Një mbrëmje, në librarinë Áncora të Malagës, shkrimtari shqiptar Namik Dokle, po më tregonte se ekziston një fshat, fshehur mes mjegullës, ku lindin burra që thinjen qysh në fëmijëri dhe që shikojnë natën më mirë se ditën. Burra që nuk i lind nëna “nga barku”, por i lind mjegulla e Kallabakut. Në ato livadhe e bjeshkë të larta, ku kullosin delet, më thotë dhe na thotë të gjithve që ishim në prezantimin e romanit të tij, jetojnë bijtë dhe bijat e mjegullës.
“Qëkur lindin dhe deri sa vdesin, janë fëmijë të mjegullës. Në pelena mjegulle i mbështjellin, kur lindin dhe në qefin mjegulle i fusin kur i përcjellin përtej Kodrës, për në varreza. Dhe e gjithë jeta mjegull u shkon nëpër botë, i rrëmbejnë ku të munden erërat e vjeshtës, përqafohen me shkëmbinjtë në grykat e lumenjve, hanë bukë me natën dhe grinden me ditën…E vrasin shumë mendjen për këtë botë dhe për atë botë…”
Është fshati Bukojna, i përket krahinës së Gorës, ku flitet “gorançe”, ose, siç thonë atje, “nashke”, që në të folmen e tyre do të thotë “gjuha jonë”. Gora shtrihet në të dy anët e kufirit të vjetër shqiptaro-jugosllav, por që edhe sot është e ndarë në tre shtete: Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni. Dhe, për më tepër, e llogarisin si të tyren edhe serbët e bullgarët. E kësaj pyetjeje, vetë ata i përgjigjen thjeshtë dhe spontanisht: “jemi tanët”, “jemi goranë”.
“Në kufi, në drejtim të Shqipërisë, si në një lloj bedeni midis dy shteteve, në 18 fshatra të vetmuar të Malësisë së Sharrit, jetojnë goranët, për të cilët pretendojnë katër kombe dhe një kombësi, e ata nuk dinë të kujt janë dhe jetojnë në mjegull dhe varfëri të madhe, si jetimë. E vendosur në një luginë dhe si e turpshme, posta kufitare fshihet nga degët e rralla të pemëve. Si shenjë që në të ka ushtarë, është tymi i hollë që ngrihet mbi çatinë e ulët. Në anën shqiptare, gjatë gjithë gjerësisë së luginës së ngushtë, ngjitur me kufirin, gjarpëron një brez i gjërë toke, i spastruar nga pemët, madje edhe nga bari. Në të është punuar çdo pëllëmbë tokë dhe ushtari nga pika kufitare mund të shohë nga larg edhe miun e arës, kur kalon me shpejtësi në shtetin fqinj.
Lart, në mjegull, në një lirishtë të bukur, me germa të mëdha prej guri, është shkruar: “Parti- Enver”. Ndërsa në fshatin Orçushë, në anën tjetër të kufirit, me tuba të mëdha hekuri, me germa të shndritshme shkruhet “Tito”. Enver andej, Tito këndej, mjegulla në mes…Të dy fshatrat përbëhen nga shtëpi të vetmuara, një pjesë zhgardhina të mbuluara me rrasa guri. Kur vdes dikush këtu, askush nuk pyet nga se vdiq, por, o Zot, me çfarë ka jetuar?”
Romani fillon me një arushë të vrarë, të vendosur mbi një farë skelerie të bërë me listela, në qendër të fshatit. Arushën e shkretë e kanë vrarë ushtarët, tre ditë më parë, vetëm pse kaloi kufirin mes dy shteteve. ( Në fund të romanit, te ajo skeleri do të pushkatohet Mësuesi- poet, njeri nga personazhet kryesor të librit) Dhe piskama e arushave të vogla, të mbetura pa nënë, e ndajnë natën mëdysh. Shumë nga banorët mendojnë se vdekja e arushës do të sjellë fatkeqësi të tjera për Bukojnën. Dhe të nesërmen, kur protagonisti i romanit, një djalë 13 vjeçar, shkon në mulli për të bluar tërshërë për bukë (“me këtë miell do të hingëllini të gjithë”, i thotë mullixhiu), dëgjon për herë të parë një fjalë të çuditshme: aksion. Madje, “aksioni do të marrë Vajzat e fshatit tuaj…”
“Çfarë është ky aksioni vallë? Nuk e kisha dëgjuar kurrë atë fjalë. Të jetë ndonjë burrë që do të martohet me to? A mos është ndonjë stuhi e egër vetëm për Vajzat tona? Apo është ndonjë sëmundje e keqe si tifoja e morrit, që do të zerë vetëm ato dhe në fshatra të tjerë nuk do të përhapet?” Mushka ecte ngadalë në të përpjetën e madhe dhe unë mezi prisja të arrija në fshat për të pyetur për këtë aksion që do të merrte Vajzat tona.”
“Aksioni” ishte një lloj fushate ose mobilizimi, gjoja vullnetar, i të rinjve, punëtorëve, intelektualëve etj. për të realizuar punë të ndryshme, apo për të ndërtuar vepra publike, për interesa shtetërore apo rajonale. Dhe vendimet për këto lloj aksionesh dhe punësh të pa paguara i merrte organizata e Partisë së Punës (komuniste) “Vetëm atë ditë, kujton rrëfimtari i vogël i romanit, kuptova përse njerëzit, të hutuar apo të frikësuar, thoshin: “Më thirrën në organizatë”, “Vendosi organizata”, “organizata do të ndajë racionin e drithit”, “e dënuan në organizatë”.
Dhe nis prej këtej e shpërhapet narrativa, vargëzojnë ngjarjet e romanit, me një tonalitet balladash që më kujton shumë tregime popullore lindore, me faqe që sikur burojnë nga folklori dhe tradita gojore ballkanike dhe të cilat na bëjnë të ecim dhe të qëndrojmë të menduar në këtë rrëfim. Por, vini re, nën këtë dukje të fabulës, ajo çfarë na tregon Namik Dokle është diçka krejt reale.
“Kisha arritur te sheshi i vogël i çezmës. Arusha e vrarë ishte ende aty, askush nuk e kishte më mendjen tek ajo. Edhe mua më dukej se një arushë tjetër, e gjallë dhe hijerëndë, po hidhte putrat e saj mbi fshat. Vetëm uji i çezmës vazhdonte të rridhte më të njejtën shushurimë, si qindra vjet më parë, kur tri gra e gjetën aty dhe lagën buzët e rreshkura.”
Dhe më pas, autori na hedhe në krahët e një legjende, të legjendës ekzistenciale të Gorës…Kur tri gratë u ngjitën në pyjet dhe brinjat që të kërkonin ujin, për herë të parë në jetën e tyre panë malet dhe bjeshkët që rrethonin fshatin e tyre e që, nga ajo gropë buzë lumit ku i kishin shtëpitë, nuk dukeshin.
“Paska edhe një botë tjetër”, tha njera prej tyre.
“Të ngulemi këtu, të paktën të shohim me sy këtë botë”, tha tjetra.
“Dhe paska shumë gurë”, tha e treta. Atëherë u ra ndërmend legjenda që tregohej për Gorën dhe Goranin që nga kohët kur gjyshstërgjyshrit e tyre ende nuk kishin lindur. Thuhej se kur erdhi lajmi që Zoti do të mblidhte gjithë krahinat për të ndarë të mirat që kishte, u nis edhe gorani, udhëtoi nëntë ditë e netë pa ndaluar, derisa mbërriti te Shtëpia e Zotit. Por e gjeti sofrën të ngritur.
“Nga vjen?”, e pyeti Zoti.
“Nga fundi i botës”, i tha ai.
“Erdhe vonë, unë i ndava të gjitha të mirat që kisha.”
“O Zot, unë bëra nëntë ditë e nëntë net rrugë deri tek oborri yt, mos më kthe duarbosh.” Zoti hodhi sytë nëpër oborr, mori një gur dhe ia dha. “Këtë kam dhe po ta jap me gjithë zemër, ndoshta ju pak gjëra do të keni në jetë, por gurët e maleve tuaja do t’i doni shumë.”
“Eh, psherëtiu njera nga tri gratë, nuk na la të donim ndonjë gjë tjetër…”
Këtë legjendë të stërlashtë të takimit të Zotit me goranin, na e tregoi Namik Dokle, në prezantimin e librit të tij në Malaga, në shoqërinë e botuesit Antonio Ruiz, të Vicente Fernandez, profesorit të greqishtes moderne në Universitetin e Malagës, përkthyes i shquar në spanjisht i veprave emblematike të letërsisë greke dhe në praninë e Maria Roces Gonzales, përkthyesja e romanit të Dokles, e cila, sigurisht, pas vdekjes së Ramon Sanchez Lizarralde, është përkthyesja e vetme nga shqipja në spanjisht. Unë e kam shetitur Shqipërinë në vitin 2017, me çantën plot libra të Ismail Kadaresë, të përkthyer nga Ramon Sanchez ( Gjenerali I ushtrisë së vdekur, Prilli i thyer, Kronikë në gur, Tre këngë zie për Kosovën etj.) Prandaj dëgjoj me shumë interes gjithçka që tregohet për ato vende: Tirana, Shkodra, Kukësi, Durrësi, Prizreni, Peshkopia, Korabi…
Namik Dokle, që banon në Tiranë, na tregon se ka lindur në qytetin bregdetar të Durrësit, krejt rastësisht, por shumë shpejt prindërit e tij u kthyen në vendlindje, në Gorë, ku ai kaloi gjithë fëmijërinë e tij. Që i vogël ka dëgjuar nga goja e familjarëve dhe banorëve të tjerë legjenda dhe histori që kanë mbetur të pashlyera. Ai na shpjegon se filloi ta shkruante këtë roman para shumë vitesh, qëkur ishte gazetar. Megjithatë iu desh ta ndërpriste pas rënies së komunizmit dhe përfshirjes së tij në politikë. Nuk e di nëse Majka magjike e romanit, që kishte dyqind apo treqind vjet në këtë botë dhe të cilën vdekja e kishte harruar, është ajo që nuk doli kurrë nga mendimet e tij dhe i kërkoi ngulshëm që t’i rikthehej asaj bote të ashpër dhe të rrezikuar, por të mbushur me dinjitet, veç është e sigurt që një ditë prej ditësh, Namik Dokle vendosi të braktisë dafinat e politikës dhe të rimarrë dorëshkrimin e dikurshëm, për të na dhënë “Vajzat e mjegullës”, që realisht është romani i parë i triologjisë për Gorën, pas të cilit erdhën edhe dy të tjerë: “Lulet e skajbotës” dhe “Ditët e lakuriqëve të natës”.
Në romanin e parë Dokle ka një ndërthurje të pushtetit të natyrës, të traditave dhe gjuhës, me jetën dhe rezistencën shpirtërore të një galerie të pasur personazhesh: Majka, Murseli i Orgostës, Mësuesi nga Shkodra, Salko flokëkuqi ( i vetëquajturi Stalini i fshatit), tellallët Craple dhe Çinarçe, Olloman Amerika, i cili kurrë nuk ka qenë në Amerikë, por mban një kapele të modës së Al Kapones dhe kur i kërkojnë llogari, përgjigjet “çfarë llogarie; unë kam vetëm bajga”, shtatë Vajzat e Shundit të parë, çifuti Isak, Gjek Gjeloshi i Malësisë që vrau për nder, kaçaku i Kolloshtrezës pa të drejtë tymi, mulla Isufi, njeriu me më shumë libra në fshat, Sinan Pasha me mallkimin e tij, Nefka, të cilës ia kishin harruar emrin dhe të gjithë, edhe i shoqi, e thërrisnin “Ajo”, dervishi i Kolshit, mbreti Zog në ekzil, rreshter Hatja, më i frikshmi në fshat, Anadollja e ardhur nga Turqia, që tregon përrallat e Shehrezades, Ajnurka që urren magjitë dhe shumë personazhe të tjerë që presin vetëm një dritë: kthimin e vajzave të mjegullës nga aksioni për të festuar Shëngjergjin. Por mbi të gjithë ata, mbi fatet e tyre, mbi varfërinë dhe braktisjen, qëndron hija e rëndë e diktaturës së Enver Hoxhës që iu imponua gjithë vendit me dorë të hekurt.
* * *
Sapo u ktheva në shtëpi, pas prezantimit të romanit, fillova menjëherë ta lexoj dhe që në faqet e para zbuloj që brenda tij kemi një film. Dhe kur e mbaroj së lexuari, imagjinoj se do të ishte diçka si ajo që tregohet në imazhet e filmave të realizuar nga një Tarkovski apo një Parajanov.
