I njohur fillimisht si gazetar i Deutsche Welle, Odise Kote debutoi në letërsi me poezi. Prej kohësh shkruan edhe prozë, të gjatë e të shkurtër dhe sëfundmi i nderua me çmimin “Liburnia” në Panairin e Librit të Ulqinit.
Bisedoi Andreas Dushi
A.D.: Z. Kote, ju vini nga fusha e gazetarisë në letërsi, një kapërcim i natyrshëm për disa prej shkrimtarëve më të mëdhenj, e për të tjerë, të dyja këto fusha kanë bashkëjetuar në të njëjtën kohë brenda dhe jashtë tyre. Dwight Garner në një shkrim me titull “Gabriel García Márquez, gazetar?” botuar në The New York Times na thotë se një herë shkrimtari i madh kolumbian tha: “Nuk dua të mbahem mend për ‘100 vjet vetmi’ e as për çmimin Nobel, por për gazetat”. Cili është sot raporti juaj me të shkuarën si gazetar? Në portretin e përgjithshëm të Odise Kotes, çfarë vendi do t’i jepnit gazetarisë?
O.K.: Janë të shumtë shkrimtarët që vijnë nga gazetaria në letërsi, edhe Hemingueji, edhe Petro Marko e plot të tjerë. Ngjan si një gjë natyrale, gati organike. Gazetari i dhuron bujarisht shkrimtarit, instiktin vrasës të detajit, procedimin e shpejtë mbi lëndën, orientimin e menjëhershëm në ngjarje, stilin telegrafik, fjalinë e parë, ah …, atë fjali të bekuar që udhëheq si lokomotivë Lajmin, Skicën, Reportazhin, Tregimin.
Unë nisa punën si gazetar terreni në vitet e para të pluralizmit, ku ideali i gazetarit u bë për mua mision i shenjtë jete. Lajmi, burimet e informacionit, zbulimi deri në thellësi i ngjarjes (sipas parimit të pusit), paanësia, dy burimet në 180 gradë, e vërteta, raportimi në kohën e duhur ishin oksigjeni dhe vetë jeta ime prej asketi. Duke punuar për një media ndërkombëtare, në një territor të madh brenda e jashtë vendit, më është dashur të lëviz shpejt, të bredh e të takoj me qindra e mijëra njerëz, të jem dëshmitar në qindra ngjarje, të intervistoj e të mbaj shënime në dhjetra fletore, të marr me vete të fshehtat e sekretet e qindra njerëzve të përfshirë në ngjarje, investigimet për krimet, për konfliktet apo përplasjet për çështje pronësie e nderi, të jem në protesta e mitingje, në revolta burgu. Nuk mund të harroj sytë e djelmoshave 10 – 12 vjeçarë nga fshatrat e largët malorë të cilëve tinëzisht, gjasme për t’u martuar, bosët e trafikut të prostitucionit u kishin marrë motrat duke ua dërguar semaforëve të Europës. Plumb në lule të ballit – ishte domethënia e atyre vështrimeve. Drama pa fund që nisën e nuk mbaruan kurrë. Asaj kohe nuk kishte as internet, as celular, as rrugë, as mjete udhëtimi e mbi të gjitha nuk njihej ajo që sot titullohet “gazetaria e kafenesë në qëndër të Tiranës”. Kam përjetuar duke raportuar çdo ditë, dy apo tri herë nga terreni ngjarjet e dy traumave të mëdha kombëtare, firmat piramidale e ngjarjet e 1997 si dhe ngjarjet e dhunshme të vitit 1998. Të bëje gazetari europiane në atë kohë të vështirë për Shqipërinë, ishte si të thërrisje çdo ditë mbi kokë stuhinë. Si të shkoje drejt vdekjes. Ikja që pa gdhirë dhe nuk e dija kur do të kthehesha. Atëherë kishim një thënie ngushëlluese: Kush rrethohet nga vdekja e të tjerëve, s’e ka frikë vdekjen e tij. Më pas gjërat erdhën duke u “zbutur”, duke u bërë më normale. Sot e kësaj dite me miq, të njohur e të panjohur nga të katër anët (që më njohën thjesht prej zërit në kronikat e DW) shkëmbejmë mesazhe e fjalë të ngrohta miqësie. Punova gati njëzet vjet intensivisht në këtë media ndërkombëtare. Tani më thoni ju: ç’bëhet me gjithë ato ngjarje, me shënimet, udhëtime në çdo cep, personazhet e hasur në terren, kasetat e inçizuara, që janë që të gjitha brenda meje, ç’bëhet me to? Kush ka një pasuri të tillë dhe ka bredhur si unë ka edhe ç’të tregojë. Ato janë “lënda”, mademi, për tregimet, novelat e romanet. Ah sikur të kem gjithë kohën e duhur për t’i shkruar…!
A.D.: Prej vitit 2020, shërbeni si Prefekt i Qarkut Gjirokastër, apo jo? Mendoni se të qenurit politikan “e korrupton” letërsinë apo bashkërendimi mes tyre është i thjeshtë dhe koha për secilën, pra për angazhimin dhe pasionin, ndahet me lehtësi ashtu sikurse duhet?
O.K.: “Bezdisëse” por pyetje e mirë. Bibla ime është “Zotëria Tekst”. Gjithçka tjetër është element jashtëletrar. Edhe një pozicion pune, edhe flokët e një gruaje që i merr era në muzg, edhe kollarja e kuqe që vendos shefi, edhe … edhe. Një shkrimtar duhet të zotërojë shumë “diturira”, edhe si e drejton një kapiten anijen, edhe si një poçar bën enën me gjithë vjegën, edhe si një bletërritës ushtron pasionin, etj, etj. Shumë prej shkrimtarëve në kohëra, janë angazhuar në pozicione të tilla publike kryesisht në diplomaci, ambasadorë apo edhe guvernatorë e drejtues rajonesh. Është një eksperiencë e dituri me vlerë. Të jesh Prefekt, është si të jesh para dhjetra mikroskopëve dhe të shikosh si funksionon pushteti lokal poshtë, cili është niveli i perceptimeve, raportet që krijohen, funksionimi, marrëdhënia me të tretët, zbatimi i ligjit, si formohen e zhbëhen karakteret, njerëzit që rropaten, zyrtarët e ndershëm, të tjerë që s’e marrin shërbimin ose e kanë të vonuar dhe me “taksë” etj, etj. Por është dhe një mundësi për të parë sipër, pushtetin qëndror. PUSHTETI është një gjë e rëndësishme në jetën e një vendi. Pushteti është i lidhur drejtëpërdrejt me fatin e jetën e qytetarit. Të varfërit i kanë të pasmet më të ngushta se të pasurit, shprehej në çaste krizash Van Gogu. Njohja e pushtetit deri në thërmijë është një pasuri e madhe për atë që di ta zotërojë e menaxhojë. Në rastin tim, shkrimtari hutohet e befasohet nga labirinthet, kthesat, por njëherësh gjen galeri të pafundme personazhesh, fabula, ndodhi e ngjarje, sa kurrë nuk do t’i dalë koha që t’i shkruajë të gjitha. Ndërsa zyrtari është tjetër gjë. Strukturë më vete. Kur kupton e mëson mirë koridoret apo aksiomën, se kur një derë mbyllet, dy të tjera hapen, gjërat bëhen më të lehta. Të dyja e ushqejnë njëra- tjetrën sipas parimit të enës komunikuese me qëllimin final për t’i shërbyer sa më mirë qytetarit. Shkrimtari është i “tejngopur”, zyrtari i nderuar për performancën dhe elegancën e ushtrimit të detyrës.
A.D.: Proza e gjatë ku ju jeni investuar prej kohësh është një përpjekje për të krijuar një realitet të ndryshëm, pasi ai i vërteti, ku të gjithë jetojmë, nuk e përmush autorin. Kjo është diçka që thuhet shpesh dhe unë, sinqerisht e besoj në pjesën më të madhe të rasteve. Përballë kësaj thënieje apo ideje, cili është qëndrimi juaj?
O.K.: Prej kohëve të antikitetit e deri sot, pa kuptuar se si, njeriu është shqetësuar më shumë për të ardhmen, se sa për kohën që jeton apo atë që ka lënë pas. Faraonët ndërtuan piramidat, mbretërit e perandorët ndërtonin qytete në kushtim të vetes, diktatorët linin pas monumentet, e deri në ditët tona me testamente e fondacione. Nuk e di nëse kjo është prirje natyrale e njeriut apo ka një shkak. Thellë vetes besoj se njeriu është i zemëruar me të shkuarën e tij, sepse e shkuara nuk i përmbushi dot përfytyrimet, shpresat, ambiciet e tij, ndaj kërkon ta ndryshojë atë duke sunduar të ardhmen. Po a sundohet e ardhmja? Krejt e kundërta ndodh me shkrimtarin, me letërsinë, me prozën e gjatë. Autori ndjen përherë nevojën të përmbushet, të plotësohet, të kryejë procesin e zgjatimit të kujtesës letrare duke e çuar drejt majave të imagjinatës. Ai beson se ka një mision për të përmbushur, mision që ende nuk e ka kryer. Shkrimtari kërkon të krijojë një botë tjetër paralele me atë që jeton (pasi ajo nuk mjafton), të lerë gjurmën e tij tek e ardhmja. Edhe shkrimtarin e tremb e ardhmja, por ndryshe nga ata që duan ta sundojnë atë, ai kërkon të jetë pjesëmarrës, ndaj përpiqet të zgjerojë përmasat e artit të vërtetë me mjetet e veta teknike, krejt specifike, si e vetmja rrugë e sigurtë për të mbërritur aty. Përndryshe nga të tjerët, shkrimtari nuk është gjykatës. Ai përpiqet të kuptojë shtjellat e jetës, të historive, njerëzit dhe ngjarjet. Proza e tij shkon drejt sqarimit të fenomeneve, duke hedhur rrjetën tek e ardhmja, duke sjellë modele të sjelljes humane. Ai analizon me kujdes çka është e drejtë apo e gabuar, këndon dhe mban zi me personazhet. Tani shkrimtarit nuk i lejohet të flasë kot së koti, të bëjë cinikun duke u gajasur para vuajtjes apo vdekjes, por bën gati lutjet dhe armët mbrojtëse. Shkrimtari vizaton ato vizione që ia vlen t’i kthesh në fakte. Vizionet që i duhen të ardhmes. Ai e di se proza e tij do të bëhet kujtesë kolektive, memorie, ndaj mbetet kundërshtar i betuar i kaosit. Ai është vigjilent e kërkon me ngulm të dijë në proces e sipër, cilat gjëra duhet të thotë, kur dhe si duhet t’i thotë dhe cili është sensi i masës. Si një profet, ai projekton kështu një model të së ardhmes. Këtë gjë e bën sepse shkrimtari ka nevojë që me prozën e tij të jetë pjesëmarrës tek e ardhmja. Por a do t’ia hapin derën brezat? Këtu fjalën e merr fuqia e artit.
A.D.: Romani juaj i fundit, Amerikani u nderua me çmimin e Panairit të Ulqinit në edicionin e tij të fundit, para një jave. Më ka mbetur në mendje një fjali e thënë prej Otos, ngjan si varg më tepër sesa pjesë proze: Ne gjithmonë hamë gënjeshtra kur zemrat i kemi të uritura. Po hëngrëm gënjeshtra, Odise, a e ngopim zemrën apo vetëm e mbushim dhe e majisim kot së koti?
O.K.: Le të kthehemi tek personazhi i Otos në romanin Amerikani. Një personazh shumë i rëndësishëm, strumbullar, spektral, më të gjithë ngjyrat e dirtëhijet, me të gjithë tonet dhe ngritje uljet karakteriale, që luan jo thjesht në kontekst kohor absurd, por surreal. Ky Oto me shumë zotësi, ish-profesor gjimnazi, me rregjistër të jashtëzakonshëm përvojash, bëhet krejt fëminor, i pafuqishëm para instrumentit diktaturë, qoftë ky dhe një brigadier apo hetues i qytetit. Është personazhi që ka humbur pikat e referencës, besimin, shpresën se gjërat edhe mund të rregulloheshin. Ai krejt jashtë vullnetit i duhet të jetë “i lumtur”, aktiv në nismat revolucionare, në jetën kolektive socialiste që e urren thellësisht, vetëm e vetëm për t’i shpëtuar ferrit të burgjeve komuniste. Ai është disi i dorëzuar në fatin që e shikon se nuk ka kthim pas. Ndaj zemra e tij e uritur pranon të hajë gënjeshtra vetëm për të mbijetuar edhe për pak kohë. Ky është problem i madh i njerëzimit, pasi siç shprehet Spinoza: “përse njerëzit luftojnë për skllavërinë e tyre, njëlloj si të ishte fjala për shpëtimin e tyre”. Diktaturën nuk e bëri një njeri, as një grusht njerëzish, por ky dorëzim vullneti. Oto, një personazh i skalitur me shumë finesë, është në kontekst e korelacion me personazhet e tjerë në roman, është si të thuash pjesë e diagramës në zbërthimin e situatave dhe limiteve ku vendosen personazhet përballë diktaturës.
A.D.: Për grekët e lashtë, të mos ishte skllav mjaftonte të quheshe i lirë. Kjo ishte liria përto. Ky koncept evoluio, sidomos nëpërmjet filozofisë dhe mendimit perëndimor aq sa kemi arritur sot ku liria përfshin thuajse çdo gjë. Amerikani është një rrëfim për lirinë dhe kufijtë, e qenësishëm apo të hamendësuar që ajo mund të ketë. Nga pozita juaj, çfarë është liria? Si e shihni ndryshimin e lakores së saj prej këtij konceptit grek, thuajse arkaik deri te teoritë e sotshme ku liria e shprehjes, mendimit, ndjenjës dhe vetëvetësimit shihen si të shenjta
O.K.: Pyetje komplekse e mjaft delkate. Liria në ditët tona, në perëndimin e emancipuar është krejt tjetër gjë. Ajo është nga temat më të debatuara ndër filozofë, shkrimtarë, estetë, sociologë e njerëz që merren gjerësisht me të drejtat e liritë e njeriut. Zbulimi i madh i psikanalizës, ai i prodhimeve të dëshirës, i prodhimeve të të pavetëdijshmes, që me kompleksin e Edipit, u shndërrua në kult përmes një idealizmi të ri: pavetëdija, si një uzinë, zëvendësoi teatrin antik. Sot e gjithë bota e qytetëruar flet për “liritë”, ndjenjën e dëshirës, të vetvlerësimit, të mundësive, paçka se shpesh mbizotëron edhe ajo kultura e dukjes, e shfaqjes. Jetojmë në kohën e rregullave strikte, të një lloj uniformiteti, të kontrollit gati total përmes digitalizimit, të verifikimit të çdo gjëje (të gjitha janë kufizime lirie) dhe liria është pak e vështirë të përcaktohet në të gjithë dimensionin e saj. Liria e të menduarit, e të shprehurit, e mundësive, e të vepruarit, e respektimit të të drejtave të individit etj, etj, dakort. Por përsëri me kufizime. Ndërsa tek romani Amerikani kemi një situatë krejt absurde diktature që tejkalon çdo gjë. Personazhit Nelson Andrea i mohohet çdo e drejtë, madje dhe ajo e ushtrimit të profesionit të muzikantit. A ndalohet, a pengohet muzika? Ardhur nga perëndimi në diktaturë Nelson Andrea ishte ca më keq se sa një skallv i antikitetit. Skllavi i asaj kohe edhe mund ta fitonte lirinë, ndërsa Nelson Andrea kurrsesi. Ai u fut në ingranazhet e diktaturës më të pamëshirshme në botë. Ajo bluante çdo ditë ëndrrat, liritë individuale. Diktatura nuk ishte një individ, as një godinë, as një grusht njerëzish, por një turmë që nuk ishte mashtruar pasi e kishte dëshiruar diktaturën në njërën apo tjetrën rrethanë, (mbetet për t’u spjeguar) si një perversitet të dëshirës instiktive. Ishte kjo turmë që mbante në këmbë diktaturën, që shtypte pa as më të voglin hezitim liritë e njeriut. A iu dorëzua Nelson Andrea këtij realitetit? Shkrimtari thotë JO. Ai mendoi ikjen, ikjen prej atij realiteti, për të ruajtur gjërat e shenjta të njeriut që ishin në limitet e tyre, ëndrrën, dëshirën, pasionet, të menduarit e lirë, jetën. “Çfarë ishte ikja e tij?” A mos vallë guximi për të pranuar “atë jetën tjetër në mendim”, se sa të jetonte qetësisht dhe në mënyrë hipokrite në një botë të rreme? Nelson Andrea iku përfundimisht nga diktatura, sepse njihte kufijtë e lirisë dhe luftoi me gjithë fuqitë e shpirtit për të mos i dorëzuar ato. Fati e solli që të rikthehej edhe njëherë në botën e perëndimit, prej nga kishte ardhur. Diktatura shqiptare, si një njollë e errët, ka qëndruar gjatë në kujtesën e tij.
A.D.: Mendoni se komunizmi në Shqipëri ka akoma tema të paelaboruara që mund të shërbejnë si nxitje për shkrimtarët, apo tanimë është një periudhë në tejkalim e sipër e cila sa vjen e frymëzon më pak?
O.K.: Nuk mendoj se letërsia shkruhet për tema të caktuara, për kohë të caktuara, situata të caktuara. Letërsia është letërsi dhe si e tillë ajo iu përgjigjet vetëm ligjeve të estetikës dhe risive të saj. Letërsia mund ta marrë ngjarjen edhe prej antikitetit, edhe prej mesjetës apo pushtimit e natës së gjatë otomane, edhe prej kohës së mbretit Zog, të diktaturës apo dhe kohës e ditëve të sotme. Mund të kemi roman edhe me ngjarje në fantakohë. Letërsia ka ligjësitë e veta të zhvillimit dhe evoluimit. Mjafton që shkrimtari ta gjejë atë thrillerin, atë ngjarjen tronditëse, atë që e godet si me grusht në fytyrë lexuesin dhe Teksti Letrar është në hullitë e duhura të kohësisë e të performancës. Nëse kërkimi dhe optika e shkrimtarit është ajo e duhura, në çdo kohë (pushtim, mbretëri, diktaturë, demokraci, post demokraci etj, etj) gjenden “thrillerë” të tillë grushtgoditës që e trondisin lexuesin. Mjafton që shkrimtari të ketë mbërritur tek mademi i pastër, pastaj gjithçka është në dorë të krijuesit. Jam kundër emërtimeve të cilat në vetvete përbëjnë një spekulim banal, që e kategorizojnë letërsi e kësaj apo letërsi e asaj. Letërsia ndahet në dy pjesë të mëdha, letërsi që bën, që vlen dhe më pëlqen dhe pjesa tjetër që s’bën e nuk vlen. Letërsia nuk ka punë as me historicizmin, as me sociologjinë dhe aq më pak me ideologjitë. Letërsia është letërsi për të jetuar gjatë, në shekuj, e jo për t’u shuar sa hap e mbyll sytë. Më shumë se sa nga tekstet historike bota e njeh sot Cezarin nga vepra e Shekspirit. Kjo është marrëdhënia.
A.D.: Amerikani para disa kohësh është nderuar edhe me çmimin e Panairit të Fierit. Të fituarit e një çmimi a nxit më tepër sigurinë se keni bërë një punë të mirë me tekstin, apo pasigurinë për çfarë do të bëni pas tij?
O.K.: Kur prof. Ali Aliu, kryetar jurie në Fier, më dorëzoi çmimin, ngadalë në vesh më pëshpëriti fjalët: “Ky roman të trondit, të shqetëson”. Kompliment i madh! Fjalët e prof. Aliut më gëzuan shumë më tepër se sa vetë çmimi. Unë besoj tek letërsia e mirë, tek letërsia që shqetëson, që godet, që të shtyn në refleksione të thella. Unë parapërgatitem gjatë para se të nis punën me një roman. Ndërkohë struktura ndërtimore dhe stili me të cilin do të shkruhet romani janë dy shqetësimet e përhershme, si të thuash “dy tiket nervore”. Gjuha e romanit është nga dashuritë e mia të mëdha. Teksti – fjala, zënë gjithnjë vendin qëndror. Kujdes i veçantë për pasurinë gjuhësore dhe rivitalizim i shumë fjalëve, neologjizmave, shprehjeve frazeologjike në konteskte të reja. Eshtë një “ferr” më vete pasi kam mbaruar dorën e parë të romanit. Asnjëherë nuk kënaqem me atë që shkruaj dhe sikur të kisha mundësi do të korrigjoja diçka edhe në momentin kur libri futet në shtypshkronjë. Të fituarit e një çmimi rrit frikën: si do ta presi publiku, kolegët, shkrimtarët e rinj, kritika, skeptikët, jodashamirët. A mos vallë jam nxituar e diku kam gabuar? Mos ndoshta është bërë ndonjë gabim i pandreqshëm, apo shaka nga juria dhe çmimi është dhënë sa për të kaluar rradhën? Të gjitha këto pyetje e dyshime lëvizin në kokën e shkrimtarit. Shkrimtari jeton për një kohë të gjatë me këtë pasiguri e frikë ekzistenciale. Kjo nga ana tjetër e mpreh vigjilencën e tij në nivele sipërore dhe ti bëhesh i kujdesshëm edhe për një “qime” apo fjalë të vendosur ashtu kot pa funksionin e duhur në fjali. Të fituarit e një çmimi është dhe një sfidë që vepra pasardhëse ta tejkalojë paradhësen që ka marrë çmim. Kjo nuk është kaq e thjeshtë e nuk tejkalohet prej fjalëve të mia, por prej gjykimit të publikut.
A.D.: Një pjesë e mirë e subjekteve tuaja merren nga Gjirokastra. Kryesisht, shkrimtarët frymëzohen nga qytetet e tyre kur shkëputen prej tyre. Me ju nuk ka ndodhur kështu. Si do ta përshkruanit marrëdhënien e shkrimtarit me qytetin e tij? Mund të jetë ai profet në vendin e vet?
O.K.: Raporti i shkrimtarit me qytetin e lindjes është një raport profetik që parathotë e përcakton fatin e shkrimtarit. Çdo shkrimtar krijon një marrëdhënie të tillë me qytetin e lindjes, që në një farë kuptimi bëhet muza, burimi, spunto universale për krijimtarinë e tij. Në rastin Gjirokastër ka dhe diçka tjetër. Gjirokastra është qyteti që i krijon çdo fëmije një proces të menduari, një unitet vizionesh e përfytyrimesh, ndryshe nga moshatarët në çdo qytet tjetër të botës. Gjirokastra është qyteti i mitive e legjendave, i rrëfenjave të pabesueshme, humorit dhe cinizmit ekstrem, qyteti i të marrëve dhe të diturve të mëdhenj të botës. Gjirokastra është qendra e botës dhe çdo banor ruan të drejtën të informohet i pari dhe të gjykojë mbi atë se çfarë ndodh në çdo cep të botës. Ndonjëherë në vend të fjalës mirëmëngjes në rrugë, dëgjon të flitet me zë të lartë: S’jam dakort me Biden, Putinit i duhej shtipur koka që në fillim, etj,etj,etj. Gjirokastra është qyteti që nuk ka mure midis asaj që është reale me atë që është ireale, mit, legjendë apo trillim i çastit. Brenda çdo guri gjen një fabul, histori, ngjarje, brengë familjare, dështim dashurie, motiv vetvrasjeje, pengje të harruara, kode, zbërthime të rreme, çmendje etj, etj. Gjirokastra është një teatër magjik dhe vend i bekuar për letërsi. Jam shkëputur disa herë nga Gjirokastra e jam rikthyer prapë. Dhe sa herë jam rikthyer i kemi thënë njëri tjetrit se kemi ende gjëra pa zbuluar, pa vënë re, pa ia thënë njëri-tjetrit. Si paska ndodhur kështu? Gjirokastra është teatri ku zhvillohen ngjarjet e dy romaneve të mia Funerali i Hijes dhe Amerikani, si dhe novelës Vejusha, nominuar në kohën e saj për çmimin Ballkanika. Romanet e tjerë zhvillohen në Berat, Durrës e juglindjen e vendit. Kur shkruaj një roman dua të ndjehem i sigurtë në çdo detaj, në çdo hollësi, në çdo gjë. Dhe Gjirokastra ma jep këtë mundësi pasi tani e njohim mjaft mirë njëri- tjetrin. Faleminderit Gjirokastër.
A.D.: Dua të ndalem shkurt edhe në romanin “Betimi i rremë” ku rrëfehet me nota artistike historia, epopeja madje, pa e tepruar, odiseja e Kodikëve të Beratit dhe asaj çka fshihej pas tyre, zbulimi dhe restaurimi ndërthurur me dashurinë, pasionin, dhimbjen, besimin… Ju ndoshta jeni i pari që tregoni historinë e tyre, ardhjen, ruajtjen… gjithçka. Është e vërtetë se me ndihmën e historisë, letërsia krijon metaforet e saja të mëdha, më të bukura dhe më të qendrueshme?
O.K.: Më vjen mirë që më përmende romanin “Betimi i rremë”. Për mua dhe një pjesë të shkrimtarëve e dashamirëve të letërsisë mbetet nga romanet më të rëndësishëm të letërisë shqipe. Historia e fabulës së romanit, është produkt direkt i investigimit të sofistikuar gazetaresk, e durimit dhe instiktiktit të gazetarit që kërkon t’i shkojë deri në fund një historie e cila për nga labirinthet, të fshehtat, kurthet, kthinat e pabesitë nuk ka të dytë. Ishte në vetvete një kërkim sfilitës disavjeçar që solli zbulimin e një historie të pabesueshme jo vetëm shqiptare, por me përmasa europiane e botërore. Kodikët e Beratit, për të cilët fare pak vetë kishin dijeni deri atëherë, janë shkruar vetëm një shekull e gjysmë pas “La Vulgata-s”, përkthimi latin i Biblës sipas shën Jeronimit të Eusebit. Kodiku i Purpurt i Bertit është një dorëshkrim me rëndësi historike për fillimet e letërsisë biblike. Sipas dijetarëve bibliologë dhe paleografë, duke iu referuar teknikës së shkrimit, është një dorëshkrim jo më i vonshëm se shekulli i 6-të pas Krishtit. Ai është një ndër katër kodikët më të vjetër në të gjithë botën. Bashkëkohës me dorëshkrime të tilla të famshme si “Petropolitaus”, “Vindeobone-usis” e “Sinopencis”, “Kodiku i Purpurt i Beratit” renditet në themelet e letërsisë kishtare të ritit lindor. Kush e dinte këtë sekret dhe si e ruajti atë? Ku u fshehën gjatë luftës së dytë botërore Kodikët e Beratit kur një nga dy detyrat e Hitlerit për komandën gjermane në Shqipëri ishte rrëmbimi i Kodikëve? Kodikët e Beratit që më pas pagëzuan tre prej kodikëve më të lashtë të Shqipërisë: “Codex Purpureus Beratinus” – “Kodiku i Purpurt i Beratit” (i mbiquajtur edhe “Beratinus-1”); “Codex Aureus Anthimi” – “Kodi i Artë i Anthimit” (i mbiquajtur “Beratinus-2”); si dhe “Kodi Liturgjik i Gjon Gojartit” janë pa dyshim pasuria më e shenjtë e trashëgimisë kulturore shqiptare. Kodikët kanë qënë shenjestër rrëmbimi që prej fillimit e deri në ditët tona, por për herë të parë për “Codex Purpureus Beratinus” bëhet fjalë në “Diptikun e kishës së Shën Gjergjit”, që gjendej në kalanë e Beratit. Në një shënim të cituar nga ky dorëshkrim flitet për rrezikun që i pati ardhur rrotull këtij kodiku në vitin 1356, kur ushtritë serbe rrethuan qytetin e Beratit, tashmë të boshatisur nga popullata, për shkak të pamundësisë për t’u mbrojtur, dhe ia kishin vënë syrin bibliotekës së Manastirit të Theollogut dhe të kishës së Shën Gjergjit, thesarit më të madh të qytetit. Sipas këtij shënimi, me kujdesin e një murgu, një nga parësia e Beratit, “së bashku me zonjën konteshë”, besimtarë të denjë të krishtërimit, morën përsipër të shpëtonin këtë thesar, duke i fshehur në një kullë në kala, pavarësisht prej kërcënimeve të komandantëve të ushtrisë së huaj. Më pas erdhën hordhitë turke, pastaj ato italiane e gjermane, por Kodikët shpëtuan. I fundit në Berat vjen një kolonel gjerman me detyrë speciale gjetjen e rrëmbimin e Kodikëve. Ai e kthen Beratin përmbys. Edhe eshtrat e varreve. Por si shpëtuan kodikët? Këtë thriller magjik, me personazhe të jashtëzakonshëm, ma dhuroi gazetaria investigative dhe ky është rasti tipik kur historia i vjen në ndihmë letërsisë duke i dhuruar një nga historitë e saj më intriguese për të krijuar një nga metaforat më të bukura të saj. Pak kohë pasi romani kishte dalë dhe jehona e saj kishte marrë dhenë, (romani nuk është aspak histori, por një letërsi sa ekzistenciale aq dhe sureale e moderniste, me një thriller magjik) princesha e poezisë shqipe që e vlerësoj shumë. Natasha Lako më shkruan: Ore si ka mundësi që e shkrove ti këtë roman? Si nuk e shkrova unë? Ku e gjete ti? A e di ti që rojtari plak i kishës së Shën Gjergjit në Berat, ndër njerëzit kyç të fshehjes së thesarit, ishte gjyshi im Vangjysh Bojaxhiu?
A.D.: Meqë e filluam me gazetarinë, duhet përmendur edhe poezia, “ura” mbi të cilën kaluar drejt letërsisë… Tani kur angazhimi juaj kryesor është proza e gjatë, romani, mendoni se poezia ndihet deri diku e tradhtuar?
O.K.: Ngjan sikur fama, pesha e rëndë e romanit, sidomos e Amerikanit, nuk lë vend për poezinë apo tregimin e shkurtër. Jo, është iluzion i gabuar. Çdo gjini ka vendin e vet, lexuesit e adhuruesit, sidomos kohën e vet për t’u shijuar. Në një mbrëmje vjeshte, me pak muzikë në sfond, ca pika shiu mbi qelqe dhe një gotë vere, kur trishtimi vendos kapriçiot e tij, ti nuk të duhet romani, po vargjet e ndjera, ato të përshpirtrat, ato që ta ndezin e ngrohin zemrën.
Unë e kam nisur rrugën letrare me poezi, duke botuar kohë pas kohe vëllime poetike të cilat kanë marrë vlerësimin e lexuesve. Madje disa prej tyre iu janë afruar çmimeve kombëtare. Kur më pyesin me vështrime miqtë e mikeshat: Ende shkruan poezi, a nuk je romancier? Mendja ime përgjigjet brishtësisht se poezia më ngjan me sekretin e përbashkët të dy njerëzve që s’janë takuar kurrë. Dhe kjo është e vetëmjaftueshme! Shpesh shkruaj poezi edhe për t’u ndjerë pjesë e një bote nga e cila nuk jam pranuar. Shkruaj edhe për ta parë të realizuar një ëndërr harrakate të rinisë, në kohë tjetër. Poezia është si një shpend që më vjen në dritare dhe bashkë e mundim vetminë. Ka shumë arsye pse shkruaj poezi. Besoj se gazetaria dhe poezia e ushqejnë më së miri prozën, e mbajnë të freskët, elegante. Unë shkruaj njëkohësisht poezi, tregime dhe prozë të gjatë. Proza e gjatë duket si “prova e së vërtetës”, si “burrërimi” i një autori. Nuk e mendoj krejt kështu. Poezia ka lexuesit e saj, adhuruesit e saj, tregimi i shkurtër gjithashtu. Nga fillimi i shtatorit shpresoj të dalë në treg një vëllm i ri me poezi, për të cilin ndjekësit, poetët e miqtë e mi kanë pritshmëri tepër të larta. Shpresoj t’i përmbush pritshmëritë e tyre … Për prozën e gjatë do të presim dhe ca …
