Përktheu nga spanjishtja Antonio Çikollari
Më magjeps fuqia shprehëse e fjalëve. Për shembull, të thuash “nuk ka ibrik mbi tavolinë”, e megjithatë të detyrosh shumicën dërrmuese të këtij auditori, jo vetëm të zgjedhë ibrikun, por edhe të bëjë përpjekjen thuajse të pamundur për ta zhdukur prej aty. Imagjinata, sa ç’është e rrezikshme, aq është edhe e fuqishme.
Imagjinoni sikur jeni në plazh me mamanë dhe babanë. Çfarë shikoni? Çfarë moshe kanë ata? Çfarë objektesh ju rrethojnë? Sa është ora? Çfarë po bëjnë? E kam menduar prej kohësh këtë ushtrim kaq të thjeshtë, duke e bërë pjesë të leksioneve dhe seminareve të shkrimit krijues. Në fillim, e zhvilluam këtë ushtrim me zë të lartë: pjesëmarrësit ngritën duart dhe iu përgjigjën pyetjeve me radhë. E kuptova menjëherë se ajo që zbuluan i trembi, u frikësuan aq shumë sa disa prej tyre nisën të gënjejnë, dhe sapo e kuptuan se ç’po ndodhte, ndryshuan përgjigjet. Pra, për të kapur përshtypjet tuaja të para pa u keqinterpretuar më vonë, ju kërkoj që në vend të thoni atë që shihni, të merrni një minutë kohë dhe ta vizatoni. Kur të shohim vizatimet, do të jetë shumë vonë për të ndryshuar mendje. Shumica dërrmuese – ndonjëherë edhe të gjithë pjesëmarrësit – vizatojnë një vijë për të ndarë detin nga bregu, me disa valë mbi ujë dhe me diellin përmbi. Vizatojnë veten të vegjël, rreth moshës 4 deri në 10 vjeç, vizatojnë çadra dhe topa. Ata që vizatojnë kova, bëjnë dhe një lopatë atypari. Më shumë se gjysma priren të shtojnë dhe një peshqir mbi rërë, apo edhe retë. Dhe të gjithë tuten prej rezultatit, i paralizon pothuajse. Po njëlloj si në tregimet më të mira, ata ndalen për një grimë.
Bëhemi të parashikueshëm, mendojmë se nuk jemi origjinalë dhe kjo ndjesi na shkatërron. Madje ka studentë që mendojnë se kanë gabuar në diçka. Por, po sikur ky ushtrim të provojë të kundërtën dhe të mos ketë asgjë, ama absolutisht asgjë që të ketë shkuar keq?
Letërsia “ndodh”. Një roman, një tregim, brenda një libri të mbyllur, gjendet një tekst i vdekur, ide pak a shumë e jashtëzakonshme që nuk “i ndodh” askujt. Letërsia “ndodh” gjatë leximit dhe jam e bindur se është diçka që iu ndodh dy palëve. Është ai që shkruan dhe ai që lexon, nëse nuk do të ishte asnjë prej tyre, atëherë nuk do të kishte letërsi. Nuk është ide poetike, është një ngjarje që dua ta mendoj në mënyrën më praktike dhe konkrete të mundshme.
Letërsia ndodh në një kohë të caktuar, si për shembull, gjatë kohës që duhet për të krijuar një fjali. Gjatë kësaj kohe, çdo fjalë ka një ndikim të saktë në kokën dhe trupin e lexuesit. Ndodh me ritmin e një vallëzimi mes dy vetave: një hap shkrimtari, një hap lexuesi. Dhe rregulli kryesor i kërcimit është i njëjtë si në të shkruar: vallëzoni të dy, por pa shkelur njëri-tjetrin.
Nëse unë shkruaj “Jam në plazh me mamanë dhe me babanë”, dhe ky është hapi im i parë, lexuesi do të bëjë hapin e dytë duke sjellë gjithçka kemi vizatuar në letër. Ai “vend i përbashkët” drejt të cilit priremi nuk është i keq, është pjesë e forcës fillestare që thërret imagjinatën. Shkrimtari nxit lëvizje duke parashikuar jo vetëm atë që do të lexohet në letër, por mbi të gjitha, duke ndjerë gjestin që do të provokojë tek lexuesi. Pjesë e kërcimit është kur lexuesi bën lëvizjen e tij dhe ndjen se shkrimtari e shoqëron, aspak anasjelltas, kur ndodh magjia e imagjinatës dhe e leximit.
Nëse pas “Jam në plazh me mamanë dhe babanë”, shkrimtari shkruan “Dielli është shumë i fortë dhe kemi marrë ombrellë”, atëherë unë sapo kam shkelur mbi lexuesin. Nuk po them që është gabim, nga ky kombinim mund të dalë një histori e mrekullueshme, nuk po flas për kuptimin dhe argumentet. Ajo që dua të theksoj është diçka më delikate, por që mendoj se është shumë e fuqishme. Këtë gjë e quaj “rezistencë”.
Tani do të ndryshoj pjesën e dytë të fjalisë. Asgjë e jashtëzakonshme nuk do të ndodhë, ose po, por jo në frazë: kushtoji vëmendje asaj që ndodh në kokën dhe në trupin tënd, kësaj here kushtoji vëmendje vetes.
Për shembull mund të them:
“Jam në plazh me mamanë dhe babanë. Është natë, bie borë, babai sapo ka mbushur të tetëdhjetat”.
Ajo që ata ndiejnë, ajo rezistencë, është fërkimi midis tendencës që krijon çdo tekst në kokën tonë dhe i diçkaje të re që imponohet. Për të imponuar këtë risi, shkrimtari ka vendin e tij, i cili ngjan kaq shumë me tonin, por më pas distancohet duke u shtyrë pak më tej. I afrohet lexuesit, por jo pikërisht aty ku mendojmë. Ata përparojnë bashkë në tendencë, në intuitën ku janë nisur, por nuk është lëvizja e njërit apo e tjetrit, por rezultati i asaj rezistence.
– Si përdoren banjat publike? – më pyeti njëherë një nga studentët.
Le të themi se po qëndroni përballë kabinave: tre në të majtë, tre në të djathtë, doni një banjë të pastër, si gjithë të tjerët, cilën zgjidhni? U ndalëm për të menduar. I përjashtuam dy me shul të thyer, hoqëm dhe atë pa dritë, atë pa letër, atë me dyshemenë e lagur kushedi me çfarë dhe zgjodhëm atë që kishte mbetur. E thënë ndryshe, banja që ne zgjedhim është banja që ndoshta të gjithë nxënësit e kanë zgjedhur përgjatë gjithë ditës dhe që do vazhdojnë ende ta zgjedhin, pra i bie të jetë banja më e ndotur. Ndoshta ajo pa dritë dhe pa letër, apo qoftë edhe me shulin e prishur kanë ditë që s’janë përdorur.
Problemi nuk është vendi i përbashkët, por se shumë herë, edhe kur përpiqemi të dalim nga normalja dhe të zgjedhim në mënyrë personale, ngecemi në vendin tonë të përbashkët, që është zgjedhja e të gjithëve. Nuk e di nëse është e gabuar apo e drejtë. Por jam e bindur se, përtej historive, personazheve apo muzikalitetit të një rrëfimtari, ka diçka në këtë vallëzim që ndodh mes atij që shkruan dhe atij që lexon, në këtë rezistencë ku janë të dy që shtyjnë dhe sfidojnë njëri-tjetrin, ka diçka që na zgjon. Kjo gjë na nxjerr nga e zakonshmja. Na alarmon në mënyrën më të mirë dhe na detyron të afrohemi aty ku kishim ndërmend të shkelnim, por jo aty ku donim të shkelnim: na detyron t’i kushtojmë vëmendje. Jam e bindur se pikërisht këtu ndodh magjia, në atë ushtrim të vazhdueshëm të intuitës nga ana e shkrimtarit dhe në atë përkushtim ndaj befasisë nga ana e lexuesit. Vallëzimi që bëjmë mes fjalëve është kaq madhështor për shkak se nuk është as i shkrimtarit, as i lexuesit, është kërcim me tjetrin. Njëri prej tyre nuk ka letërsi.
Një ditë më cingëriu telefoni i shtëpisë, u përgjigja dhe ishte Abelardo Castillo. E kisha lexuar, por nuk e kisha parë kurrë si njeri dhe me sa isha në dijeni, Abelardo Castillo, jo vetëm që nuk më kishte numrin e telefonit, por as e dinte që unë ekzistoja. Por ja që më telefonoi dhe unë u përgjigja, dhe ai më pyeti “Samanta?”. Dhe mendoj se ndjeva diçka në atë zërin e tij të plotë, por më pas më tha emrin e tij dhe nisa të dridhem. U drodha dhe mendova, nga na doli kjo? Çfarë po ndodh? Si është e mundur?
Isha shumë e re për ta ditur që këto do të qenë tri pyetjet e mia kryesore, se gjithçka që shkruaj dhe lexoj, e bëj për të arritur atë gjendje praktike të hirit, në të cilën, pikërisht se nuk kam përgjigjet, ajo që më mbetet është të bëj pyetjet, por të duhurat ama: të hapura, dëshpëruese dhe me shpresën hyjnore se nga e gjitha po shkëputet një copëz, që befas, midis zinxhirit të fjalëve mund të zbulohej.
Castillo tha, bukur dhe pastër, vetëm tri fjalë: “Samanta… Jam Abelardo”. Dy emra dhe një folje. I mjaftuan tri fjalë që të zgjonte tek unë magjinë e paaftësisë. Shkruante mirë. Në vend të kësaj, hapa gojën dhe thashë: “Abelardo? Abelardo Castillo?” Kishte durim prej mjeshtri, pasoi një heshtje dhe pastaj bëri lëvizjen e tij: dy fjalë që nuk do t’i harroj kurrë. Rrezik ato fjalë duhet të kenë qenë aty, duke mbajtur receptorin e telefonit në mes të dhomës së tij të ndenjes, dhe zëri i këtij njëzet e pak vjeçari më gumëzhiu në vesh duke thënë: “Je nervoze?”.
Siç mund ta imagjinoni, e kam menduar këtë pyetje të Castillo-s për ditë, javë dhe vite. Ç’po më pyeste në të vërtetë? Kishte telefonuar vetëm për të ditur në isha nervoze? A i interesonte vërtet vallë? Mendova këtë: dy orë më vonë do prezantoja librin tim të parë dhe i kisha rrëfyer mësueses sime të dashur, Liliana Heker, e cila ishte nga miqtë më të ngushtë të Castillo-s, tmerrin tim absolut të të folurit në publik. Kjo lloj përgjigjeje e imagjinuar sikur më qetësoi. Por nga toni i Castillo-s e dija se pyetja e tij ishte më e gjerë dhe më e fuqishme.
Doja t’i tregoja se ajo që dua të them përherë kur dal përballë publikut është që: shkruaj për t’u fshehur dhe se historitë na mbrojnë, se unë mund të shkruaj një histori, por të flas në publik nënkupton rrezikun e një të vërtetë të hidhur. Doja t’ia thosha të gjitha, por nuk thashë asgjë dhe Abelardo Castillo, i cili dinte të shkruante, lexoi tek unë atë që kishte kaluar në vetvete dhe tha:
– Mos u tremb. Shko dhe rrëfe ndonjë histori.
T’iu rrëfej një histori. Ma ka treguar për herë të parë një profesor në Universitetin Aarhus, qyteti më pranë pyllit ku ka ndodhur ngjarja. Dhe një sqarim, kjo që po rrëfej ka ndodhur vërtet. Po ju paralajmëroj, sepse e di që do ulni kokën me mosbesim, por nëse dëshironi mund ta kërkoni dhe në Google. Ka ndodhur shtatë vite më parë, në një lloj “shtëpie fantazmë”, për të rriturit e humbur në bregun lindor të Danimarkës. Një çift lë makinën në parkim dhe përgatitet të dalë. Janë nga Kopenhageni. Po mbyllnin dyert e makinës kur një tjetër çift parkon aty pranë, zbret dhe i përshëndet në anglisht, pasi janë turistë australianë. Danezët bëjnë një shaka, australianët qeshin dhe pavarësisht që sapo janë takuar, nisin të ecin së bashku mes kopshteve për në shtëpinë e madhe, tallen me njëri-tjetrin mbi marrëzitë infantile të së shtunës dhe humbjes së një shume të madhe parash që pat ndodhur nja njëzet vjet të shkuar.
Çiftet tërheqin biletat e tyre, futen në dhomë dhe kënaqen me të parashikueshmen: një Frankenshtajn pas derës duke ngritur krahët drejt tyre, një kamxhik që fshikullon dyshemenë e dhomës së dytë, një sallë e errët me ulërima aty-këtu, e kështu me radhë. Por më pas ndodh diçka jashtë kësaj panorame. Në vend që të ndjekë shigjetat treguese, australiania bën një gabim dhe hap një derë që nuk duhej. Sheh një dhomë të vogël me një rreze drite nën një tjetër derë më të vogël. Thërret të tjerët, të cilët bashkohen nxitimthi dhe shikojnë me radhë në të çarën poshtë derës. Në anën tjetër s’ka veçse një korridor të gjatë me drita. Por duke qenë se ndihen vërtet pjesë e kësaj aventure, vendosin të dalin prej atje që të ndjekin rrugën e shfaqjes. Zbresin disa shkallë dhe përfundojnë në bodrum. Deklaratat e mëposhtme janë nga çifti danez, pasi australianët nuk mbijetojnë.
Dhe tani jeni pezull. Ju, jo australianët. Dhe me gjendje pezull nënkuptoj të qenit të paaftë. Ata nuk e dinë, por duan ta dinë. Ka diçka që duan ta dëgjojnë, dhe në këmbim më “japin” vëmendjen e tyre. Kjo “gjendje pezull” është gjendja më e dëgjuar e një lexuesi përgjatë rrëfimit.
Tensioni është vëmendje. Nëse vazhdoj të luaj me fjalët, pa e çuar përpara historinë, do t’i humbas shumë shpejt, por së pari, për disa sekonda, do të mbeten të vëmendshëm ndaj mundësisë për të kuptuar se çfarë ndodh në fund me australianët. A është vëmendje budallaqe? A mos ndoshta përbëhemi prej dhunës, përbindëshave dhe dhjetëshes kryesore të Netflix? Varet, nëse përbindëshi shfaqet në format e tij më të dukshme. Por nuk është kjo ajo që dua të them. Ajo që dua të mendoj është se çfarë ndodh përpara se të shfaqet përbindëshi. Përsëri, dua të mendoj për lexuesin, çfarë ndodh me ju që ju mban pezull në bodrumin e asaj shtëpisë së madhe në pyllin danez.
Simone Weil thotë se vëmendja absolute, pa përzierje, është lutja. Sa herë që i kushtojmë vëmendje të vërtetë, shkatërrojmë një pjesë të së keqes brenda nesh. Mendoj se ka diçka kur lexuesi mbetet pezull, ende pa reaguar. Në ato të mijtat e sekondës së vëmendjes gati prehistorike, pak para shfaqjes së përbindëshit, nuk ka asnjë të dhënë. Çfarë është kjo? Si është e mundur? Ç’po ndodh? Edhe pse e ndjejmë rrezikun, nuk duam të mbrohemi, duam të pyesim. Kjo është arsyeja pse është vëmendje e hapur, poroze. Të zhveshur nga krejt paragjykimet tona, ne duam vetëm ta kuptojmë. Ndaj ka një pjesë të së keqes që vdes tek ne.
Jetojmë të zhytur mes zhurmës, të ngopur prej informacionit, dhe është në heshtje, në gjendjen pezull të hapësirës së zbrazët ku zgjohemi. Ajo që më magjeps më shumë, është paradoksi: në atë gjendje prej vëmendjeje absolute, gati gatishmërie, gjej si lexues një lloj prehjeje, një lloj të vërtete ndoshta abstrakte, por që gati e ndiej. Ose mbase nuk ka asnjë paradoks. A do të ishte e pazakontë të mendojmë se është në atë gjendje pasigurie, në atë grimçast të mosdijes – ku në të njëjtën kohë rritet ndjenja se diçka, ndoshta ndonjë e dhënë jetike, do të jepet – gjetja e kënaqësisë së vërtetë të leximit?
Papritur australiania ndalon, mendon se ka dëgjuar diçka. Vendi duket i vogël, por është më i madh nga sa tregon. Largohen pak, por për një arsye a një tjetër, danezët nuk duan të bëjnë një hap më tej, ata janë të frikësuar dhe duan të kthehen. Australiania i ndalon, prisni, thotë, prisni, sepse është e sigurt që ka dëgjuar diçka të çuditshme. Rënkime, dikush po rënkon. Dhe pas kësaj gjithçka ndodh shumë shpejt. Pas një kolone të gjerë ata zbulojnë një kafaz. Brenda janë dy adoleshente me gojën lidhur. Këtë po dëgjojnë. Dy vajza që mund të kishin moshën e tyre. Pse këto gjëra ndodhin gjithmonë në vendet nordike?
– Je nervoze? – më pyet Castillo.
Përpara se të japësh ndonjë informacion, më tha njëherë mësuesja ime Liliana Heker, duhet ta bësh lexuesin të pyesë veten. Nuk ka rëndësi se sa herë thua që duhet ta thuash, rëndësi ka të bësh lexuesin të pyesë i pari, ndryshe magjia nuk funksionon. Pyetja është ndjenjë. Çfarë është kjo? Ç’po ndodh? Si është e mundur? Lexuesi nuk mund të zbulojë asgjë me të dhënat që ka.
Kafazi është i ulët dhe i vogël, por i fortë. Të katërt përpiqen në të njëjtën kohë që ta hapin. Australiania është aq e tërbuar, sa tund hekurat duke bërtitur. Nis të bëhet zhurmë. Pastaj dëgjojnë një përplasje dere, kthehen dhe shohin një burrë shumë pranë tyre. Ai tërheq një litar dhe nis një zhurmë motorike që i shushat për një çast. Është si në makthin “Masakra me sharrë elektrike në Teksas”, burri ka një sharrë elektrike dhe pjesa tjetër ndodh shumë shpejt: ai bën dy hapa drejt tyre, ata tërhiqen të gjithë pas të tmerruar, përveç australianes, të cilës tehu i kapi krahun sa hap e mbyll sytë dhe gjaku nisi të rrjedhë lumë. Pasi, siç iu thashë në fillim, australianët nuk mbijetojnë.
Profesori që më rrëfeu historinë quhet Mathias Clasen dhe ka vite që bën kërkime mbi ndikimin fizik dhe mendor të frikës tek qeniet njerëzore. Studimi i tij vlerëson, për shembull, se për tani 54% e kësaj audience është në zgrip të karriges, jo vetëm duke “pritur” më të keqen, por ndoshta edhe ndonjë gjë më interesante, duke kaluar kështu në “dëshirë”. 29% janë të dëshpëruar, sepse do të donin të mos kishin dëgjuar aq sa u tha deri më tash, ose iu ka lënë shije të keqe, ose “të panevojshme”. Dhe ka një 17%-sh që nuk i intereson asgjë, dhe si për të cituar shakanë e Clasen, ai 17%-sh nuk është aspak i rëndësishëm, pasi në analogji, janë ata lloj njerëzish që në filmat horror, vdesin në pesë minutat e para.
Këtë shtysë interesante e “dëshirës për më të keqen”, Clasen e quan “paradoksi i tmerrit”. Shihet qartë tek ata libra horrori ku në kopertinën e pasme shkruhen fraza si “ky libër të jep makthe”, ose “nuk do të mund ta përfundoni së lexuari”, apo “do t’iu mbetet përgjithmonë në kujtesë”, të cilat, që për ironi do të ishin dorëzanë se nuk do të mund të ndalonim së lexuari dhe se pikërisht këtë lloj ndjesie do të donim të “shijonim”.
Ky “paradoksi i tmerrit” shkaktoi një studim shterues mbi ndikimin e tmerrit në trup në grupin e Clasen. Bashkë me mjekët dhe shkencëtarët, ata arritën të japin njëfarë llogarie për ndikimin psikologjik dhe fiziologjik të shkaktuar nga skenat e horrorit dhe zbuluan se nëse përjetimi i diçkaje të tmerrshme në jetën reale provokonte një reagim 100% të tmerrshëm, atëherë ekspozimi imagjinar, qoftë dhe nga një film, një video, një lojë apo libër, ishte pothuajse 90%. E thënë ndryshe, ndikimi, në nivel fizik dhe emocional, është thuajse i ngjashëm.
Por përse të flasim për diçka aq të kufizuar sa ndikimi i terrorit në trupin e lexuesit, kur ajo që dua të kuptoj është se si funksionon imagjinata e lexuesit kur lexojmë?
Besohet se kjo shtysë që duhet të ekspozojmë veten ndaj tmerrit, në kontekstin e sigurt të trillit, ka të bëjë me një nevojë fiziologjike për “kalibrimin e sistemit”. Si ajo kohë e vitit kur e çojmë makinën tek mekaniku. Nuk ka asgjë specifike për të rregulluar, por nëse do të na duhet të frenojmë, bëjnë mirë të funksionojnë.
Ja dhe një histori tjetër nga Castillo. Në Luftën e Dytë Botërore, gjyshi nga babai ishte pjesë e batalionit të milicisë franceze. Ishte shtatëmbëdhjetë vjeç dhe pjesë e grupit të zbulimit. Detyra e tij ishte të ngrihej pa gdhirë, të merrte biçikletën dhe ta ngiste përgjatë natës deri në kufi me armikun. Më pas e fshihte dhe ecte më këmbë, duke u siguruar që të bënte sa më pak zhurmë. Misioni i tij ishte të hynte sa më thellë radhëve të armikut, të përzihej me ta dhe të dëgjonte. Misioni i tij ishte të përgjonte. Sikur edhe një fjalë, një datë, mund të shpëtonte qytetin mbarë. Problemi, natyrisht, ishte se një pjesë e madhe e ushtarëve të zbulimit morën atë që kërkonin, por nuk mundën të ktheheshin gjallë për të raportuar.
Po sikur ai hap përpara, ajo ecje drejt armikut për të gjetur informacionin jetik, të jetë e njëjta lëvizje kur lexojmë letërsi? Po sikur të jetë ky akti i leximit?
Përfytyroni një pajisje që do t’ju lejojë të zhyteni plotësisht në situata ku mund të përballeni me frikën tuaj më të keqe dhe të provoni veten, të shihni deri ku mund të shkoni, si do të reagoni. Flas për trajtimin e pyetjeve konkrete: a do të mund t’i mbijetoja vdekjes së një fëmije? Duke iu përgjigjur kësaj, ndjej emocionalisht se sa shumë do të më prekte. A mund të jap gjithçka në këmbim për tjetrin, sikur dhe gjënë më të shtrenjtë? Për çfarë kam nevojë në të vërtetë? Imagjinoni për një çast, avantazhin e mrekullueshëm të të pasurit këtë pajisje që na lejon të provojmë veten, të aftë për të krijuar një hapësirë të sigurt ku mund ta lëmë veten të lëndohemi, të përplasemi kundër gjithçkaje, pa marrë parasysh sa jetë humbasim rrugës dhe nga e cila mund të kthehemi në shtëpi të padëmtuar, me gjithë atë përvojë jetike që jemi përballur, që kemi përjetuar. Nëse do të mund të ishim ushtarë të zbulimit, por ndryshe nga miqtë e gjyshit tim, ne arritëm të ktheheshim në shtëpi gjallë dhe të padëmtuar, dhe me atë informacion të rëndësishëm që mund të ndryshojë vendimet tona, mënyrën tonë të të parit të botës apo edhe mënyrën e të kuptuarit të njëri-tjetrit.
Po sikur të ishte pikërisht ky akti i leximit të trillit? A nuk do të ishte pra, akti i leximit, vallëzimi mes dy vetëve, një nga mjetet më të fuqishme teknologjike që kemi?
Megjithëse studimi i Clasen-it paraqiste një problem. Ata kishin nevojë për vullnetarë, por edhe për një autorizim po nga vetë vullnetarët që pranonin të trembeshin. Nëse po i paralajmëronin se do t’i trembnin, atëherë nga do ta dallonin nëse ata po trembeshin vërtet dhe se gjithçka ishte reale dhe se nuk kishte asnjë lidhje me studimin ku morën pjesë?
Drejtori i shtëpisë së fantazmave kishte një ide. Ai tha se përbindëshi shfaqej gjithmonë pas ngritjes së perdes, por në këtë rast duhet të vepronin anasjelltas. Kështu që grupi shkencor e ndoqi çiftin danez që në çastin e parë kur u larguan nga shtëpia. Dy aktorët u hoqën si australianë, kaluan nëpër pyll pas makinës së danezëve, parkuan pranë tyre dhe shkëmbyen disa shaka. U bënë miq, u trembën së bashku përgjatë gjithë kohë. Nëse bën një mik, nuk ka perde: nuk ka asgjë më të qashtër se një mik. Dhe nëse diçka i ndodh mikut, atëherë ajo gjë duhet të jetë e vërtetë. Këtu përfshihet dhe nëse e presin në mes me sharrë elektrike.
Zhgënjimi tjetër: gjyshi nuk ishte kurrë pjesë e zbulimit francez, ishte një histori që e shpiku për të mos na treguar histori edhe më të ndërlikuara të cilat kishte vendosur t’i harronte. Siç thotë edhe John Coetzee, historitë që i tregojmë vetes mund të mos jenë të vërteta, por janë gjithçka që kemi. Dhe siç mësova nga Castillo dhe Heker, edhe ndjesitë apo idetë më komplekse mund të mbahen pezull për një kohë të gjatë, përderisa na lidh imagjinata dhe fuqia narrative e fjalëve.
Problemi është se këto makineri narrative, dhe kjo teknologji e mrekullueshme siç është akti i leximit, është diçka shumë më komplekse për t’u shpjeguar. Nëse do të vinte një marsian që do të donte ta kuptonte, do të na duhej t’i thoshim: Leximi është diçka që e bën me dikë tjetër, bëhet në çift, por ama gjithçka ndodh në kokën tënde.
Nëse funksionon, koka do të të ziejë, por në të vërtetë, është e kundërta.
Është si një avion që qëndron pezull në qiell, por pa motor.
Pasiguria është absolute, por nuk do të doje që ajo të përfundonte.
Në kohën që avioni është në ajër, mund të duash të praktikosh të jesh, të mendosh dhe të kuptosh gjithçka që dëshiron dhe ke nevojë. Nuk ka rëndësi se sa rrezikon, nuk ka rëndësi se sa të dhemb, as se sa thyhesh; në çastin që ulesh do të jesh shëndoshë e mirë.
– Por kjo mund të kushtojë një pasuri të tërë, – thotë me bindje marsiani.
– Nuk do të kushtojë asnjë groshë, dhe nëse nuk ke para, mund të marrësh borxh.
– Por kjo do të shkaktojë shumë ndotje, – sepse ai është i ri dhe vjen nga e ardhmja.
– Nuk është asgjë.
– Dhe thua që është kështu, sikur të ekuilibron përbrenda?
– Pikërisht, mos i hiq asnjë gërmë.
– Pa shih anijen kozmike që kam, dhe aq sa më the nuk i kam dëgjuar kurrë më parë gjatë jetës sime.
