shfaqi dëshirën akoma të fliste dhe shkoi te mikpritësit, që e kishin ftuar, Bob dhe Pegi Bojers, pronarë të shtëpisë botuese “Sallmagundi”. Gjer në mesnatë ai vazhdoi të flasë, të pijë, të tymosë, të shkëlqejë me talentin e vet, të qeshë, kur tashmë të zotët e shtëpisë të duruar e të mësuar në raste të tilla ishin zverdhur në fytyrë dhe unë bashkë me burrin e shoqëruam në shtëpinë e miqve, energjitë e tij u shtuan në ato përmasa, që neve na u pakësuan. “Sa të mrekullueshëm janë Bojersët! Sa i mençur është ai! Sa e bukur është ajo! Sa dëshirë kam të mos largohem nga miq të tillë – por ja që i vumë pakëz në mundime! Ndërsa tashti do të sillemi ashtu siç duhet!”. Siç duhet – do të thotë sipas mënyrës ruse. Dhe ne ndenjëm gjer në tre të mëngjesit në dhomën e zbrazët të pritjes, duke biseduar për gjithçka në botë, sepse Josifin e interesonte çdo gjë, duke gërmuar nëpër sirtare për të gjetur hapëse për shishet e tjera të verës së kuqe, duke e mbushur mjedisin e këndshëm amerikan me shtëllungat e tymit të ndaluar dhe duke kërkuar me kujdes ushqime të mbetura nga pritja e ditës (“duhet të kishim fshehur lo-mein… Pastaj akoma kishte mbetur një pulë e shijshme… Edhe të ftohtë do ta kishim ngrënë – ajo duhej vjedhur! Natën oreksi është i madh!”) dhe afër mëngjesit u shpërndamë – ne gjysmë të gjallë, ndërsa Josifi – sikur s’kishte ndodhur asgjë.
Me një përzemërsi të jashtëzakonshme sillej ai ndaj të gjithë miqve të vet petërburgas, duke lëvduar pa kursim virtytet e tyre, të cilat nuk i zotëronin gjithnjë. Kur vinte çështja te besnikëria njerëzore, nuk mund t’i besoje vlerësimeve të tij – Të gjithë për të ishin gjeni, mozartë, poetët më të mirë të shekullit XX – plotësisht në traditën ruse, dhemshuria e tij e kapërcente realen, ndërsa dashuria qëndronte mbi të vërtetën. Shkrimtarë dhe poetë të rinj nga Rusia e mbytën atë me dorëshkrimet e tyre, ndërsa kur u nisa nga Moska për në Amerikë, miqtë e mi poetë sollën vëllimet e tyre dhe m’i futën më forcë në valixhe: “Nuk rëndojnë shumë. Kryesorja është, t’ia tregosh Brodskit. Thjesht për t’i lexuar. Nuk kërkojmë më shumë – thjesht për t’i lexuar!”. Dhe ai i lexonte, i mbante mend, u shkruante se poezitë ishin të mira, jepte intervista, duke lavdëruar fatlumturin, ndërsa ata i dërgonin pa pushim publikimet e veta. Të lavdëruarve u merreshin mendtë, kurse disa shpreheshin: “Në fakt, në Rusi ka dy poetë të vërtetë: Brodski dhe unë”. Ai krijoi për veten e vet përshtypjen e rreme të patriarkut-zemërmirë – por do të kishte qenë mirë që shkrimtari i ri, emrin e të cilit nuk po e përmend, ta kishte parë se si, duke lexuar me përkushtim, që nuk e kuptoj përse, tregimin e tij me një subjekt, të ndërtuar për kënaqësitë e një morali të ndyrë, i prekur thellë, Brodski pështynte dhe bërtiste: “Po mirë, mirë, pas KËSAJ mund të vazhdosh të shkruash. Por si mund të jetojë ai pas KËSAJ që ka shkruar?!”.
Josifi nuk shkonte asgjëkundi – të tërë vinin tek ai. Të tërë, të ardhurit ia dërgonin atij. Të tërë krijuan bindjen se ai me të vërtetë ekziston, jeton dhe shkruan – një poet i kaq çuditshëm rus, që nuk dëshiron më ta shkelë tokën ruse. Veprat e tij në Rusi botoheshin nëpër gazeta, revista, në botime me një vëllim dhe me shumë vëllime; atë e citonin, atij i referoheshin, e studionin, ia botonin veprat herë siç dëshironte, e herë jo, ia shtrembëronin ato dhe e shfrytëzonin; atë e shndërruan në një mit. Një testim në rrugët e Moskës: “Çfarë shpresash keni për të ardhmen lidhur me zgjedhjet e reja parlamentare?”. Mekaniku N: “Ohu, më vjen të pështyj, edhe mbi parlamentin, edhe mbi politikën. Unë dua të bëj një jetë të ndershme, ashtu si Brodski”.
Ai kishte dëshirë të jetonte dhe të mos vdiste – as në ishullin Vasiljevsk dhe as në ishullin Manhatan. Ai ishte i lumtur, kishte një familje të dashur, kishte vargjet, miqtë, lexuesit, nxënësit. Ai donte të largohej me vrap nga mjekët drejt kolegjit të vet – atëherë ata nuk do ta arrinin dot. Ai donte t’i shpëtonte profecisë se vet: “Midis linjave të dalëboje, në asfalt do të përfundoj”. Ai u rrëzua mbi dyshemenë e kabinetit të vet, afër ishullit tjetër, pranë linjave të kryqëzuara, të fatit të dyfishtë prej emigranti – të atij rus dhe amerikan: “Dhe dy vajzat-motra, në moshë akoma të mitur // Përshëndesin djalin, drejt ishullit duke ikur”. Dhe, në realitet, ai i la vetëm dy vajzat – gruan dhe të bijën.
A e di si është puna, o Josif, nëse ju nuk doni të udhëtoni me zhurmë dhe pompozitet, nuk doni as kalë të bardhë dhe as turma të entuziazmuara – përse të mos shkoni në Petërburg inkonjito?” – “Inkonjito?” – ai nuk zemërohet menjëherë dhe nuk bën shaka, por dëgjon më vëmendje. “Po, a e dini se si – ngjisni një palë mustaqe ose thjesht… mbulohuni me gazetë në aeroplan. Askujt, mos i tregoni – në përgjithësi, askujt. Do të arrini atje, do të uleni në një trolejbus dhe do të udhëtoni nëpër prospektin Njevksi; do të ecni rrugëve, i lirë dhe pa rënë në sy. Futuni në turmë, ku të tërë shtyhen. Blini një akullore. E kush do t’ju njohë? Po patët dëshirë – telefonojuni miqve nga rruga, – mund t’u thoni se po flisni nga Amerika. Dhe nëse ju pëlqen – trokisni në derën e mikut: Ja, ku jam. Thjesht u ktheva – se u mërzita”. Unë i flas, bëj shaka dhe papritur vë re se nuk e merr aspak për shaka – në fytyrën e tij shfaqet një dobësi prej fëmije, shfaqet pamja e një ëndërruesi të çuditshëm; vështrimi sikur i depërton përmes sendeve, përmes kufirit të gjërave – në anën tjetër të kohës… Ai hesht dhe unë e ndiej veten ngushtë, tamam sikur po vështroj, sikur po futem atje ku nuk më takon dhe, për ta shmangur këtë gjë, i flas më zë të butë dhe kurajoz: “A nuk është me të vërtetë një ide e mrekullueshme?…”.
Me vështrimin e vet depërtues, ai më thotë: “E mrekullueshme… E mrekullueshme…”.
1996
