Nga Aurel Plasari
Emri Robert Louis Stevenson (1850-1894) është tanimë ai i një shkrimtari botëror. Më së shumti i lexuar si shkrimtar aventurash ose ndryshe peripecish, – “Ishulli i thesarit”, “Shigjeta e zezë”, “Rasti i çuditshëm i doktor Xhekillit dhe zotit Haid” etj. – më pak është njohur si autor shënimesh udhëtimi, si eseist, si kritik letrar etj.
Edhe për vete prej romaneve të aventurave kam pas bërë të njohur me të qysh prej magjepsjes në fëmijëri nga “Ishulla e thesarit”, që në ato kohë nuk duhej qarkulluar: “Ishulla” ishte e ndaluar për shkak të përkthyesit të saj të përsyshur, Tajar Zavalanit. Po njësoj qenë të ndaluara, prej Zavalanit themelues të përkthimit modern shqiptar në vitet ’30 të shekullit të kaluar, edhe “Zonja me kameliet”, edhe “Tartarini i Taraskonit”, edhe “Gobseku”, edhe “Sonata e Krojcerit”, madje edhe “Anna Karenina” e tij etj.
I pasionuar i udhëtimeve, i përfytyruar gati-gati si vagabond, vitet e fundit të jetës Stevensoni i përfundoi duke u endur ndër ishujt e Paqësorit Jugor. Aty në ishujt Samoa edhe u vendos, më së fundi, tok me familjen e përbërë nga e bija dhe i biri të gruas së tij prej martesës së saj të parë, tanimë e vdekur, Bella dhe Lloyd Osbourne. Këta e respektuan dhe e deshën “njerkun” si atin e tyre. Për këtë bir të sjellë nga gruaja, Lloydin dikur 15-vjeçar, Stevensoni kishte pas shkruar të parën vepër të vet famëmadhe, “Ishulli i thesarit”, atë roman të cilin edhe Borgesi e paska përjetuar – para nesh – si një nga format e lumturisë në fëmijëri.
Thjeshtri i tij Lloyd Osbourne tanimë i rritur, që më mbas do të bëhej edhe vetë shkrimtar, i qëndroi pranë Stevensonit deri në fund duke e përkujdesur dhe duke ia plotësuar deri edhe amanetin ekscentrik për banesën pasvdekësore. Ai ka shënuar e treguar edhe bisedat më të fundit me shkrimtarin në ndërkohët e lira ndërsa ky shkruante të pambaruarin “Weir of Hermiston”, ndoshta kryeveprën e vet. Kuptohet, prej bisedash të tilla, që Robert Louis Stevensoni nuk paskësh qenë thjesht ndonjë “aventurier” bredharak i dhënë mbas jetës nomade, por njeri mendimi të thellë. Dhe jo më kot me veprat e veta paskësh parapëlqyer t’i ikte “realitetit borgjez” duke thurur ëndërrime me vise vetmitare gjithë magji.
Një mbrëmjeje, ndërsa shëtisin para lëndinës së shtëpisë, shkrimtari i mirëbesohet Lloydit: “Nuk jam njeri me ndonjë talent të jashtëzakonshëm, Llojd. Kam filluar me mundësi shumë të pakta. Suksesi im i detyrohet zellit tim të jashtëzakonshëm për punë, falë të cilit zhvillova deri në skaj gjithë sa pata në vete. Kur një njeri fillon t’i përkryejë aftësitë e veta dhe vijon t’i përkryejë ato me ngulm të pareshtur, mund të bëjë mrekulli. Të gjithë e dinë, të gjithë e kuptojnë, e megjithëkëtë sa e vështirë është të gjesh dikë që ta bëjë! E kam fjalën që ta bëjë deri në fund, siç e bëra unë. Në pati tek unë ndonjë gjë gjeniale ishte gjenia e punës.”
Një ditë tjetër, i ulur në verandë në karrigen e tij të xunkthit, i bën këtë pohim kërshëror: “Çdo shkrimtar që vlen diçka, vdes dhe rilind papushim. Dje po lexoja “Virginibus Puerisque” dhe m’u duk mjaft i mirë, por i lindur nga një dell që tanimë do ta kisha të pamundur ta ngjallja sërishti aq sa do ta kisha të pamundur të fluturoja. Tani puna ime është më e thellë nga ajo e dikurshmja, mund të mbërrij emocione të cilat asohere mezi i dija që ekzistonin. Kjo do të thotë se Stevensoni që shkroi “Virginibus” ka vdekur dhe është varrosur, madje prej shumë motesh.”
Atje, në ishujt gjysmë të egër të Paqësorit Jugor, shkrimtari shfryn para mikut Lloyd: “Sa keq që e përdorin francezët lirinë e tyre! Nuk shohin tjetër gjë që t’ia vlejë përpos trekëndëshit të përjetshëm; ndërsa ne, që kemi mëgojëzën në gojë si qentë, dhe një kënd vështrimi pafundësisht më të gjerë, jemi të dënuar ta injorojmë gjysmën e jetës që na kalon përbri. Ç’libra do të kishte mundur të shkruante Dickensi po t’ia kishin lejuar! Përfytyro një Thackeray pa zinxhirë, të lirë si një Flaubert a një Balzac! Ç’libra do të kisha mundur të shkruaja unë vetë! Mirëpo neve na japin një kutizë me lodra e na thonë: ‘Nuk duhet të luani veçse me këto’.”
Një ditë tjetër: “Arma e borgjezisë është uria. Nëse ti si shkrimtar ose si artist shkon kundër opinioneve të tyre të ngushta, ata në heshtje e thjesht fare të heqin mjetet e jetesës. Nganjëherë pyes veten se sa persona gjenialë dënohen në këtë mënyrë çdo vit.”
Kurse një mbasdite, ndërsa miqtë atypari luajnë tenis: “Ne nuk jetojmë për nevojat e jetës, për to në fakt askush nuk çan kokë; ne jetojmë thjesht për gjërat e tepërta, të kota [superfluities].”
Madje në një moment: “Spektakli më i trishtë i qytetërimit dhe për mendimin tim dëshmia më e madhe e dështimit të qytetërimit, është njeriu që mund të punojë, që do që të punojë dhe të cilit nuk i lejohet të punojë.” Shkrimtari vdiq më 3 dhjetor 1894 po në Samoa. Me ndihmën e vendasve që e adhuronin njeriun Stevenson, Lloyd Osbourne-i e varrosi aty, simbas amanetit, në një majë mali: së andejmi vështrohej deti përpara, mbas shpine një pyll zanafillor, humnera, ujëvara të largëta dhe një visore që, me gjasë, këmba e njeriut nuk e kishte shkelur ndonjëherë. Po asaj mbrëmjeje u ul e filloi të hidhte në një blocknote kujtimet me titull Vdekja e Stevensonit. Janë nga ato kujtime falë të cilave lexuesit mund t’i njohin shkrimtarët edhe prej jetës së tyre, sidomos mendimeve të tyre, jo vetëm prej teksteve “fikcionale”.
