Nga Entela Tabaku
Metodat dhe perspektivat e leximit të një poezie mund të jenë të ndryshme dhe secila ka vlerën e vet drejt shijimit dhe pasurimit të leximit. Por mua më intereson lidhja ekskluzive që krijohet midis lexuesit dhe tekstit, ai lexim që e ka tekstin si pikënisje dhe frymëzim. Kontekstet kohore, biografike, shoqërore, estetike janë të gjitha të rëndësishme, por në krahasim me rëndësinë e tekstit në vetvete, më ngjajnë më shumë me kotece sesa kontekste. Teksti vetë i ka të përmbledhura të gjitha kontekstet dhe të nisesh nga kontekstet për të mbërritur tek teksti, më duket një zgjatje e panevojshme (dhe shumë e mërzitshme) e rrugës. Takimi i tekstit me lexuesin është ngjarja më e veçantë pas vetë krijimit të tekstit. Leximi i poezisë është çlirim i të gjitha konteksteve (të tekstit dhe të leximit) në një pikë të vetme: leximin. Leximi është takim dhe përtej këtij takimi, asgjë tjetër nuk ka rëndësi. Është si puthja dhe reaksionet që të ngjall në trup dhe në zemër. Lexuesi dhe teksti janë kështu të dy protagonistë me të drejta të barasvlershme.
Leximi i parë (leximi i sipërfaqes)
Poezia dhe lexuesi duhet të takohen disa herë për t’u njohur. Si takimet e dashurisë. Në këtë perspektivë, leximi i parë është gjithmonë një lexim i së dukshmes, i sipërfaqes: tema (për çfarë flet poezia) dhe gjuha poetike (çfarë e mban një poezi në këmbë figurativisht, cilat janë metaforat, gjetjet). Në këtë lexim vihet re edhe si të bën të ndihesh kjo poezi. A të hyn në gjak, a të flet ty apo ta kundron botën me sytë e tjetërkujt. Nëse pas këtij leximi i ke thënë të gjitha, atëherë e di se kjo poezi ishte e këndshme. Kaq. Duke menduar se ka poezi për të cilat nuk e gjen kurrë një fjalë, si poet je i lumtur që lexuesi i pati dy fjalë për poezinë tënde. Por si lexues je i pakënaqur. I pakënaqur, i pasodisfaksiuar. Ti e di se ka më tepër, poezia e mirë të rikthen te vetja gjithmonë, nuk mund t’i ikësh. Lexoje tani, të lutem, poezinë:
TOKËS
nga Shqiponja Axhami
Sot fshatarët m’u ulën pranë,
moj toka ime e pambjellë!
Dilemat janë përsiatje,
guximi është për të paepurit;
ata s’e dinë:
unë thjesht i dëgjoj
me sytë ngulur në ty;
u bë kohë që hardhitë e tua
lëshojnë lastarë të zbehtë.
Oh, mungojnë krahëzbuluarat
që të mbledhin rrushin për verë;
llërët e tyre të zbuluara
mbi plazmën e kuqe.
U bë qiparis,
u shuajt si plak me naze
ky fshat i imët, dhe unë,
unë e përhumbura në mendime
vij e shkoj si një enë bakri
që nuk bindet të ndryshket,
me germat e një fisi gdhendur në sy.
Dega e kumbullës në hije u thye:
ra në përroin e luleve të egra –
djepi i harruar; vijnë e shkojnë në luginë
tufa me trumcakë të hutuar.
Më thuaj, moj toka ime e pambjellë,
kë të qaj tani? Në m’u bëfsh varr,
lëri skifterët të sqepojnë mbi mua
ditën kur të ndiej në lagjen time
vajin e ndonjë fëmije…
Do të gjerb mbi ty frymë…
(marrë nga përmbledhja me poezi “Zoti zbret mbi jaseminë”, Tiranë, 2016)
Poezia është një përkushtim, siç e sinjalizon rasa dhanore e titullit: Tokës. Toka? Trualli? Dheu? Dilemat se për cilën tokë bëhet fjalë ndërpriten menjëherë (se dilemat s’janë veçse përsiatje) nga fillimi i poezisë: fshatarët nga njëra anë dhe toka e pambjellë nga ana tjetër. Këto dy koncepte, në thelb të kundërta, sepse toka e pambjellë të jep idenë e një toke të braktisur, ndërsa fshatarët që të ulen pranë nënkuptojnë jetë dhe të mbjella, e transportojnë poezinë menjëherë në një plan tjetër nga ato që të thonë fjalët: në planin e metaforës. E vetmja që ulet është poetja. Ajo ulet në tokën e saj të pambjellë dhe ia nis kujës, të sinjalizuar nga thirrja “moj toka ime e pambjellë!”. Të gjitha poezitë që thërrasin, me thirrma dhimbjeje, zemërimi, predikimi apo oh-e dashurie, rrezikojnë shumë. Sepse thirrja e kërkon një fokus dhe një njëjtësim të lexuesit me ty, që poezia duhet të dijë ta mbajë, ndryshe bëhet qesharake, bajate, akrobate, llapacake e të tjera si këto. Për ta mbajtur duhet që poeti vetë ta ketë ndier deri në fund, t’i ketë ardhur nga zemra, t’ia ketë valuar gjakun para se ta lëshojë në mua si lexues. Por kur ia mbërrin, atëherë thirrjet janë si ai i shtrëngimi i lidhëses së këpucëve në mes të rrugës: ndalesh, e shtrëngon dhe mandej ecën më lehtë. Tri herë thërret poetja: moj toka ime e pambjellë!
Oh, mungojnë krahëzbuluarat
që të mbledhin rrushin për verë;
Më thuaj, moj toka ime e pambjellë,
kë të qaj tani?
Në të tria herët poezia ma shtrëngon zemrën dhe më detyron të mbushem me frymë. Me frymën e saj. Sipërfaqja e poezisë ka edhe karakteristika të tjera, që edhe syri i thjeshtë i sheh qartë. Shenjat e një toke të braktisur, për shembull. Hardhitë rrisin lastarë të zbehtë (në kontrast me plazmën e kuqe të rrushit) dhe degët e kumbullës së mbetur në hije që thyhen. Këto pemë pjellore vdesin në kundërshti me qiparisin, pemën e varrezave, që ua zë vendin. Përroi i luleve të egra është një djep i harruar, lugina mbushet dhe zbrazet nga trumcakë që vijnë e shkojnë hutueshëm. Pjesa e fundit e poezisë e shton intensitetin e kujës, me deklamimin “kë të qaj?”. Përdorimi i formës së dëshirores “m’u bëfsh” i jep pak karakter këngësh popullore. Edhe ky përdorim në poezi është i rrezikshëm, në kuptimin që mund të anojë lehtë me tepri nga folkloristikja dhe ta bëjë sërish poezinë –ake dhe –ate, siç e thashë më lart. Por kur e përdor mirë, e ngjyros stilistikisht poezinë dhe mbart në të gjithë fuqinë e rrallë që ka dëshirorja e shqipes. Edhe këtu kemi një lojë kundërshtie midis varrit dhe skifterit. Është qyqja që vjen te varri, janë korbat që i sqepojnë kufomat. Skifteri mund të vijë të ta sqepojë zemrën për së gjalli, por jo për së vdekuri. Ky skifter duket më shumë si shkaba e Prometeut. Kjo kundërshti i hap rrugën metaforës së fundit: do të gjerb frymë – do të ngjallem. Mbi ty, toka ime e pambjellë!
Leximi i dytë (leximi i teknikës)
Leximi i dytë zakonisht nis e t’i zbulon sekretet e realizimit, është leximi i teknikës. Shumica e poezive nuk kanë sekrete, kanë vetëm metafora. Por talenti i vërtetë nuk qëndron në metaforat. Mendja e njeriut është një prehër i pafund metaforash. Talenti i vërtetë qëndron në krijimin, shpesh spontan, të një ndërthurjeje metaforash, gjendjesh dhe emocionesh që e rishpikin poezinë në mendjen e lexuesit. Lexuesi e gjen veten duke zbërthyer teknikën e poezisë, njëkohësisht që zbërthen veten. Në këtë pikë poezia gati-gati duhet lexuar me zë të lartë. Lexoje edhe një herë, të lutem! Nën rrjedhën e dukshme të kësaj poezie, rrjedh edhe një rrëfim i kohës, i nënvizuar nga fjalë, si: sot/ u bë kohë/ tani/ ditën kur do të (shënjues të kohës së ardhme). Koha e ndan poezinë në dy pjesë. Nga fillimi deri në thirrjen e dytë të “moj toka ime e pambjellë” kemi kohën e tashme “sot”, “tani” dhe historinë. Sot kemi vetëm poeten dhe fshatarët që i ulen pranë, por në terrin e historisë kishte hardhi, verë, rini, kumbulla. Atje, në terr, ka jetë. Mandej nis përfytyrimi i së ardhmes. “Në m’u bëfsh varr” me një skifter që, siç e thashë më lart, nuk sqepon vdekjen, por të gjallin. Se ajo është një vdekje e rreme, është një djep, edhe pse i harruar. Se varri është edhe terr, takimi me atë terrin e historisë, terrin e jetës së dikurshme, që pret ujitjen e lotëve të fëmijëve për t’u ringjallur, për ta gjerbur, pirë ngjalljen përmbi, jo në të. Si fara. Apo jo? Mendoje tashti farën. Fshatari ulet dhe e zhyt farën thellë në terrin e dheut. Aty fara pret e pret gjysmë e vdekur, por njëkohësisht e gjallë. Një ditë, kur bën ngrohtë dhe bie shi, ringjallet. Dhe del mbi tokë. Poetja e rrëfen vuajtjen e tokës së pambjellë me ritmin e farës, e rrëfen mungesën me objektin që i mungon. Dhe kjo e ngarkon shumë emocionalisht poezinë: poetja-farë, që vetëm dëgjon e përhumbur në mendime, flet me tokën e pambjellë, në m’u bëfsh varr do të gjerb frymë mbi ty. Poetja bëhet kështu personifikimi i shpresës.
Leximi i tretë (leximi i mendimit)
Leximi i tretë është leximi i mendimit, sepse poezia nuk është vetëm teknikë dhe fjalë. Poezia e mirë është edhe mendim. A e ke vënë re si poetët e talentuar mbjellin mendime dhe përjetime në ne? Gjatë leximit të tretë zhvillohet një fill mendimi që i ngjan një përsiatjeje filozofike që nis nga e gjera dhe mbaron te vetja në leximin e katërt. Rrëfen një histori të trishtë kjo poezi. Toka dhe fshatra të braktisur. Aty ku derdhej vera, tashti derdhen vetëm përrenj me lule të egra. Por ajo që më fut në mendime mua është, megjithatë, ky bashkëbisedimi i fillimit që, në njëfarë mënyre, tregon arsyen se pse ndodh: guximi është për të paepurit; Duhet guxim për të qëndruar, për të vazhduar atë mënyrë jete si brezat e mëparshëm. Kërkon një paepje, një mosdorëzim që është i vështirë të arrihet. Dilema mes jetës së dikurshme, kur lumturia arrihej me mjete të thjeshta (idealizuar në poezi me llërëpërveshura që vjelin rrushin e verës) dhe një jete të re më pak të mundimshme fizikisht, është një përsiatje që e ka përndjekur njeriun në dy shekujt e fundit. Dhe unë nuk e di ku do ta shpjerë. Shumë kthehen, në kërkim të asaj ideales të së kaluarës, të tjerë ikin përgjithmonë. Dilemat janë përsiatje. Kjo është ndër ato poezi që do të doja t’ua lexoja gjimnazistëve në shkollat e mesme të fshatrave.
Leximi i katërt (leximi i vetes)
Nganjëherë ndihem si farë edhe unë. Lotët më ngjallin.
