Erdha në mbrëmje në Hotel Dajti, ku u ktheva në dhomën time me mobilie modeste. Dola në ballkon dhe mora frymë thellë. Ajri i mbrëmjes ishte i freskët, i mbushur me aromën e pishave që rrethonin hotelin. Nuk kishte asnjë zhurmë. Dëgjoheshin vetëm boritë, por këto mund të ishin vetëm taksi, vetura ministrore ose autobusë të vjetër sovjetikë a nga vendet e Lindjes që tërhiqnin vëmendjen e kalimtarëve, të cilët, jo shumë të mësuar me qarkullimin e automjeteve, e kalonin rrugën pa u ruajtur. Kohë pas kohe, dëgjohej e lehura e një qeni diku larg. Nga dritarja e dhomës sime, shihja një fushë sporti në hijen e disa plepave dhe shtëpitë e ulëta të qytetit të vjetër, pastaj masivi sublim i Dajtit që mbizotëronte kryeqytetin. Cicërimat e dallëndysheve që vinin përqark në qiell në mbrëmje më jepnin një ndjesi trishtimi dhe ankthi. Në vend që të ma qetësonte shpirtin, shfaqja më jepte një përshtypje të rreme qetësie, sepse heshtja në qytet më dukej e dyshimtë, e ngarkuar me dhimbje dhe vuajtje. Në atë vit 1965, me hapësirat e saj të shumta të gjelbëruara, Tirana dukej si një kopsht i madh. Mos vallë kjo ishte parajsa ekologjike, siç e imagjinonin turistët e grupeve marksiste-leniniste të ardhur në Francë? Madje kisha dëgjuar në sallën e ngrënies së hotelit një çift që, duke qenë pjesëtarë të njërit prej këtyre grupeve të pritur mirë dhe të ngopur deri në fyt, të thoshin se do të donin të vendoseshin në Shqipëri për t’i mbyllur këtu ditët e pensionit të tyre. U kujdesa që të mos më gënjente pamja e jashtme e gjërave.
Pak nga pak, po filloja të krijoja një mendim. Ndjeja një dyzim të madh ndjenjash; nga njëra anë, dashuria ime për historinë dhe kulturën shqiptare dhe respekti për shpirtin trim dhe hapjen që kishin treguar shqiptarët gjatë historisë dhe, nga ana tjetër, vuajtja për një realitet të dhimbshëm, atë të mbylljes, të peshës së një ideologjie shtrënguese dhe shtypëse, të imponimit të një të vërtete të mbështetur në gënjeshtrën që përpiqej veçse të shkatërronte dhe të shembte për të ndërtuar një të ashtuquajtur botë të re. Atmosfera e qetë e hotelit ishte e rëndë. Hoteli mund të dukej si një qendër ndalimi e të huajve që spiunoheshin nëpër ambientet e tij dhe përgjoheshin në vajtje-ardhjet e tyre. Edhe jashtë, ruhesha, sepse ndiqesha vazhdimisht dhe, për më tepër, njerëzit shpesh m’i ngulnin sytë plot kërshëri dhe ndonjëherë me frikë. Ata nxitonin hapin për të m’u larguar, duke më marrë për një pjesëtare të personelit diplomatik që ishte e ndaluar të frekuentohej. Marrëdhëniet e mia me udhërrëfyesin tim Besnik ishin shumë të rezervuara. Ai kishte një qëndrim shumë të përmbajtur. Kurrë nuk futej në fushën e politikës. Mjaftohej të më shoqëronte, të më lehtësonte përpjekjet për punën time. Donte të kryente misionin e tij si udhërrëfyes në mënyrën më të mirë, padyshim për karrierën e tij, por ruhej vazhdimisht dhe gjithmonë kisha përshtypjen që ndiente njëfarë bezdie që, gjithashtu, po përpiqesha ta analizoja. Qëndrimi i tij i ngurtë më dukej i dykuptimtë. Kuptoja që, padyshim, ai nuk ishte një ideolog i bindur. Isha e ndërgjegjshme që duhej të bënte një raport të përditshëm për autoritetet, jo thjesht universitare, por dhe policore, dhe se duhet t’u trembej kritikave të tyre.
Ngushëllohesha nga mendimet e mia të trishta duke soditur masivin e Dajtit çdo mbrëmje në perëndim. Çfarë ngushëllimi! Ky mal kaq i bukur, kaq gjallërues, me gurët që, kur vinte mbrëmja, merrnin një ngjyrë të purpurt që alternohej me nuanca blu. Ai më sillte ndër mend madhështinë e malit Sainte Victoire të pikturuar nga Césanne. Mali i Dajtit mishëronte guximin dhe krenarinë e malësorëve shqiptarë, qëndrueshmërinë e zakoneve të tyre që ata kishin ia kishin dalë t’i ruanin në malet e veriut. Mendoja për vendosmërinë e treguar në mbrojtjen e tokave të tyre dhe për shpirtin e tyre luftarak gjatë periudhës së sundimit otoman për të vazhduar të vetë-administrohen sipas ligjeve të tyre vjetra, kanunit të Lekë Dukagjinit. Tonet vjollcë të masivit shprehnin ndjenjat e mia të trishtimit dhe hidhërimit të shkaktuara nga egërsia e një ideologjie pa kompromis, nga thatësia e mendimit politik në fuqi, i ashpër, çnjerëzor dhe barbar. Si ishte e mundur që Shqipëria, me aq vlera qëndrese, të ndodhej në atë gjendje skllavërimi dhe dremitjeje që konstatoja? Sidoqoftë, asgjë s’më bënte që të shkëputesha nga lidhja ime e thellë me këtë vend dhe provoja një ndjenjë të fortë dhembshurie.
Zbrita të darkoja. Disa persona që punonin në ambasada vinin të darkonin në restorantin e Hotel Dajtit për t’u zbavitur dhe për të përfituar nga dekori dhe ushqimi i tij i mirë. M’u afrua një diplomat egjiptian që ndihej i izoluar dhe që, meqë fliste frëngjisht, më kërkoi të ulej në tryezën time. Mësova se ai s’kishte të drejtë të qarkullonte më larg se njëfarë perimetri rreth kryeqytetit. I njëjti ndalim mbizotëronte në Bashkimin Sovjetik për diplomatët dhe të huajt. Një agjent tregtar francez nuk pushonte së ngrituri nga tryeza për të shkuar te recepsioni ku priste me telefon porositë dhe datat e lëvrimit të bretkosave, kërmijve dhe gështenjave shqiptare. Ankohej se duhet të qëndronte më shumë se ç’duhej, i mbyllur në këtë hotel të frikshëm, sepse pajisjet e kullës së vogël të kontrollit të aeroportit që ishte ndërtuar në kohën e mbretit Zog, nuk ishin përmirësuar, gjë që i pengonte avionët të ngriheshin apo të uleshin në rast mjegulle dhe lidhjet ajrore me vendet e huaja ishin të rralla. Nga diplomati egjiptian mësova se burri i ulur në një tryezë tjetër ishte një holandez që ndodhej në Tiranë për t’u shitur shqiptarëve fara patatesh.
Menyja e restorantit ishte e shtypur me një makinë shkrimi të cilës po i mbaronte boja, por sidoqoftë mund ta lexoja me afërsi listën e gjellëve: antipasto të ndryshme, makarona, taliatele, spageti. Mos vallë ishim në Itali? Shqiptarët e vlerësonin Italinë, me gjithë kujtimin që ushtritë e Musolinit kishin pushtuar vendin e tyre më 1939. Shumë shqiptarë flisnin italisht dhe intelektualë të ndryshëm, tashmë të moshuar, kishin ndjekur studimet në universitetet italiane, gjë që ishte gjithashtu një njollë në biografi për shumë prej tyre që ishin persekutuar. Mishrat e menysë: viçi, lope apo qengji, ishin shumë të shijshme. Nuk mungonin as gjellët me tingëllim të huaj: involtini meksikane apo eskalopë meksikanë, biftek Bismark, gulash me zarzavate. Mishrat ishin vërtet të shijshëm, pasi vinin nga kafshë të ushqyera në mënyrë natyrore. Më pëlqente të shijoja gjellët me ndikim oriental, si tasqebapi ose shishqebapi apo qoftet. Më pëlqente supa e orizit, një lëng mishi ku ishte zier orizi dhe ku hidhej limon, majdanoz, piper i zi dhe një e verdhë veze. Edhe byrekët, këto lloj petësh të mbushura me djathë ose spinaq që shqiptarët kishin zakon t’i bënin në shtëpi dhe që ishin të shijshme, figuronin rrallë në menytë e hotelit që ofronin sidomos kuzhinë ndërkombëtare për vizitorë të huaj, shumica tregtarë. Gatimi me vaj ulliri u jepte një shije të hatashme gjellëve që përgatiteshin në hotel, sepse shitja e prodhimeve ushqimore të ngrira nuk ekzistonte në Shqipëri në atë kohë. Holandezi kishte porositur një birrë që vinte nga kombinati ushqimor i Tiranës ose nga fabrika e Korçës. Menyja propozonte si pije: raki rrushi, shpesh nga Përmeti që është më e mira, verë Pogradeci, konjak Skënderbeu, birra Korça. Unë porosisja një shishe me ujë burimi ose portokallatë, lëng portokalli të shtrydhur, sepse në këtë vend nuk kishte as coca-cola, as pije të gazuara. Propaganda i bënte shqiptarët të besonin se coca-cola ishte një drogë e konsumuar në Amerikën dekadente.
Ndërsa haja pranë diplomatit egjiptian, na u prezantua një burrë që na përshëndeti dhe u bashkua me shoqërinë tonë. Ishte një belg i dërguar nga Organizata Botërore e Shëndetësisë. Diskutimi u bë mbi shëndetin e popullit shqiptar dhe sidomos të fëmijëve. Belgu kishte vënë re se në fshatra kishte shumë fëmijë shëndetligj. I thashë se e kisha zakon të huaja libra në bibliotekën kombëtare për të punuar mbrëmjeve në dhomën time dhe se kisha zbuluar në vjetarin statistikor të vitit 1964 një rubrikë që fliste për vdekshmërinë foshnjore. Ajo ishte në atë kohë shumë e lartë, prej 7%. Raportet mbi rezultatet e planeve pesëvjeçare ishin shumë të kënaqshme, por duhet të dije të lexoje midis rreshtave për të zbuluar ndonjë realitet. Shqipëria vuante nga periudhat e thatësisë. Organizimi i bujqësisë kolektive nuk lejonte të mbuloheshin nevojat ushqimore të popullsisë. Gjatë itinerarit tim për të shkuar në Krujë, dobësia e fëmijëve më kishte bërë përshtypje të madhe. I propozova belgut t’i huaja vjetarin pasi të kisha përkthyer disa rubrika që mendoja se mund t’i interesonin. Vendi i tij ndoshta do të mund të sillte ndihmë ushqimore.
Shkova shpejt në dhomën time për të punuar. Më kishte zënë gjumi prej shumë orësh; duhet të ishte mesnatë kur, befas, dëgjova zhurmë. Dikush trokiti në derën time duke thirrur: “Zonjë, Zonjë !” me një zë të huaj. Meqë recepsioni nuk përgjigjej më pas orës njëmbëdhjetë të mbrëmjes dhe padyshim aty s’kishte njeri për t’u kujdesur për klientët, më kapi frika. Vendosa të bëja si e vdekur. E dëgjova personin që trokiste të këmbëngulte duke shqiptuar disa fjalë duke e goditur fort derën. Nuk ishte për të kërkuar ndihmë, sepse goditjet ishin të dhunshme, sikur t’i bënte me një shkop hekuri dhe zëri dukej si i ndonjë të piri. M’u kujtua befas që kisha parë në sallën e restorantit, gjatë darkës, një polak që ecte me shkop. Kishte porositur shumë gota me raki dhe një shishe verë. Ai ishte ndoshta pas derës sime dhe donte padyshim të përfundonte në dhomën time një mbrëmje të lagur mirë. Duke u trembur për më të keqen, domethënë se mos na shqyente derën, dhe duke menduar të mbrohesha, mora një hekur hekurosjeje shumë të rëndë të prodhuar në Gjermaninë Lindore që e kisha blerë në dyqanin e madh MAPO (magazina popullore) të Tiranës. Pas një copë here, dëgjova burrin që, duke konstatuar se përpjekjet e tij ishte të pafrytshme, u kthye në dhomën e tij që duhej të ishte ngjitur me timen, sepse dëgjova sakaq zhurmat e ujit nga banja, muri i së cilës ishte ngjitur me timen. Të nesërmen, kur po haja mëngjes, u çudita shumë kur polaku në fjalë hyri në sallën e restorantit dhe erdhi drejt e në tryezën time për të më puthur dorën. Atmosfera e izoluar e Hotel Dajtit, mungesa e zbavitjeve dhe marrja e gotave të shumta me raki kishte zgjuar tek ai nevojën e shfryrjes që kishte të bënte me mua, sepse unë isha, në pjesën më të madhe të kohës, e vetmja grua e huaj që banonte në hotel. Tash e tutje duhet të ruhesha vazhdimisht, edhe natën në hotel.
Kishte ardhur e diela. Besniku nuk kishte parashikuar asgjë për atë ditë. Nuk më vinte keq që do të kisha ca liri. Për t’i shpëtuar gjendjes së izolimit që ndieja në hotel, vendosa të shkoja në mëngjes në kishën katolike dhe të përzihesha me turmën e besimtarëve shqiptarë. Shteti shqiptar kishte vepruar si Bashkimi Sovjetik, duke i detyruar bashkësitë fetare t’i nënshtroheshin ligjit të shtetit dhe të miratonin statute ku ndihej vula e pushtetit komunist. Kishin mbetur shumë pak kisha të hapura. Kalova në fillim para maternitetit të Tiranës. Nënat e reja tundnin në dritaret të porsalindurit e tyre dhe baballarët e rinj, poshtë maternitetit ose në këmbë në trotuarin përballë ndërtesës, përshëndesnin mamatë dhe lëshonin britma admirimi duke parë fëmijët e tyre. Ata nuk lejoheshin të hynin në maternitet si masë profilaktike. U drejtova drejt një kishe të vogël që ndodhej në lagjen pas bulevardit të mbushur me ndërtesa moderne që çonte te stacioni i trenit. Duke u përpjekur t’i shpëtoja ndonjë njeriu të Sigurimit që mund të më ishte vënë pas, bëra disa kthesa nëpër rrugica, pastaj zgjodha të futesha sa hap e mbyll sytë në një rrugë të lagjes së vjetër. Më në fund, hyra në kishën që ishte gjysmë e mbushur për meshën e së dielës. Prifti ndihmohej nga djem të rinj me veshje të kuqe dhe rasë të bardhë. Kur erdhi çasti i kungimit, nga turma e besimtarëve, më së shumti persona të moshuar, ia behu një burrë i vetëm që u ul në gjunjë për t’u kunguar. Kisha parë në vitin 1963 kisha ruse të kthyera në palestra, kinema ose depo drithërash. Më kujtohej se kisha marrë pjesë në një meshë në një kishë të Kievit. Ceremonia kishte zgjatur dy orë. Të moshuar që i ngjanin Tolstoit ishin në gjendje ekstaze dhe m’u duk vetja e kthyer në Rusinë e Vjetër. Papritmas, një burrë me pamje mjaft të mjerueshme kishte ardhur të përkulej para ikonostasit. Kish bërë shenjën e kryqit, kishte lëshuar një britmë dhe kishte rënë përtokë, i mbytur në lot. Pastaj ishte çuar dhe kish puthur ikonat. Kur po dilnim, njerëzit më kishin pyetur nëse kishat ishin të hapura në Francë dhe një vajzë e re më kishte thënë se kishte frikë mos e hiqnin nga puna, sepse kishte shkuar në meshë. Këtu pashë që gjendja ishte më e keqe. Njerëzit nuk guxuan t’i afroheshin altarit për t’u kunguar. Askush nuk kishte guxuar të më fliste në dalje të kishës si në B.R.S.S. Të krishterët ishin të përndjekur. Duke e parë këtë burrë të vetëm të kungohej, thashë me vete: “Çfarë guximi ”.
Dola nga kisha dhe, duke menduar sërish se rrezikoja të ndiqesha, vendosa që, para se të shkoja prapë në Hotel Dajti, të bëja një hile duke ecur nëpër rrugicat e vogla të lagjes së vjetër. Kjo zgjedhje sigurisht ishte e kotë. Më pushtoi një ndjenjë e thellë trishtimi, por sa më shumë konstatoja veset e regjimit, aq më shumë kisha dhembshuri për vuajtjet e njerëzve dhe aq më shumë më shtohej pasioni për Shqipërinë.
