Kur fillova punë në Kinostudio më 1982, shefja e kuadrit lexoi biog0rafinë time aspak të mirë dhe në fund pyeti regjisorët dhe skenaristët nëse më pranonin apo jo. Gjer në ato çaste, pa ardhur ende shefja e kuadrit, (një nga ata të ish kontrollit punëtor) ndjeja dhunën e njeriut të shquar që po më shtypte: isha midis njerëzve të famshëm të kinemasë, që s’më besohej se një ditë do t’i kisha kolegë. Dhe tani pas asaj mynxyre, që një ish punëtore e tekstileve më kishte nxjerrë të fshehtat e familjes në shesh, pothuaj isha penduar që kisha lënë Pukën dhe pata ardhur në Tiranë, në shtëpinë time.
Rikard Ljarja pyeti: Ka më?
Çfarë? ia bëri shefja.
Ç’janë këto, t’i lëmë këto, tha Saimir Kumbaro. E urojmë që po fillon punë tek ne dhe ta mbyllim.
Nuk më dhe përgjigje, e mori fjalën sërish Rikardi duke e parë shefen në sy, ç’ka shkruar Rolandi? Kjo na intereson. Po ti s’na the asgjë.
Unë nuk e doja veten. Edhe kjo më mungonte. Rikardi s’dinte asgjë për mua.
Ishte njeriu më i heshtur. Sikur vuante prej një brenge. Ishte ajo koha kur e thërrisnin në hetuesi për Bashkim Shehun.
Dukej shumë i tronditur. E kishin ndaluar përkohësisht të bënte film. Një skenar të tij që ishte miratuar në Këshillin Artistik, ia dhanë një regjisori tjetër për ta xhiruar. I vinin rrotull. Ishin kohë shumë të turbullta, gati të pakuptueshme për artin. Mongoli i Madh kishte rrethuar Kinostudion, si dikur Çinghiz Khani Bresllavën në kufi më Gjermaninë për ta bërë dhe Evropën, si pjesën tjetër të botës, pluhur e hi. A do të binte Kinostudio?
Rikard Ljarjen e shikoja rrallë, ai pothuajse mungonte mëngjeseve kur në ora shtatë e gjysmë bëhej gjimnastika në oborrin e madh të Kinostudios si në Kinë. Ndjenja luftarake e ushtarit kaplonte çdo artist në ato mëngjese mobilizuese. Vet (vrasja) e Mehmet Shehut, kishte sjellë një frymë paniku dhe ankthi, shumë regjisorë dhe skenaristë merreshin në pyetje, ngaqë i biri i kryeministrit, Bashkim Shehu, skenarist në Kinostudio, ishte autori I një filmi të diskutuar të Rikard Ljarjes: Sketerrë 43.
Ai nuk shfaqej as në ambiente publike. Sepse nuk do ta linin rehat njerëzit. Batuta, qerasje, kamerierë, që i kërkonin autograf, pëshpërima nga të katër anët: Hej, Rikardi, hyri Riku, ej, mos e leni me pague… Dukej sikur në sallën e madhe të restorant Drinit, ku ai hynte nganjëherë i shoqëruar, netëve, shfaqeshin sekuenca nga filmat Rruge të Bardha, Dueli i Heshtur, Komisari i Dritës, Plagë të Vjetra. Ishte shumë simpatik. Një Marlon Brando ballkanik që ka punë me veten. Kjo përshtypje, që ai kishte shumë punë me veten, nuk më ndahej.
Nuk po bënte film. Ata që nuk paraqitnin skenarë, drejtori, Vangjush Zallëmi, njeri ideologjik, që kishte ardhur nga Zëri i Popullit, i thërriste në zyrë dhe u vinte afate, përndryshe i paralajmëronte me pushim nga puna. Ishte koha e 15 filmave në vit. Po ai i donte artistët e talentuar, madje i merrte në mbrojtje në momente tejet të rrezikshme, siç ndodhi më Çashkun kur bëri filmin Dora e Ngrohtë, një këndvështrim i ri ku cenoheshin disa tabu të paprekshme. Rikardi rezistoi. Ai nuk ngutej. Kishte një pakënaqësi fytyra e tij, një mërzi e letargji të çuditshme. Sikur prej tij pritej një zgjim.
Kujtoja personazhin e tij të famshëm, Dedën, te Rrugë të bardha më regji të Viktor Gjikës. Ja, që dëborës, mendoja atëherë, i shkoka shumë thjeshtësia, sinqeriteti. Rikardi aty luan me planin e dytë, siç shprehen në kinema, ai edhe dashurinë pothuaj nuk e shpreh, sepse di ta ruajë vertikalisht poshtë, siç fshihen thellësive, aty ku shpirti është më blu dhe virgjin, margaritarët. Kjo është më e vështira, ai, elementi i dytë, i pashfaqshmi, po më i dukshmi dhe më i efektshmi, kur bën majë në nyjëzat dramaturgjike, ose ajo që quhet teoria e ajsbergut, që shfaq dy të tetat e masës. Ky skrupulozitet i lakonizmit dhe i elipsit nuk erdhi si pasoje e ushtrimit mekanik prej mësimit të kolosëve si Eizenshtejni, po ishte një teknikë pothuaj e lindur, ndihmuar prej temperamentit, karakterit, kulturës së tij të shquar.
Ishte ajo kohë kur heroi pozitiv, eksplozion ideologjik, shkretnajë e lirisë së krijuesit, prej talenteve të mëdhenj shndërrohej në një paradoks humaniteti. Sekreti ishte thjeshtësia e pjekurisë artistike. Rikard Ljarja prapsej për t’u shfaqur, ndërkohë që të tjerë artistë, nguteshin zellshëm të dilnin në krye, ishin bërë prej kohësh pronarë të punishteve të fishekzjarreve. Ai, madje, nuk paralajmëronte, siç qe rasti i Rrugëve të bardha, po ikte, fshihej, si prej një mëkati. Kjo gjendje absurdi që e kaplon artistin e vërtetë, ndoshta vjen prej vetëmjaftueshmërisë, ai s’kërkon më për hir të asaj puplës mbi ujë që përcakton masën. Ai film, në vështrim të parë, është një agjit artistik, po gjetja e jashtëzakonshme e Vath Koreshit dhe interpretimi krejt njerëzor i Rikardit, i pëlqyer e i përcaktuar qartë në frakturën nëntekstuale të dramaturgjisë filmike prej Viktor Gjikës, e bëjnë filmin të shikohet edhe sot, jo prej nostalgjisë, po prej nevojës për mesazhe humane dhe vlerave të dukshme artistike. Ashtu njerëzor, si një i afërm, që ka munguar prej kohesh, trokiti Rikardi në familjen shqiptare dhe dihet se si u prit. Në kohën e tij ishte më i madhi, më i famshmi aktor i filmit, gjithmonë i munguar prej asaj masës, që përmendëm më lart që ia “hëngri shpirtin” Marjeta Ljarjes.
Po duku, o burrë, shfaqu, ç’e ke këtë dreq zakoni, që pas famës, që duhet shijuar natyrshëm, në vend që të bëhesh i vetëdijshëm për të, se e ke fituar me punë dhe talentin që ta ka falur i madhi Zot, ti merr arratinë… Po megjithatë ajo e kuptonte mirëfilli dhe e adhuronte si një tatu. Ishim në Shkup për një prezantim filmi, me sa mbaj mend, aty nga viti 1994. Marjeta nuk e hiqte nga goja Rikardin.
Në Bit Pazar më thoshte: Riku ka nevojë për nja dy këmisha për përditë, po edhe për këpucë… Ah, Riku, sa i pavëmendshëm është për këto leckat… M’i lë mua t’ia zgjedh… në fuajenë e hotelit: Roland, kur të kthehemi do t’i biem nga Tushemishti, jo nga Qafa e Thanës, kam përvjetorin me Rikardin dhe dua të ndez qirinj në Shën Naum. Atje e mbushi kishën e vogël me qirinj. Këtu është bërë ceremonia e martesës se babait dhe nënës, më dolën në ëndërr atje në Shkup.
Hodhem monedha në Drin nga ura e vogël dhe pamë atje poshtë peshqit dhe miliona monedha fati. Përjetë me ty, Riku, shpirti im, pëshpëriti, po nuk nxori lot, se Marjeta hyn te gratë e forta, të pamposhtura. Ç’ishte kjo ndjenjë dashurie për një njeri që s’bënte përpjekje për t’ia zgjuar? Ndoshta ishte ajo nuhatja mistike e rrëmimit në thellësirë ku fshihej shpirti. Marjeta e shfaqte bujshëm, me plot bukuri shpërthyese që i shkonte, ai e fshihte me një qetësi të paturbulluar, që pikërisht prej kësaj shpesh e harronin. Atje në Pogradecin e saj na dhuroi nga katër pesë kile koran të freskët për atë, Rikun e saj, të cilit mundohej si e si t’ia vinte në dukje famën, t’ia hiqte atë ndrojtje fisnike për të mos i munduar të tjerët me famën e tij. Dhe Marjeta dinte ta bënte këtë gjë, se ajo ishte gruaja e mrekullueshme që i përshtatej më së miri asaj thënies biblike të nënë Terezës: Nuk ka rëndësi çfarë jep, po sa dashuri ka në atë që jep. Jo, edhe dashuria e madhe e Marjetës, aftësia e saj voluntariste, talenti i shquar për biznes, nuk arritën të bënin asgjë, se Sfinksi i saj enigmatik, ishte edhe më i fortë dhe i pamposhtur.
Një ditë ai më afrohet dhe më thotë se kishte shkruar një skenar: Kur hapen dyert e jetës. Atë kohë drejtor kishim Viktor Gjikën. Këta e pranuan menjëherë, më tha, kjo më shqetëson.
Unë nuk e kuptova pothuaj, sepse ku ta gjeje të të fusnin në prodhim pa kaluar shumë hallka. Pasi e lexova skenarin i thashë me entuziazëm se aty fshihej një roman. Ti shkruan prozë, po nuk do të shfaqesh. Flasim njëherë tjetër, të lutem, mos i thuaj njeriu. Nuk i pëlqente t’i rrëmonin skutat. Gjithmonë e shikoja si në mëdyshje.
Filmi pati shumë sukses. Madje Ramiz Alia e mori si shembull. Isha caktuar të bëja një recension, që të nesërmen në mëngjes ta lexoja në mbledhjen e kolektivit para 200 a 300 vetëve. Mbeta i zhgënjyer. Rikardi ishte dorëzuar. Përveç një romantizmi dhe një filli poetik, në film bënte majë skematizmi, parulla e ditës: atdheu është kudo.
U mundova të zbuloja te Rikardi njeriun e dytë, atë të fshehurin, pjesën njerëzore të centaurit, po ai s’jepej. I pamposhtur në enigmën e vet. E gëzoi triumfin. Po ashtu i mbyllur në vetvete. Nuk i thashë asgjë, as që atë ditë nuk isha futur në sallë për të lexuar recensën, i pakënaqur me filmin. Ndërsa unë vërtitesha poshtë, atje lart në katin e dytë lexohej përshëndetja entuziaste e Ramiz Alisë, i cili theksonte se filma të tillë i duheshin partisë, popullit në ato kohë të vështira.
Pastaj më dha një pjesë të prozës së tij. Mbeta pa frymë. M’u duk një prozë e mrekullueshme. Një prozë dramatike, e thellë psikologjike, mbaj mend ca njerëz që shkojnë në mort dhe tjetër kujtojnë për të vdekurin, një emër të famshëm, tjetër qëndrim mbajnë ndërsa ai përcillet me nderime për në banesën e fundit. Pushteti të denatyron. Dhe kjo është e pashmangshme në një vend të mbyllur. Ja, e gjeta Rikardin. Ai kishte frikë, ai ruhej. Nuk ishte heroi. Po kishte luajtur heroin. Filmi, Kinostudioja ishte buka, ekzistenca, përndryshe ai s’do të kishte ditur ç’të bënte me turpin.
Ai shkruante tjetër gjë. Proza e ngjeshur më dramë njerëzore ishte ajo pamje e menduar, ajo apati përplot mërzi në portretin e tij, strukja, vetmia, rrallimi i daljeve në publik. Ndërsa filmi ishte mbijetesa. Nuk ishte koha e “Babai shkon me shërbim”, ”Dollibash”, “Shtëpia e varur”, ”Underground” të Kusturicës, po ishte një kohë shqiptare pa fat. Mjaftonte ajo rroga për të mbajtur shtëpinë, fëmijët, për të mos u dorëzuar.
Pastaj erdhi skenari tjetër: Pesha e kohës. Një copëz gazete, një përgjigje flakë për flakë e një direktive të partisë, pa dalë ende në dritë. Rëndësia e bujqësisë dhe e blegtorisë është jetike, të dyja zhvillohen krahas njëra-tjetrës si një prioritet. Dhe kështu fillon filmi, me një ndeshje futbolli në fshat ku luajnë bujqësia dhe blegtoria të cilat dalin në barazim. Dhe ato karaktere që vuajnë drama pa dramë, shpërbehen në vorbullën e ideologjizimit të tepruar, agjitacionit vulgar. Një Kadri Roshi, aktor i madh, që përpiqet të shpëtojë personazhin e vet. Po s’e shpëton dot.
Rikardi ndoshta priste një përshëndetje të dytë nga lart. Po s’ndodhi asgjë. Filmi nuk pati jehonë. Ai priste. Çudi, i kishte paraprirë një direktive që ishte diskutuar në forumet e partisë me dyer të mbyllura. Dhe ishte i bindur që kishte bërë diçka të mirë.
Roland, më thoshte, duke pirë së bashku nga një gotë birrë në një qoshk, artisti duhet t’i paraprijë fenomenit, duhen mbajtur veshët hapur. Këto ide që trajtoj në këtë skenar do të bëhen publike pas katër pesë muajsh. Kur të dalë filmi ato do të tingëllojnë shumë të freskëta. Po ndodh një ndryshim “revizionist”, diçka po shpërbëhet në pronën shtetërore që dështoi. Do të vinë kohë më të mira. Çdo artist duhet parë në kontekst më kohën e tij, ç’ka bërë për ta shtyrë përpara, për të kapur e trajtuar fenomene të së ardhmes.
Ç’është e vërteta, mendimet e tij ishin përparimtare për ato vite të tatëpjetës së socializmit, po siç dihet, kafsha e goditur për vdekje në fund fare bëhet më e rrezikshme.
Po nuk dukej dhe aq entuziast. Ishte në natyrën e tij të dyshonte. Nuk e harroj një bisedë, për një arsye, që sot s’përfillet, ne folëm për natyrën e kompromisit. Kush artist e mohon këtë gjë, ai gënjen. Dukej sikur gjithçka bëhej me ndërgjegje, po kjo ishte një pandehmë dhe pandehma merrej për të vërtetë. Për shumë arsye, që përgjithësisht kishin lidhje më deluzionin absurd të ekzistencës. Sepse ishte mallkim të bëje art kinse duke i besuar gënjeshtrës që trilloje vetë. Kur dihet mirëfilli që arti kërkon vërtetësi dhe sinqeritet.
Mitomania, sëmundje e kohës. Pastaj vetësugjestioni prej trysnisë që mbi ty rëndon dyshimi dhe je i kërcënuar. Atmosfera e mbushur me terror të brendshëm, me pëshpërima se intelektualët po shkasin nga vija. Alarmi i kudopërhapur se partia më tepër se kurrë ka nevojë për besnikëri. Përndryshe…
Kur i thua këto sot, ndoshta nuk kuptohen më. E kanë humbur tragjizmin që fshihnin. Ishte koha kur fare rastësisht, poshtë pallatit tënd të ndalonte makina e druve. Për mua kanë ardhur? – do të pyesje veten me llahtari duke i vënë veshin hapave që nxitojnë. Lart tek apartamenti i profesorit ngjiten ata të Dëbim Internimeve, hedhin nga dritaret e katit të pestë tesha e mbulesa, nxjerrin poshtë profesorin e hutuar me të shoqen e alarmuar dhe me fëmijët që qajnë dhe i shtyjnë të ngjiten lart në karroceri. Dhe makina që në mëngjes ka shpërndare dru zjarri, tani në muzg niset drejt një Gulaku shqiptar, një humbëtire me tela me gjemba dhe roje, ku pula ha gurë. Gjëma të papritura si kjo, për të trembur e llahtarisur të pabindurit, apo të pavendosurit, veçmas ata të aradhes së inteligjencës, po lihen kinse të harrohen.
Po proza që shkruante Rikardi, ajo prozë krejt ndryshe?
Ra Muri, nuk punohej më. Ëndrra, papunësi dhe uri. Po më shumë ëndrra.
Erdhën dhe m’u prezantuan, më tregonte Rikardi, ishin producentë, vinin nga Gjermania. Ke dëshirë të vish me ne, më thanë, do të jetë një udhëtim shprese për ty, pse jo, dhe fame. Nuk më sqaruan asgjë. Një hotel i mirë, një apartament komod. Unë fill i vetëm. Më treguan afishet e para. Emri im më germa të mëdha. Titulli provizor i një filmi. Diçka fantastike. Siç mora vesh më vonë më kishin zgjedhur si një regjisor të lindjes që do të dilte me një film për diktaturën. Skenarin e dorëzova shpejt. E pëlqyen. Ishin gati ta financonin. Net të tëra që mendoja se pse pikërisht më kishin zgjedhur mua, ç’garanci jepte talenti im, mos ishte e gjitha një mashtrim? As sot nuk e di ç’ishte. Prita një kohë të gjatë, po nuk mora asnjë përgjigje. Më kishin braktisur. Dhe sot mendoj: a ishte e vërtetë?
Është bërë më i heshtur. Rri mbyllur. Pas 97-tës niset në Greqi te gruaja, Marjeta dhe fëmijët. Ç’mund të bënte atje? Të punonte? Po ç’punë konkretisht? Qëndroi disa kohë si në absurd pa rënë në ujdi as me perënditë as me Eskilin, as me dreqin e të birin dhe u kthye në Shqipëri.
Tranzicioni ishte stres për të, depresion. Ishim të dy në Budapest në një festival filmi. atë natë që mbërritëm vajzat e shkollës së artit kërcyen me ne. Rikardi merrej vesh gjermanisht. Ishte atmosfera e tij ndërsa kërcenin valset e Shtrausit. Aty pashë një Rikard të ri përplot projekte. Të nesërmen ai ishte përsëri i zymtë dhe nuk donte të dilte të shikonte Budapestin. Këmbëngulja e Mihallaq Luarasit dhe e Edit, një çift mjaft simpatik, më në fund e nxorën nga dhoma. I treguan hotelin e Zogut, ai paskësh pasur në Budapest një hotel, pastaj i dhanë xhin në një hotel tip La Skala me lozha në formë rrethi përbrenda plot me banja termale, ku notonin në ujin me ngjyrë kobalti çifte të vjetër. Nuk i zgjonte kureshtje të veçantë asgjë. Na çuan tek urat që lidhnin Budën me Pestin. Aty gati çdo javë i jepte fund jetës një njeri. Shumica ishin të rinj. Nuk dihej shkaku i këtij depresioni. Ndoshta prej mjegullave dhe shiut të imtë që s’të ndahej.
Rikardi ishte natyrë analitike, e thellë, herë–herë nxirrte përfundime kaq të çuditshme.
Shikoji, më thoshte një mëngjes kur u ulëm në tryezën tonë për të ngrënë mëngjes, të gjithë rrinë bashkë: serbë, kroatë, sllovenë, sllovakë, çekë, malazezë, maqedonas, bullgarë, boshnjakë, madje kanë bashkuar dhe tryezat. Vetëm ne rrimë të veçuar dhe ata s’na ftojnë, sikur të mos ekzistojmë. Kjo ndodhi menjëherë, që ditën e parë, e vure re, sepse ata kanë një gjuhë dhe merren vesh me njëri-tjetrin. Prandaj jemi autoktonë, kemi gjuhën tonë. Ndryshe kush do të na linte të banonim në pjesën më të bukur të botës që i thonë Mesdhe? Po fati s’na ka ndihmuar, prandaj jemi kaq konfuzë dhe të vonuar.
Tani brezat e rinj nuk e njohin pothuaj. Edhe po të shfaqet, bie fjala, te Blloku, nuk do ta njohin. Vetëm ndonjë nostalgjik në moshë do të thotë: Ky është Rikard Ljarja, pa krijuar kurrfarë zhurme përqark. Ai e di këtë dhe ruhet. Dikur prej turpit, sot prej fyerjes. Po kjo është shumë e rëndë për një artist që dikur konsiderohej si një pjesëtar i familjes shqiptare. Për famën e tij humori shkodran nxori batutën e famshme: Sa vllazën baheni? Katër me gjithë Rikardin.
Sot Rikardi mban një qen: Sheperd, më duket, sepse ai ka nevojë për shumë dashuri. Artistët e vjetër janë harruar. Dhe ai është harruar pothuaj. Politika çoroditëse shqiptare që na bëri ta shikojmë sërish jetën bardh e zi, rroposi bashkë me komunizmin, edhe artin, e anatemoi pa dallim, stigma morbide ra mbi te. Krijimtaria e para 90-tës u dënua me mllef verban, u shty mënjanë në harresë. Duhen kohë, shumë kohë që të krijohet sërish institucioni dinjitoz i artit, që tani ka marrë rrokullimën dhe një artist, një artist i madh si Rikard Ljarja, të rinjihet si në baladat e moçme. Rinjohja, ç’fjalë dramatike, ndoshta e shqiptuar së pari në teatrot antike greke ku luhej Eskili apo në Globusin e Shekspirit dhe e mbetur sërish në harresat e urtive, të urtive të mundimshme prej përvojave, që sot, për dreq, s’ua vë veshin njeri. Sepse vipat e përkohshëm javorë të spektakleve fitimprurës, që prodhojnë gallatë, prej gjithë atij Shekspiri, kanë nxënë e pranuar vetëm lolon e pallatit.
Siç shikohet, unë nuk u mora dhe aq më sukseset e Rikardit, se ato nuk do t’i bënin fort përshtypje atij, po vetëm sa ngacmova atë plagën e të gjithë artistëve që ishin të detyruar të mbijetonin duke bërë kompromisin e pashmangshëm. Kjo nuk është dhe aq e këndshme, ta thuash, madje tingëllon e hidhur, me një dozë ironie, po pikërisht pa këtë lexim të kësaj enigme, pa hedhur dritë mbi këtë skutë që dhëmb trishtueshëm, nuk mund të shpjegojmë vuajtjen prej dyzimit morbid të artistit në diktaturë.
Tani së fundi dy gjëra më kanë mbetur në mendje prej tij: e ka lënë Tiranën e zhurmshme të kafeneve, ku çdo ditë lind një gjeni ndërkombëtar dhe e shtyn jetën në Shkodër, në atë copë shtëpi që i ka rënë për pjesë. Dhe ndjehet i qetë, i bëhet se po jeton njëfarësoj. Punon në kopsht, pret ndonjë mik, shkruan në vetmi, luan ndonjë rol më të rrallë në Teatrin Migjeni.
Kur kthehet në Tiranë, mbështetet te dritarja e shtëpisë (ka ndërruar shumë shtëpi gjer tani) dhe shikon avionët, ndjek linjën ajrore. Jo se ëndërron ende për ndonjë të panjohur si ai i Gjermanisë, që do të vijë prej Evropës, e cila afrohet duke u larguar e do t’i kumtojë se është i përzgjedhur, po, siç thonë, ai numëron, jo për arsye utilitare, po më fort prej dhimbjes se imazhit, (filmit) sa avionë shkojnë e vijnë në ditë, bën llogaritë dhe i del se me një pjesë të taksave që merr shteti prej tyre mund të bëhet dhe ndonjë film i mirë. Po shteti po tregohet dorështrënguar më artin. I ka kthyer shpinën.
Dhe Rikard Ljarja i ka kthyer shpinën shtetit i përpirë në harresën më tragjike.
Nju Jork 2010
(Nga libri «Zogjtë e Hiçkokut», Uegen, 2014)
